ббк76. 0 Қ 54 Редакционная коллегия

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

101 

 

ӘОЖ 629.78 

 

МОЛДАМУРАТ Х., БЕЙСЕНҚҰЛ Д.А., СУЕНДИКОВ А.К. 

 

КІШКЕНТАЙ ҒАРЫШ АППАРАТТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 

 

(Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қаласы) 

 

Қазіргі таңда ғарыштық техника саласында кішкентай ғарыштық аппараттарды (КҒА) 

жасау  қарқынды  дамып  келе  жатыр.  Алғашқы  КҒА  университеттің  сынақтық  нұсқалары 

ретінде,  жаңа  инженерлік  технологияларды  шыңдау,  тәжірибе  жинау  мақсатымен 

жасалынған  болатын.  Қалыптасқан  жіктеу  бойынша  ауыр,  орташа    және  кіші  ғарыштық 

аппараттарға  массалары  500  кг  жоғары  аппараттар  жатады.  Салмақтары  500  кг  төмен 

серіктер келесі халықаралық топтар бойынша жіктеледі:  

- мини-серіктер (100 – 500 кг); 

- микросеріктер (10 – 100 кг); 

- нано серіктер (1 – 10 кг); 

- пикосеріктер (0,1 – 1 кг); 

- фемтосеріктер 100 г дейін. 

«Кіші  серік» термині, тек өлшемі кіші және массасы аз серіктерге ғана қолданылады 

деп  айтуға  болмайды.  Дәлірек  айтсақ,  тек  өлшемі  мен  массасы  емес,  ғарыштық 

аппараттардың  өңделу  және  жасалу  жолдарын  да  қамтиды.  Мысалы,  не  нәрсенің  тиімді 

екенін  анық  айтуға  болады  –  ұзақ  уақыт  мерзімінде  берілген  тапсырмалардың  барлығын 

орындайтын  қымбат  әмбебап  серік  жасап,  оны  орбитаға  шығару  ма,  әлде  тез  бұзылатын, 

қымбат  емес  аппараттардан  аз  уақыт  ішінде  бірнеше  серік  жасап  оны орбитаға  шығару  ма. 

Егер  электронды  компонентті  база  тез  дамитынын  ескерсек,  онда  бүйірлі  компьютерлердің 

жылдам  әрекеттілігі  аз  уақыт  ішінде  артып,  ал  электронды    бейнекамералар    суреттерді 

бұрынғыға қарағанда көрсету дәрежесiн жоғарырақ етіп түсіреді. Ал орбитаға шығару құнын 

жеңіл  тасымалдағыштар,  мысалы,  конверциялаушы  тасымалдағыштарды  қолданып 

арзандатуға  болады.  Өткен  жүз  жылдықтың  90  жылдарында  конверциялаушы  зымырандар 

орбитаға  кіші  серіктерді  шығару  бағасын  төмендету  мақсатында  қолданылған  болатын. 

Әсіресе  бұл  сұрақ  кеңес-америкалық  ядролық  қару  және  оны  жеткізу  құралдарын  жою 

туралы  келісімге  байланысты  баллистикалық  зымырандардың  көзін  құрту  қажет  болғанда 

терең қарастырылды [1]. 

Алайда өткен ғасырдың соңы мен осы ғасырдың басында, электроника және техника 

саласының дамына байланысты заманауи  мүмкіндіктердің арқасында барлық қызмет етуші 

жүйелердің миниатюризациясы  ҒА-ның функцияналды сапасына зиянсыз,  күрделі ғылыми 

және  қолданбалы  тапсырмаларды  орындауға  кішкентай  ғарыш  аппараттарын  пайдалану 

мүмкіндігі туды. Сонымен қатар, бір үлкен (ауыр) ҒА орнына шектеулі қаржы қорымен, бір 

ортақ  тапсырмаға  бірнеше  КҒА  тобын  ұшыру  әлдеқайда  қолайлы  болып  шықты.  Осындай 

топтарды пайдалану ғарыштық қызмет сапасының жақсаруына үлкен қадам болып табылады 

[2].   

Жерді  қашықтықтан  зондтауға  арналған  КҒА  пайда  болуы  политикалық  салдары  да 

бар, себебі қатысты түрде бай  емес мемлекеттер де ғарышта тәуелсіздік ала алады, оларды 

өз қауіпсіздігі ретінде пайдалана алады. 

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

102 

 

 

 

Сурет-1. ҒА салмағы бойынша болжамдық бағасы мен жасалу уақытының тәуелділігі сұлбасы 

көрсетілген 

 

КҒА  мүмкіндіктеріне  тоқталмастан  бұрын,  ҒА  салмағы  бойынша  классификациясын 

қарастырдық [3].  

ҒА  салмағы  өскен  сайын  оның  жасалу  уақыты  мен  бағасы  пропорционалды  өседі  1 

суретте көресетілген . Сонымен қатар ҒА салмағы өскен сайын оны ұшыру бағасы да өседі. 

Осы алынған нәтижелерден КҒА артықшылығы ретінде көретініміз: 

- қажетті шамада топтарды пайдалану арқылы, ақпаратты қабылдау оперативтілігінің 

күрт артуы; 

- Жаңа технологиялар мен технологиялық  өнімдерді тез арада еңгізу мүмкіндігі; 

-    Қажеттілік  бойынша  топтарды  толықтыру  мүмкіндігі  арқасында  сенімділікті 

арттыру; 

Заманауи  ғылыми  және  технологиялық  үрдістің  арқасында  оптика-электронды 

жоғары  сапалы  ғарыштық  бақылау  аппаратын  жасау  мүмкін  болды.    Мысал  ретінде 

тәжірибелік кіші (микро) ҒА - TopSAT  рұқсаттылығы 2,5 м салмағы 112 кг және өндірістік 

кіші (мини) ҒА - EROS-B рұқсаттылығы 0.7 м салмағы 300 кг. 

Тәжірибелік TopSAT ҒА 2010 жылы, ал өндірістік EROS-B 2011 жылы коммерциялық 

пайдалануға еңгізілді. Соңғы екі жылда ғарыш саласындағы толық функционалды КҒА даму 

бағыты  одан  ары  артты.  Қазіргі  кезде  Bejing-1,  Nigerasat-2,  Alsat-2,  Tacsat-2  және  т.б.  КҒА 

ұшырылды. Тағы  айтып  өтуге  тұрарлық  тез  айналымды  КҒА  тобы Tacsat  (Tactical  satellite), 

АҚШ мемлекеттік бағдарламасы бойынша. 

Наносеріктің  жалпылама  архитектурасы  ішкі  электронды  құрылғылары  мен  сыртқы 

фотоэлементі  және  антеналы  қаптамасы  1-ші  суретте  көрсетілген.  Бүгінде  наносеріктер  -  

ғарыш  пен  салмақсыздықта  жасалатын  ғылыми  тәжірибелер  мен  зерттеу  жұмыстары  үшін 

қолайлы  арзан  тұғырнамалар  болып  табылып,  болашақта  наносеріктер  қолдану  аясы 

шектеулі  және  салмағы      жеңіл  болғандықтан,  сенімді  және    қаражатты  үнемдеумен 

ерекшеленетін ақпараттық жүйелерді  енгізуге жол беретін болады 

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

103 

 

 

Сурет 1 а) 

Сурет 1 ә) 

 

Сурет 1 - а) және ә) . Наносеріктің ішкі электронды құрылғылары мен сыртқы фотоэлементі және 

антеналы қаптамасы 

 

Наносеріктерді жасанды интеллект басқаруда қолданылатын   микроконтроллерлердің 

типтік архитектурасын келесі суреттен көруге болады:  

 

 

 

Сурет 2. Proteus ISIS программасында жасалған наносерік денесінің аналогты-цифрлы түрлендіргіш 

бөлігі. 

 

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

104 

 

 

 

Сурет 3. Proteus ARES программасында құрастырылған  нано серіктің баспа платасының 3D моделі. 

 

 PIC  микроконтроллері  таңдап  алынfды,  себебі  басқа  микроконтроллерлермен 

салыстырғанда олардың энергия қоректену жүйесі үнемдірек (сурет 2, 3).  

Кристалл жайлы маңызды мағлұматтар: 

-  Максималды жұмыс жиілігі – 200 МГц; 

-  2048х14 бит флеш-тұрақты есте сақтау жадысы; 

-  224 байттық статикалық оперативті есте сақтау жадысы; 

-  128 байттық энергияға тәуелді тұрақты есте сақтау жадысы; 

-  16 шығыс; 

-  Қабылдаушы-жіберуші бөлік; 

-  3 таймер.   

Тақтада  орналастырылған  жарық  диоды  энергия  қоректендіруді  орнықтыратын 

блоктың  жалпы  жұмыс  жағдайын  көрсетеді,  сонымен  қатар  аккумуляторлар,  кернеуді 

орнықтыратын  3  микросұлба  және  жалпы  сұлбаның  энергия  қоректендіру  жүйесін 

қамтамасыз ететін элементтер орналастырылған [4].                                                                    

Қорыта  келгенде  бұл  мақалада  қарқынды  дамып  келе  жатқан  кішкентай  ғарыш 

аппараттарының  (КҒА)  ерекшеліктері  мен  артықшылықтары  туралы  қарастырылған.  КҒА 

пайдалану ғарыштық тапсырмаларды орындауды әлдеқайда қолжетімді етеді.  

Келешекте  өз  елімізде  кішкене  ғарыш  аппараттарын  ұшыру  өте  пайдалы  болар  еді, 

себебі  ғылым  мен  білім  салаларын  зертеуде,  телекешендерді  ақпаратпен  қамтамасыз  етуде,  

байланыс  саласын  дамытуда,  Жерді  қашықтықтан  зондтау  барысында  -    ауыл 

шаруашылықты  дамытуда,  еліміздің  төтенше  жағдайларын  бақылауда  және  жалпы  

қауыпсыздыкты  қамтамасыз  етуде  және  Тау-кең  қазба  байлықты  табуда,  сонымен  қатар 

мұнайдың деңгейін  бақылауда көп пайдасын тигізері анық.  

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі: 

 

1. Александр К "Технологии и средства связи" Журнал №3, 2009.-104 б. 

2. Жанбарбаев А,  Али Б.М, Кулмаханов Н, Қажыкенов Р., Қайрошов С. // НАНОСПУТНИКИ 

– ТЕХНОЛОГИЯ БУДУЩЕГО// ЕНУим.Л.Н.Гумилева, г.Астана -2012 г. 

3. http://www.nanorf.ru/ сайтынан ақпарат 

- type of artificial earth satellites having a small weight 

and size. Typically 0.5-1ton. 

4. 

Куспанова А.Е., Молдамурат А., Оразбекова М.Б., Нурасилова М.С., // наносерік негізінде   

құрал-жабдықтарды неғұрлым ықшамдату және интеллектуалды етіп жасау// Л.Н.Гумилева атындағы 

ЕҰУ Астана 2013ж. 

 

 

 

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

105 

 

УДК 004:822 

 

НУРГАЗИНОВА Г., ОМАРБЕКОВА А.С. 

 

РЕАЛИЗАЦИЯ И МЕТОДИКА ПРОЕКТИРОВАНИЯ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ 

СПРАВОЧНОЙ СИСТЕМЫ ПО АЛГЕБРЕ 

 

(Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилёва) 

 

В  настоящее  время  в  Казахстане  активно  формируется  цифровое общество  с  такими 

атрибутами,  как  электронное  правительство,  электронное  обучение,  электронный 

документооборот  и  т.д.  Ведется  активная  работа  по  внедрению  информационных  smart-

технологий  в  образование.  В  связи  с  этим,  в  настоящее  время  в  республике  существует 

острая  необходимость  в  применении  технологий  искусственного  интеллекта  в  процессе 

обучения.  Эффективность обучения  определяется  не  только  выбором  среды обучения,  но  и 

формами  представления  знаний.  В  рамках  данной  работы  рассматривается  реализация  и 

методика  разработки  интеллектуальной  справочной  системы,  основанной  на  технологии 

проектирования интеллектуальных систем OSTIS с семантическим представлением знаний. 

В соответствии с технологией для разработки такой системы необходимо разработать 

базу  знаний  интеллектуальной  справочной  системы  по  алгебре,  разработать  поисковую 

машину  обработки  знаний  интеллектуальной  справочной  системы  по  алгебре,  разработать 

пользовательский интерфейс интеллектуальной справочной системы по алгебре. 

Рассмотрим с чего начинается процесс проектирования стартовой версии дочерней sc-

системы  (интеллектуальной  справочной  системы  по  алгебре)  по  Технологии  OSTIS. 

Напомним, что одной из основных задач Технологии OSTIS[1] является решение проблемы 

совместимости 

различных 

компонентов 

и 

разработка 

средств 

компонентного 

проектирования систем, управляемых знаниями. 

Согласно  методике  компонентного  проектирования  систем,  управляемых  знаниями 

[2]  при  создании  стартовой  версии  дочерней  sc-системы  по  Технологии  OSTIS  можно 

выделить несколько основных этапов [2]: 

- Выбор и установка платформы реализации дочерней sc-системы; 

-  Установка  Ядра  sc-моделей  баз  знаний,  то  есть  набора  базовых  многократно 

используемых компонентов sc-моделей баз знаний; 

-  Установка  Ядра  sc-машин,  то  есть  набора  базовых  многократно  используемых 

компонентов sc-машин; 

-  Установка  Ядра  sc-моделей  интерфейсов,  то  есть  набора  базовых  многократно 

используемых компонентов sc-моделей интерфейсов. 

Для  разработки  справочной  системы  по  алгебре  выбрана  Web-ориентированная 

платформа  реализации  sc-систем,  основанная  на  специальном  формате  кодирования  sc-

текстов, входящая в состав Библиотеки платформ реализации sc-систем [1]. Данный вариант 

реализации  платформы  ориентирован  на  операционные  системы  семейства  Linux  и 

сопровождается скриптами, позволяющими собрать и  установить выбранную платформу на 

нужном сервере[3]. Такая платформа включает в себя sc-хранилище и набор трансляторов. 

После  того,  как  на  сервер  была  установлена  выбранная  реализация  sc-памяти,  мы 

можем  установить  также  совместимую  с  выбранной  реализацией  платформы  абстрактную 

scp-машину [2].  

Исходные  коды  и  инструкцию  по  установке  данного  платформенно-зависимого 

многократно  используемого  компонента  OSTIS  согласно  его  описанию  в  Библиотеке 

платформ  реализации  sc-моделей  можно  найти  по  адресу  [4].  Для  разработки  и  реализации 

sc-агентов используются языки C и C++. 

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

106 

 

Для  правильной  работы  абстрактной  scp-машины  в  системе  необходимо  установка 

модели баз знаний, которая описывает предметную область языка программирования sc-кода 

–  базового  языка  программирования  для  разработки  sc-моделей  баз  знаний  и  sc-агентов 

OSTIS. 

Абстрактная  scp-машина  включает  в  себя  минимальный  набор  предметно 

независимых sc-агентов, необходимый для навигации по базе знаний дочерней sc-системы, 

а также ядро sc-моделей пользовательских интерфейсов [5]. 

Согласно  описанию  в  работе  [2],  ядро  моделей  пользовательского  интерафейса 

содержит в себе, помимо собственно ядра, следующий набор компонентов: визуализатор sc-

конструкций в SCg-коде, редактор sc-конструкций в SCg-коде, визуализатор sc-конструкций 

в SCn-коде, набор компонентов для отображения sc-ссылок различных форматов (PNG, GIF, 

PDF, HTML, TXT и др.). 

Также в выбранный ранее вариант платформы реализации sc-моделей по умолчанию 

входят  трансляторы  из  sc-памяти  в  формат,  необходимый  для  SCg  и  SCn  визуализации,  а 

также  транслятор  из  SCg-редактора  в  sc-память.  Таким  образом,  установленных  средств 

достаточно  для  базовой  визуализации  и  редактирования  sc-конструкций  посредством  web-

интерфейса (рисунок 1). 

После  того  как  на  сервер  установлена  базовая  конфигурация  (платформа  и  базовые 

модели  баз  знаний,  агентов и  моделей  пользовательского  интерфейса)  можно  приступить  к 

расширению  базы  знаний  дочерней  sc-системы,  в  частности,  интеллектуальной  справочной 

системы по алгебре.  

 

 

Рисунок 1 – Отображение фрагмента базы знаний в SCn-коде 

 

Для разработки и проектирования базы знаний интеллектуальной справочной системы 

по  алгебре  нами  было  описано  построение  системы  предметных  областей  и  их  онтологий, 

которые были выделены нами согласно [6]. Общие принципы проектирования баз знаний по 

Технологии  OSTIS  рассмотрены  нами  в  предыдущих  работах  [7,8,9].  Проектирование  базы 

знаний  ИСС  по  алгебре  согласно  технологии  OSTIS  основано  на  использовании 

семантического  представления  знаний.  Возможность  представления  знаний  в  виде 

семантической сети предоставляет абстрактный язык представления знаний SC-код [6]. Ниже 

показаны  фрагменты  базы  знаний,  представленные  на  абстрактном  языке  представления 

знаний.  Наличие  таких  фрагментов  в  базе  знаний  позволяют  задавать  системе  следующие 

вопросы: «Как раскладывается число 27 на простые множители?» и «Чему равен наибольший 

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

107 

 

общий делитель чисел 16 и 12?» (рисунок 2а и 2б соответственно) 

 

Рисунок 2а, 2б Отображение фрагмента базы знаний в SCg-коде 

 

Машина  обработки  знаний  системы  по  алгебре,  как  и  любой  системы, 

разрабатываемой по Технологии OSTIS, строится на базе многоагентного подхода и включает 

в  себя  информационно-поисковую  машину,  базовые  средства  сборки  мусора,  интеграции  и 

верификации  знаний,  редактирования  базы  знаний,  а  также  интеллектуальный  решатель 

задач [10]. Был разработан ряд агентов обработки знаний, ориентированных непосредственно 

на  предметную  область  чисел:  агент  нахождения  модуля  числа,  агент  нахождения 

наибольшего общего  делителя  двух  чисел,  агент  нахождения  наименьшего общего  кратного 

двух  чисел,  агент  решения  системы  двух  линейных  уравнений,  агент  решения  квадратного 

уравнения  и  другие.  Общие  принципы  разработки  агентов  рассмотрены  в  предыдущих 

работах [7,8,9,10]. 

В  настоящее  время  еще  проводятся  работы  в  области  проектирования  и  разработки 

моделей  пользовательского  интерфейса.  Весь  изучаемый  материал  интеллектуальной 

справочной системы разбит на модули-блоки-уроки. Каждый урок состоит из теоретического 

материала, блока решения задач, контрольных заданий, справочного материала. В целом при 

разработке  системы  учитывались  основные  требования,  предъявляемые  к  электронным 

учебным изданиям.  

Работа  над  проектированием  интеллектуальной  справочной  системы  еще  не 

завершена.  Требует  дальнейшего  развития  пользовательский  интерфейс  интеллектуальной 

справочной  системы, описание  которого  будет  представлено  нами  в последующих  работах. 

Также  в  дальнейшем  предполагается  развитие  системы  в  следующих  направлениях: 

расширение  базы  знаний  путем  добавления  в  нее  новых  видов  знаний,  разработка  новых 

поисковых 

операций,  операций  интеллектуального 

решателя 

задач, 

компонентов 

пользовательского интерфейса, разработка help-системы для пользователя. 

 

Список использованных источников: 

 

1. Документация. Технология OSTIS. [электронный ресурс]. – Режим доступа: http://ims.ostis.net/  

2.  Шункевич  Д.В.,  Давыденко  И.Т.,  Корончик  Д.Н.,  Губаревич  А.В.,  Борискин  А.С.  Методика 

компонентного  проектирования  систем,  управляемых  знаниями.  //Материалы  международной 

научно-технической конференции OSTIS (г. Минск, 2015) Минск: БГУИР, 2015. – с. 93-110.  

3. 

Структура 

sc-машины.[электронный 

ресурс]. 

– 

Режим 

доступа: 

https://github.com/deniskoronchik/sc-machine/wiki 

4. sc-machine. [электронный ресурс]. – Режим доступа: https://github.com/deniskoronchik/sc-machine  

5. sc-web. [электронный ресурс]. – Режим доступа: https://github.com/deniskoronchik/sc-web  

6. Голенков  В.В.,  Гулякина  Н.А.  Принципы  построения  массовой  семантической  технологии 

компонентного  проектирования  интеллектуальных  систем.  //  Материалы  международной  научно-

«ҚОҒАМДЫ АҚПАРАТТАНДЫРУ»  V ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ 

 

 

108 

 

технической конференции «Открытые семантические технологии проектирования интеллектуальных 

систем» (г. Минск, 10-12 февраля 2011) Минск: БГУИР, 2011. – с. 21-58. 

7.  Шарипбай  А.А.,  Омарбекова  А.С.,  Нургазинова  Г.Ш.  Проектирование  базы  знаний 

интеллектуальной справочной системы по алгебре. //Материалы международной научно-технической 

конференции OSTIS (г. Минск, 2015) Минск: БГУИР, 2015. – с. 157-160. 

8.  Нургазинова  Г.Ш.,  Омарбекова  А.С.  OSTIS  интеллектуалдық  жүйелерді  жобалау  кешенді 

ашық  технологиясы  негізінде  білім  қорын  жобалау.  Вестник  ВКГТУ,  2015,  2,  141-146,  ISSN  1561-

4212 

9.  G.  Nurgazinova,  V.  Golenkov,  A.  Sharipbay,  A.  Omarbekova,    A.  Barlybaev  Designing  of 

intelligent reference system for algebra based on the knowledge database. //2015 International Conference on 

Control,  Automation  and  Artificial  Intelligence.  DEStech  Publications,  Lancaster,  Pennsylvania  17602 

U.S.A. p. 230-235 ISBN: 978-1-60595-278-9 

10.    Нургазинова  Г.Ш.,  Шункевич  Д.В.,  Омарбекова  А.С.  Разработка  интеллектуальных 

справочных  систем  на  основе  открытой  семантической  технологии  компонентного  проектирования 

интеллектуальных  систем  OSTIS.  Вестник  ЕНУ  им.  Л.Гумилева.  -2015.  -  №6  (109).  –  Астана:  ЕНУ. 

404-409с. 

 

 

УДК 004 

жүктеу/скачать 14,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: