Ббк 84 қаз-7 а 37 Құрастырушы: Шекербану Рахметолдақызы Жақыпова Ақатай С. Н

227

ағамыз” өзбекке де, бауырымыз қырғызға да қазақша жырлау, 

қазақша  жүріп-тұру  оңайға  түспейді.  Ал  шынайы  Қазақтың 

қазақша өмір сүруі дағдылы (жүйелі), өйткені ол басқаша өмір 

сүре алмайды, сүргізсең – қиналады, өмірі тозаққа айналады. 

Сөйтіп, қазаққа ғана тəн мінез-құлық, жүріс-тұрыс, салт-сана 

кешені бар екен де, оны біз қазақ менталитеті, ортақ қазақ ділі 

дей алады екенбіз. 

Қазақ  іштей  ру-руға,  жүз-жүзге  бөлінгенімен,  ұлттық 

менталитет  “жүз”  бен  “ру”  дегенді  білмейді,  бөлінбейді, 

тіліміз секілді акцентсіз, диалектісіз. Тұтас. Бұл – қазақ халқы 

руханиятының  өресі  биік,  ақыл-ойы  терең,  өз  қазынасы  өзіне 

жетерлік,  өзін-өзі  үйрете  аларлық  ортақ  қасиеті  мол  бола 

тұра  сыртқы  ықпалға  да  ашық  екендігінің  де,  ұлт  болып 

қалыптасқандығының да бұлтармас теориялық белгісі. Басқалар 

не десе, о десін! Мұнысы ортақ тіл таба алмай жүрген кейбір 

аташыл қазақ баласына үлкен ұлағат. Діл – бар қазаққа ортақ. 

Оның іргетасы – ұлттың аспаны, суы мен орман-тоғайы, Аралы 

мен  Ертісі,  Алтайы  мен  Алатауы,  Атырауы  мен  Есілі,  Абайы 

мен  Құрманғазысы.  Бұлар  дара,  басқа  өңірлер  мен  өлкелерде 

кездеспейтін,  жекешелендіруге  келмейтін  “ұлттық”  меншік. 

Көк Туымызды, рəмізіміз бен елұранымызды декретпен бекітсе, 

ұлттық  діл,  ұлттық  менталитет  декретке  көнбейді,  қолдан  да 

жасалмайды, керісінше, қалың елді өз дегеніне ырықсыз көндіріп 

отырады.  Менталитет  заңға  көнбейді,  оны  тудырушы  жəне 

қоздырушы құдірет – халық пен оның жазылған, я жазылмаған, 

я жазылатын тарихы, ғасырлар сілемінен алған өнегесі, тағлым-

тəрбисі,  болашаққа  қол  созған  үкілі  үміті.  Аталмыш  шарттар 

қазақ  халқының  ұлттық  тұтастығын  мəңгі-бақи  бақылауына 

алады  да,  əрбір  саналы  қазақ  іштей  саналы  күреске  шығатын 

“жүз”', “ру”  деген  анахронизмдерді  келекеге  айналдырып 

отырады. Əз-Тəуке заманынан қалған бұл ұғымдар тəуелсіздікке 

енді ғана қолы жеткен халықтың мəйегін бүлдіретін құмалаққа 

айнала ма деген қауіп те жоқ емес. 

Бізден  басқа  өңірлерде  заң  ұлттық  менталитетке  орай 

қабылданып,  сондықтан  біріне-бірі  сəйкес  болғандықтан, 

228

оның  орындалуы  ұлттық  болмыс-бітімнің  бұзылмауына  да 

кепілдік  беріп  тұрса,  бізде  заң  кейде  қазақ  дəстүріне,  салт-

санасына  кереғар  жасалады.  Заң  шығарушыларымыз  ұлттық 

менталитеттің методологиялық ықпалын мойындамағандықтан 

олардың шығарған заңы да əлеуметке ықпал ете алмай, көбіне 

əдірем қалып жатады. 

Менталитет – кейін  жиі  қолданысқа  түскен  латын  сөзі 

(“ментал”),  қазақы  миымыздың  ерекше  түйсігі,  ақыл  ойының 

бейнесі,  рухани  қыртысы.  Қазақшасы – діл  дедік,  алайда  діл 

сенімге, иманға жуықтау (“сарттың тілі тəтті, ділі қатты”). 

Ұлттық  менталитет  ұзына  жылдар  бойы  қамауда  болды. 

Сондықтан  ұлттың  көзі  болғанымен – көрмеді,  құлағы 

болғанымен – естімеді,  тілі  болғанымен – сөйлемеді. 

Отаршылдар  ұлттық  менталитетті  тұтқында  ұстады.  Қазақ 

менталитетінің  көру-көрмеуінің,  есту-естімеуінің  өз  себебі 

болды.  Большевиктер  де  қазақтың  ұлттық  менталитетін  темір 

құрсауға түсірді. Өйткені ол социалистік интернационализмнің 

гөй-гөйіне  көнбеді,  салауаттары  арзанқол  дүниеге  мойнын 

бұрғызбады.  Мыңдаған  жылдар  тарихтан  бойына  сіңірген 

ар,  ождан,  парасат  секілді  қазақтың  салқар  менталитетін 

коммунистердің тығып ұстауынан басқа амалы қалмады. Бірақ 

қуатты  күш  дегенін  істеді:  құрсауын  тесті,  ішке  кірді,  іріткі 

салды. “Күшігінде  таланған  тазы  бөрі  алмайды”  дегендей, 

отаршылдық  дəуірде  жасып  қалған  ұлттық  діліміз  əлі  өзінің 

бабына келе алмай жатқан жайы бар. 

Қазақ  қазақ  болғалы  қанша  дəуір  өтті,  өзінің  ұлт  болып 

нығаю  барысында  қаншама  жақсылық  пен  жамандықты 

басынан  кешірді;  кіммен  достасты,  кіммен  қастасты,  кімнен 

қорлық, кімнен зорлық көрді – осының барлығы оның ұлттық 

менталитетінде,  жадында  сақталып,  жүріс-тұрысын,  салт-

санасын оятып отырды. Мəселен, 1932–33 жылғы ашаршылық 

салдары қазақтың табалдырығынан аттап ұзап кетті, оның қазақ 

тұрмысында  сілемі  қалған  жоқ  десек,  қатты  қателесер  едік. 

Мұнан алпыс жыл бұрын өткен аштықтың қасаңы əлі де кетпей 

жатыр. Қазіргі қара орман қалың қазақтың тамақ этнографиясы 

229

жүдеу, жадағай, біртекті: ұн мен ет. Сол заманнан қалған үрей 

əлі де қазақты кезінде емес, кез келген мезгілде тамақтануына 

душар етіп отыр. Тағамды таңдап ішу аз, дастархан мəзірі кем. 

Соның салдары ішек-қарын аурулары қазақтың ұлттық кеселіне 

айналып жатыр. Тамақтану мəдениеті менталитетпен сабақтас. 

Ал ол халықтың өсіп-өнуіне тікелей байланысты екен. Көршілес 

қытайға қыбырлаған-жыбырлағанның баршасы – тағам. Саны – 

миллиард! Бауырымыз өзбектің жейтіні – бадыран, жүзім, көктат. 

Рак,  қылтамақ  деген  сирек  кездеседі.  Əр 20 жылда  өзбектің 

саны 2 есеге көбейіп отыр. М. Тəтімнің жорамалдауынша, келер 

ғасырдың орта тұсында 60 млн-ға жетпек. Көшпелі халықтар ет 

пен сүт ішеді – саны аз. Неге? Ойлану керек! Өрелі мəдениет 

күнделікті  тұрмыс-тіршілікке  сəуле  түсіреді.  Өзбек  пен  қазақ 

егіз ел. Айырылысқанына небары 500 жыл өтті. 

Ұлттық менталитеттің қалыптасуында тарих пен əлеуметтік 

тəжірибенің  ықпалы  зор:  зəбір  көрген  ұлт  я  жасқаншақ,  я 

өршіл  келеді  де,  ол  менталитетінен  белгі  беріп  тұрады.  Қазақ 

Ресей  таяғын  шешеннен  аз  жеген  жоқ.  Бірақ  екеуінің  ұлттық 

менталитеті  екі  басқа.  Шешеннің  барар  жері,  басар  тауы 

болмаған соң мінезінде өршілдік, жазира дала халқы – қазақта 

жуастық  басым.  Сондықтан  болса  керек,  көбіне  қазақ  туралы 

тарихи-саяси  шығармаларда  қазақтың  толық  ұлт  болып 

қалыптасуына  секемдік  білдіріліп  жатады.  Бұлай  кемсітіп 

көрсетуге,  əсіресе,  қазақ  зиялыларының  қаламы  жүрдек. 

Тəуелсіздікке дейінгі ұзына жылдар жазылған шығармалар бұл 

жағынан аяқ алып жүргісіз: қазақ шопандары қойдан басқаны 

білмейтіндей  болып  көрсетіледі,  ұлтшылдары  түгел  əлжуаз, 

сатқын, инженерлері мен оқымыстылары орыстың аузына қарап 

тұрады,  ел  басқарып  жүрген  атқамінерлері  əйтеуір  қазақтың 

“оңаша бұзауын” ортақ қораға жетелеп жатады. Тəуелсіздік үшін 

табанды  түрде  белсенді  күресіп  жүргендер  аз,  көбіне  “партия 

мен  өкімет  тапсырмасын  дұрыс  орындаушылар”, “сабырлы”, 

“əліптің артын бағамдап отырғандар” əсіре əрекетке бармайды, 

“ақылмен”, “парасатпен”, “төзіммен”  əр  істің  өту  процесін, 

оның  заңдылығын  аңдиды.  Қазақ  зиялыларының  əдеби  кейпі 

230

осы. Көбінің, əсіресе, атқамінерлерінің арасында ұрлық-қарлық 

көп, өтірік көп. Зиялыларымыз өмірдегі орнын анықтай алмай 

жүр.  Азамат  сынды  айдынды  адамдарымыз  халқына  арашаға 

жарамай  жатыр.  Халық  тағдырына  немкетті,  халықтан  арасы 

алшақ, еншісі бөлек. Бірлік аз, түсінік те, түсіністік те кем. Ұлық 

көрсе  бастарын  шұлғып,  иығына  шапан  жауып,  жауырынын 

қағып  əуре-сарсаңға  түседі,  шенге  шекпенін  тосқанға  əуес. 

“Осы  біздің  ел  Тоқтамыс  ханды  көрмесе – жамандағанын, 

көрсе – тоңқайғанын  қоймайды”  дейді  екен  бұрынғылар. 

Əрине, бəрі емес. Ішінде ізгі ниеттілері де баршылық. Ұлттық 

менталитеттің  түп  атасы  –  ұлттық  мəдениет  пен  фəлсəфият. 

Мəдениеттің  екі  тұрпаты  болады:  материалдық,  заттық  жəне 

рухани  мəдениет,  кейінгісін  руханият  деп  те  жүрміз.  Екеуі  де 

ұлт емшегін тел емеді, бірақ өздері де ұлтына омырауын тосып 

жатады,  өйткені  екеуі  егіз,  ұялас,  бірінсіз  бірінің  күні  қараң; 

бірі  –  күнкөріс  қамы,  тəн  азығы  болса,  екіншісі – ұлттың  ар-

намысы, жан азығы, ұяты, биік өресі. Алайда, басқа ұлттарды 

білмеймін, өзіме таныс та жақын қазақ мəдениетінің құрылымы 

мұнымен ғана шектеліп қалмайды. 

Қазіргі  мəдениетімізде  қос  ағым  бар:  оны  мен  қазақ  жəне 

қазақы мəдениеттер ағымдары деп атар едім. Құлаққа оғаштау 

естілгенімен,  мəселені  “қазақ  менталитеті”, “қазақ  мəдениеті” 

жəне  “қазақ  философиясы”  деген  тіркестердің  “қазақы 

менталитет”, “қазақы  мəдениет”  жəне  “қазақы  философия” 

(əлде  “қазақы  көзқарас”)  деген  ұғымдарға  қандай  қатынасы 

бар  деп  қойсам  түсініктірек  болар. “Ұлттық  мəдениет”  пен 

“халықтық мəдениет” тағы бар. Қазақы мəдениеттің кереметі   – 

оның  түпнұсқаларының  (стереотиптерінің)  кітапта  емес, 

архивте емес, жеке адамның тұла бойынан табылатындығында, 

философия тілімен айтсақ, əлеуметтік практикамен бұлтартпас 

бірлігінде, қолданбалылығында, “тоқымы кеппейтіндігінде”. 

Өркениет – сыртқы  дүние,  ноосфера,  біздің  қолымыздан 

жасалған  қоршаған  орта:  машина,  ғимарат,  қондырғы, 

зымыран,  ұшақ,  киім-кешек,  ішіп-жем  т.  т.,  ал  мəдениет – 

адамның  ішкі  дүниесі,  сезімі,  пайымы,  көзқарасы,  жан  сыры, 

231

рухани  тіршілігі, “сізі”  мен  “бізі”.  Қазіргі  Еуропа  ғылым 

деңгейі екеуін осылайша қабылдайды. Демек, қазақы мəдениет 

қазақтың  ресми  мəдениетіне  қарағанда  анағұрлым  бай,  терең 

мағыналы екен. Тек оны таны да игере біл, бойыңа сіңіре біл! 

Сондықтан болар, қазақша достасу, отау құру, ұрпақ тəрбиелеу, 

сүйісу, жауығу, қауышу, ант-су ішу берік келетіні мəлім. Оны 

қазақ  баласы  əбден  сезінеді  де.  Қазақы  мəдениеттің  ту  тігер 

басында ата-баба аруағы тұрады, ал қазіргі қазақ мəдениетінде 

еуропашыл селқостық, шарттылық басым. Қазір зинақорлықтан 

тұншыққан Еуропаның өзі еуропашылықтан жеріп жатыр. Ата-

бабасының рухын пір тұтудың сарқылмас мəуесін жапон халқы 

көріп отырса, ал өзінен өзі жатсынған халықтар ұлттық апатқа 

(!) ұшырауда жəне ұшырай береді де. Мысал өзімізде де жетеді. 

“Баталы құл арымас, батасыз құл жарымас” деген осы болар. 

Демек,  қазақтың  байырғы  этникалық  мəдениетінің  сипаты 

бөлектеу  екен  де,  шұбарланған  қазіргі  ресми  қазақ  мəдениеті 

өзгеше  дүние  екен-ау!  Қазақ  философиясы  мен  қазақы 

философияның  да  ара  қатынасы  осы  іспеттес.  Бұлар  тамыры 

тереңде жатқан құбылыс, ізденімпаз жандарға өз сырын айқара 

ашады,  əрине.  Тек  өзіміздің  табиғатымызды,  ұлтымыздың 

рухани  құрылымын,  ішкі  заңдылықтарын,  қасиеті  мен  себеп-

салдарын мұғдарлай түскеніміз абзал. Оңсыз жаңғыру жоқ, алға 

басқан аяқ артқа кеткенін қоймайды. 

Қазіргі  қазақтың  ресми  мəдениеті (“қолданбалы”  мəдениет 

десе  де  болғандай)  мен  қазақ  философиясы  құрама,  күрделі, 

ғылым тілімен айтсақ, синкретті, əртекті, жасанды. Ал қазақы 

мəдениет  пен  қазақы  философия – тел,  бір  дарақтың  егіз 

бұтағы секілді, дыңы бір, тек қазаққа, қазақ халқына ғана тəн, 

басқа  өлкелерде  болмайтын  мəдени  құбылыс  пен  ақыл-ойдың 

тұрпаты.  Оның  бірден-бір  өлшеміне  Абайды  жатқызамыз. 

Абайды ұлттық ақын деп қабылдайтынымыз – оның ой үрдісі, 

ой қордалау қабілеті қазақша, кейінгі “қазақ совет” ақындары 

секілді орысша ой құрастырып алып, оны қазақ тіліне салмайды. 

Абай  қазақша  ойлап,  қазақша  жазады.  Абайды  басқа  тілге 

аудару қиын болмағы осыдан. 

232

“Қазақ  мəдениеті”  деген  ұғым  бұрынғы  кеңес  дəуірінде 

этникалық  бояу  ретінде  қолданысқа  түсті.  Ол  кезде  қазақ 

тілін  қолданатын  қазақ  эстрадасы,  қазақ  музыкасы,  қазақ 

газет-журналы,  радиосы,  мектебі  жəне  т.  т.,  əйтеуір,  қазақ 

тілінде  өтетін  құбылыстардың  баршасын  “қазақ  мəдениетіне” 

жатқызатынбыз. Пошымы қазақша болғанымен, мəн-мағынасы 

орыстануға  арналатын.  Қазіргі  қазақша  білмейтін,  əлде 

шала  білетін  дубəра  қазақ  (шынын  айтсақ – қазақ)  қазақтың 

шұбарланған ресми мəдениетін малданып та, алданып та жүр. 

Оған да тəуба! Əйтеуір қалай болғанда да қазақ мəдениетінен 

жаңа  ұрпақ  қол  үзбегені  абзал.  Суға  кеткен  тал  қармайды. 

Ал  тəуелсіздік  алғаннан  кейінгі  жылдарда  этникалық  қазақ 

мəдениеті мен ұлттық ресми мəдениет арасы даралана бастады. 

Демек,  қазақтың  этникалық  мəдениеті  мен  ресми  қазақ 

мəдениеті – арнасы ортақ бір өзеннің екі жағасы іспетті. Қазақы 

мəдениет  мыңдаған  жылдар  арнасында  қалыптасты.  Өз  даму 

барысында ол өзіне дейінгі мəдени мұрағаттардың туу, жасалу, 

өркендеу жəне сему жолдары мен тəсілдерін өз бойына сіңіріп 

отырды, көршілестері мен қоңсыластарының да бай мұрасына 

зер  салып,  қабылдап,  оның  озық  үлгілерін  “қазақыландыра” 

отырып қабылдап, алға басты. 

Қазақ  мəдениетіне  оның  тарихи  құрамдас  бөлігі  болып, 

алғышарт қызметін атқарған мынадай ірі-ірі тарихи дəуірлерді 

атай  аламыз:  Қола  өркениетінің  “Бегазы-Дəндібай”  тарихи-

мəдени кешені (б. э. д. Х–ІХ ғғ.), миллəди тілімен сөйлесек “Гомер 

кезеңі” – қола дəуірінің соңғы мезгілі. Материалдық мəдениет 

сұлбаларына  тас  рəсімдер,  ілкі  киіз  үй  қаңқасы,  өгіз  жегілген 

арба,  көзе  жасайтын  қондырғылар,  көне  металл  (алтын,  мыс, 

қола, қалайы) балқытатын пештер, ауыздықты жəне шаужайлы 

жүген, қола найза мен жебе, айна мен əйел əшекейлері, біз бен 

ине, қолға үйретілген төрт түлік мал, табынды жылқы, “қыстау-

жайлау” мезгілді мал бағу технологиясы, сүт жəне ет тағамдары, 

дəнді дақылдар (“арпа-бидай ас екен”), лиманды (көлшік) жер 

өндеу,  жартылай  отырықшылық (“қысқа  сирақ”  көш),  үгіткіш 

диірмен (терка), тағанды қазан-ошақ жəне т. т. жатады. Рухани 

233

мəдениетінде əн, эпос, музыка (домбыра) мен би өнері кең қанат 

жая бастады. 

Көне  қазақстандық  қола  мəдениетінің  үлкен  салдары 

да,  жалғасы  да – “Атты  көшпелілер  өркениеті” (конно-

кочевая  цивилизация).  Əдетте,  тарихшылар  бұдан  скиф-сақ, 

ғұн  жəне  түрік-монғол  дəуірлерін  жіктеп  бөлек  қарайды. 

Мəдениеттанудың өз өлшемін қолдансақ, екі жарым мың жылға 

созылған бұл дəуірдің өзіне ғана тəн заңдылықтары мен сипаты 

болғанын  аңғарамыз.  Оған  ерекше  сəн  мен  салтанат  беріп 

тұрған   –  жылқы  малы.  Бұл  өркениеттің  жасампазы – көшпелі 

халық та, оның негізгі өндіріс құралы – жылқы. Жылқыны қолға 

үйрету, оны шаруашылыққа бейімдеу, ауыздығын, шаужайын, 

жүгенін, тағасын, тұсауын, шідерін ер-тоқымын, əбзелін ойлап 

шығару  “су”, “бу”, “іштен  жанатын”, “атом”  машиналарын 

жасаудан бір де бір кем болмады. Амал не, мыңдаған жылдық 

салқар  мəдени  мұра  атаусыз  қалып  барады.  Ғылыми  ой 

кемелдене  келе  “жылқы  ғасырына”  да  тиесілі  орын  берілер. 

Əлемдік  өркениет  өзін  өрге  сүйреген,  құласа  жалын  төсеген 

жылқының меселін қайтара қоймас. 

Бұл  заманның  материалдық  қорына  шиті  темір  бұйымдары 

ене  бастағанымен,  қола  дəуірінен  мирас  болған  дəулет  мей-

лінше  жан-жақты  дамуға  түседі.  Біздің  жыл  санауымызға 

дейінгі VI–V ғасырларда тек Жезқазған өңірінде 1 000 000 тонна 

мыс  кені  өндірілген  екен.  Санскриттік  “жез” (jez) сөзі  қазақ 

тілі қолданысына (“жезтырнақ”, “жез киік”, “жез сауыт”, “жез 

тағалы еңіреу”, “жез көмей əнші”, Жезді, Жезқазған) кең тараған. 

Мəдени тұлғаға айналған бұл сөздің қазақ этнографиясындағы 

мəні алтын мен күмістен кем емес. 

Руханиятта  батырлық  жəне  лирикалық  эпос,  музыкалық 

инструментті шығармашылық (күй), театр жəне цирк өнерінің 

бастаулары  анық  бой  көрсетеді.  Ат-əбзелге  таға,  үзеңгі  жəне 

жақтаулы  ер-тоқым  кірігуіне  орай  “Халықтардың  Ұлы  көші” 

басталады. Атырау мен Арал, Сарыарқа мен Жетісу бойының 

скифтері мен кемерлері, дайлары мен сарматтары Кіші Азияға, 

Қытай қорғанын мекендеген ғұндар Орта Азияға, түріктер мен 

234

монғолдар Еуропаға лап қояды. Мəдени араласу дүниежүзілік 

сипат  алады:  сөйтіп,  ақыл  ауысады,  ырыс  жұғысады.  Қазақ 

антропологиясында əртектілік (“шаталық”,”көптұқымдылық”), 

ойлау  қабілетінде  синкреттілік  (көпжүйелілік,  мировоз-

зренческий  синкретизм),  мəдениетінде  көпсалалық  (қала-

лық,  сауда-саттық  мəдениет,  жер  өңдеуші  мəдениет,  қол-

өнер,  өнеркəсіп)  орын  алады.  Ұғымдық-категориялық 

ойлау  əдістемесі  кеңейе  түседі,  заттың  сыртқы  құбылысын 

бейнелеумен  шектелмей, “ішіне”  үңіледі,  жалпыдан  даралық 

(индуктив),  дарадан  жалпы  (дедуктив)  ой  қордалап,  деректі 

ақылды дерексіз ой биігіне көтереді. 

Атты  көшпелілер  өркениетін  тарих  архивіне  өз  қолынан 

тапсырған  соңғы  көшпелілердің  ұрпағы – біз,  қазақпыз. 

Атты  көшпелілердің  “даңғыл” (“түзу  сызықты” – “линейная 

культура”)  жəне  еуропалық,  индустриялық (“шеңберлі” – 

“радиалды”)  мəдениеттер  жарысында  бұрынғыдай  жылқыға 

емес, енді темірге мінген озады. Бұл аламан жарыс XIX ғасырлар 

арасында  өткенімен,  əлі  де  шаңы  басыла  қойған  жоқ.  Қазіргі 

қазақ ауылының реформаға шыдамай, дағдарысқа ұшырауының 

бір  үлкен  себебі  де  осы.  Қазақ  менталитетінің  “ядролық” 

ішкі  қуаты  мол  болғанымен, “жанармайы”  тапшы.  Демек, 

бұл  дағдарыстың  бастауы  əріде,  көшпелілер  менталитетімен 

сабақтас екен. 

Бүгінде  қазақ  сахарасында  урбанизация  (ірі  қалаға 

шоғырлану) процесі өтіп жатыр. Ауыл күйреу үстінде. Дағдарыс 

ұлттық  сипат  алуда.  Киіз  үйдің  дəл  ортасын  ойып,  музейден 

орын  алуы  сонан.  Адамның  құзыры  тарихқа  жүрмейді,  бірақ 

тарих сілемі адам санасында қалып, менталитетінде белгі беріп 

отырады. 

Өзіндік даму қуаты өз бойында сақталған осы аталған қазақ 

мəдениетінің қалыптасуына зор ықпал еткен екі өркениетті де 

кеуделеп,  ентелеп  кірген  орыс  отаршылары  дəуірін  “мылтық 

кезеген  кезең”  деп  атар  едік,  бірақ  оны  бізден  бұрын  Мұрат 

Мөңкеұлы  мен  Дулат  Бабатайұлы  “Зарзаман”  деп  дəл  атады. 

Отаршылдық  кезең  ұлттық  тарихымызға  көпе-көрнеу  қарсы 

235

жүрді, менталитетімізге жауықты, дініміз бен тілімізге қиянат 

жасады, дəстүрлі шаруашылық қартымызды, ғасырлардан алған 

тəжірибеміз бен өнегемізді ысырып тастады, мал-жанымыздың 

тұқымын  өзгертті,  елімізге  құлақ  естімеген  індет  (туберкулез, 

мерез)  таратты,  өрісімізді  өртеді,  жерімізді  қуратты,  у  төкті, 

ағайын  арасына  от  жақты,  ұрпақ  пен  ұрпақты  араздастырды, 

ата-баба  мұрасынан  жерітті,  өзімізді  өзімізден  жатсындырды, 

иісі  көшпелілер  мəдениетін  тəркі  еткізді,  ұрлық  пен  өтірікті 

əлеуметтік өреге көтерді. 

Жаңа заманда дəстүрлі қазақ менталитеті босаңсыды. Өйткені 

оны  күйретуші  күштің  жасаушы  күштен  анағұрлым  басым 

болуында  еді.  Тарихта  көптеген  мəдениеттердің  күлі  көкке 

ұшқаны  белгілі.  Ал  қазақ  менталитетінің  арнайы  күйретілуге 

бой бермей, əлі де қатардан қалмай, жаңа менталитетпен қатар 

жарысуы оның тарихи тамыры тереңде жатқандығының белгісі. 

Күллі  Еуразия  далаларының  қазба  жəне  жазба  мəдениеті  мен 

əдебиеті, өнер туындылары мен фəлсəфияттың ой пайымдары   – 

осының айғағы. 

Қазақстан тарихында қазақтың ұлттық ділінің қалыптасуына 

байланысты ірі-ірі үш кезеңді атап өттік, жүйелену ретіне орай 

өз  пікірімізді  қостық.  Бұлардың  жасампаз  екеуі – “Бегазы-

Дəндібай” мен “Атты көшпелілер” дəуірлері болса, Отаршылдық 

дəуірі  оларды  биік  тұғырынан  түсіріп,  иманынан  тайдырған, 

қазақтың өз мұрасын өзіне құбыжық еткен дəуірге айналды. Ал 

оған ұлт менталитеті қаншама қарсылық көрсете білді?

Оған халқымыздың 300 жылдық азаттық жолындағы табанды 

күресі жəне сол күреске жаршы болған “Зарзаман” дəуірі айғақ. 

Соңғысы – 1986 жылдың  желтоқсанымен  тамамдалғанын 

көзіміз көрді. 

Ендігі стратегиялық міндет: жығуы оңай болса да, тігуі қиын 

меншікті  дəулетімізді  қалпына  келтіріп,  қайта  жаңғыртып, 

түлетіп, қазақы келбетіміз бен дəстүрлі мəдениетімізді ту көтере 

отырып, XXI ғасырға қадам басу. 

Алматы. 1998 ж.

236

Абайдың əлеуметтік позициясы

Заман  ағымын  жеке  адам  əлде  бұқара  халық  жіті  түсіне 

беруі шарт емес, əлеуметтік прогресс объективті түрде төсімен 

төтесінен  жол  салып,  ескі  дəуір  тосқауылын  бұзып  жарып, 

жүре  береді.  Алайда,  прогресс  жүгін  арқалаған  керуен  жүрісі 

я  сылбыр,  баяу  немесе  я  жинақы,  жылдам  болады.  Тарихтың 

осындай  бұрылыстарында  жеке  азаматтың  халқына  көрсеткен 

ықпалы  үлкен  ауқымды  дəуірлерге  татырлық  сипат  алады  да, 

мұндай азамат сол дəуірдің тұлғасына айналады. Осындай дəуір 

тұлғасына татырлық жанның тарих керуенінің жүгін жеңілдетіп, 

жүрісін шапшаңдатуы, əлде, керісінше, кертартпалық əрекеттер 

жасап,  керуен  жолын  бөгеп,  қияға  бұрып,  баяулатуы  бар. 

Бірақ,  прогресс  дамуын  мүлде  тоқтату  əлі  ешкімнің  қолынан 

келмеген  жəне  ешқашан  келмек  емес  те.  Өйткені,  замана 

сұранысы міндетті түрде өз дегеніне сай тізгін ұстар, ақыл айтар 

қайраткерін  қалыптастырады.  Ондай  тұлғалы  азамат – заман 

түлегі, маркстік социология тілінде; əлеуметтік қатынастардың 

жиынтығы  ғана  болып  қоймай,  сол  қатынастардың  белсенді 

жаратушысы, “тəңірі – иесі” жəне нəтижесі де. Мұндай ұжымды 

тұлғаны  өткен  дəуірдегі  қазақ  топырағынан  іздесек,  көзімізге 

бірден Абай, тек Абай шалынады. 

Заманына қарай – адамы. Расында, Абай өз заманымен тұтас. 

Алайда,  Абай  өз  заманының  тек  түлегі  ғана  емес,  қайратты 

қаһарманы,  саналы  санаткері,  алтын  арқалап  тұрып,  тікенек 

қаузаған  қайыспас  қара  нары  да.  Абайдың  алдында,  əлде 

Абаймен қатар өмір сүрген оның орыс үзеңгілестері Россияның 

азаттық  күрестің  екі  кезеңінің  бар  тауқыметіне  көп  болып, 

топ  болып  иығын  тосқаны  мəлім.  Абай  замана  жүгін  бір  өзі 

көтерді, “мыңмен  жалғыз  алысты”. Cондықтан XIX ғасыр 

алдындағы  қазақ  қоғамының  “ұйқысынан  оятушы”  Радищеві 

мен  “жырымен  тербеткен”  Пушкині  де, “дабылшы”  Герцені 

мен “балташы” Чернышевскийі де – дара Абай. 

Ұлы  Октябрь  революциясына  дейінгі  қазақтың  əлеуметтік-

философиялық дəстүрлі ақыл-ойы ғасыр аяғында дəуірлей келе 

237

ат басын Абайға тіреді. Əлеуметтік ақыл-ой ағымының иірім-

қайырымының “екшеушісі” де, “тергеушісі” де, досы да Абай 

болды.  Көне  дүние  келбетін  қылаусыз  бедерлеген  айдын  – 

Аристотельдің  шығармалары  десек,  Абай  творчествосы  да 

қазақ  мəдениетінің  айнасына  айналды.  Ұлағаттылық  ұқсас. 

Абайға  дейінгі  қазақ  мəдениетінің  жетістігі  де,  кемшілігі  де 

Абай  санасында  тоғысты,  синтезденді.  Жақсысын  жақын 

тартып, жаманына жау болды. Абай туындыларының халқына 

ұғымдылығы мен сіңімділігінің сыры – осында. 

Абай – ұлы тұлға. Бірақ ұлының да аға тұтар асқаралы адамы 

болады.  Жас  жағынан 2–3 көйлек  бұрын  тоздырған,  бірақ  ой 

жағынан  тетелес  ағалары  Ыбырай  Алтынсарин  мен  Шоқан 

Уəлихановтар  иек  артқан  рухани  қазынаны  ақын  арқа  тұтты. 

Абайды рухани ағаларымен табыстырушы сол кездегі қазақтың 

əлеуметтік  жəне  философиялық  ақыл-ойының  арналы  ағысы 

болды.  Қоғамдық  сана  дамуының  объективті  шарты  Абай 

ойының да тасқынын осы кең арнаға бұрды. Бір тарихи дəуірдің 

əр  кезеңінде  көп  ісіне  қайрат  көрсеткен  ардагерлердің  ақыл-

ой  қоры  бір  жерден  шығуы – заңдылық  еді. XIX ғасырдағы 

қазақ ойының үш алыбы, сөйтіп, бір ойдың үш бунағына тұтқа 

болды. Ыбырай ұстаған ағартушылық жолы Шоқан санасында 

əлеуметтік еркіндік идеясымен тоғысып, өрісін кеңейтсе, Абай 

осы  ой  мұраларына  əлеуметтік  мəн  дарытты,  күрес  құралына 

айналдырарлық,  тарихи  нақты  сұраныстарға  қызмет  етерлік, 

халықтың  мəдени  мəртебесін  дəуірлетерлік  деңгейге  көтерді. 

Ұлттық  жəне  əлеуметтік  езгіден  құтқаратын  қуат  халыққа 

аспаннан  нұр  болып  жаумайтындығы  туралы  осы  алдыңғы 

буынның ғасыр аяғында бəсеңси қалған үніне Абай қайта дем 

берді, бұл істе азаматтық жауапкершілігін жіті сезінді. 

... Қолына қалам алды, сайысқа шықты. 

Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін

Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. 

Ұлы ақындарға тəн кең тынысты кемеңгерлік осы бір ғана ой 

түйінінен белең етіп, белгі беріп қалып жатыр. Бұл – Абайдың 

238

əдеби концепциясы. Абай эстетикасының кіндікті принципі, ой 

байламдарының  мамаағашы.  Қазіргі  мəдениет  санаткерлеріне, 

ақын  əулетіне  айтар  арызы.  Абай  үшін  өлең  “таза”, “ермек” 

үшін  жазылмайды.  Ақын  кез  келген  жерде  емес,  кезі  келген 

жерде ғана өлең сөзге жүгінуі тиіс. 

Ақындары ақылсыз, надан келіп, 

Көр-жерді өлең қыпты жоқтан қармап. 

Өлең – өнер.  Əлеуметтік  мағынасыз  өнер – тұл. “Жоқты-

барды”, “көр-жерді”  қармау  осы  тұлдырсыздықтың  бейнесі. 

Ақын əдейі “тұрмыстық” анайы тіркес арқылы ащы мысқылмен 

терең ойдың терезесін қағып тұр. 

Абай  қазақ  өлеңіне  монографиялық  қасиет  дарытты. 

Əр  мəселенің  басын  шалып,  желпіп  өтетін  толғау  орнына 

проблемалық  ой  қаузаған  жеке  тақырып  шықты.  Өлең  дүние 

құбылыстардың  өзегіне  берді  сол  құбылыстардың  ішкі  мəні, 

себебі  мен  салдары,  шығу  тегі  мен  даму  сатысы,  дəуірлеу 

кезеңдері  мен  сему  тағдыры  туралы  сұңғыла  пікір  айтылды; 

“өзіндік”  заттарды  “біз  үшін”  заттарға  айналдырады.  Абай 

қазақ  өлеңін  адам  мұқтаждықтарын  өтейтін,  адам  аралық 

байланыстарға түсіретін, үлгі тұтып, үйренетін өмірдің рухани 

құралына айналдырды. 

Көкірегі сезімді, тілі орамды

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін. 

Ол өзі алысып өткен заман туралы жазбауға, келесі буынға 

ой  тастамауға,  оны  көмекке  шақырмауға  мүлде  болмайтын 

сəтте ғана қолына қалам да алды, əлеуметтік тартыс майданына 

да  шықты.  Абай  қаламды  кеш,  бірақ  кезінде  алды,  күрес 

майданына  да  кешеуілдеп  кірісті;  алайда  дер  кезінде,  заман 

қайшылықтары шегіне жете ушыққан мезгілінде шықты. Өзін 

күреске сай, арнайы дайындығы бар саналы қайраткер ретінде 

сезінген тұсында, қырықтың қырқасынан асып барып: 

Түзетпек  едім  заманды, – деп  белін  бекем  байлап  шықты. 

Сөйтіп  Абай  əлеуметтік  белсенділікті  “сөйлей-сөйлей  шешен, 

көре-көре  көсем  болған”  шағында  танытты.  Сондықтан  болса 

239

керек,  көп  өлең  нұсқаларында  сайысқа  жай  түскеніне  өзі  де 

өкініш сыңай танытып отырады. 

Жапырағы қуарған ескі үмітпен, 

Қиял қып, өмір сүріп, бос жүріппін. 

Жыбыр қағып, көңілді тыншытпайды, 

Қашанғы өтіп кеткен бұлдыр көп күн. 

Осы  өлең  жолдарындағы: “ескі  үміт”  ақынның  ежелден 

көксеген əлеуметтік мұраты, “қиял қылу” – ұзына жылдар ақын 

санасында  сарқылған  жалын,  рухани  марқаю,  толысу, “бос 

жүру”,  əрине  өкініш. “Қолын  кеш  сермеу”  сарыны  ақынның 

көптеген өлеңдеріне тəн. Абайдың кемелді кезінде халық ісіне 

араласуы кездейсоқ емес, бұл да кемеңгерліктің бізге беймəлім 

нышаны. 

жүктеу/скачать 3,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: