Жас шамасына қарай даму кезендері ауысуының негізгі механизмдері

18 
(қозғаушы күшін). Мәселен ерте сәбилік шақта баланың сыртқы болмыспен 
байланысы, оның үлкендерге қарым қатынасы арқылы дәнекерленеді. Яғни қарым – 
қатынас үстінде бала дағдыларды игереді. Онда қарапайым дәрежедегі ұғымдар 
қалыптасады, тілі жетіледі т.б. Бұл баланың дербес іс әрекет жасауына мүмкіндік 
туғызады.
Сонғы жылдары Т.В.Драгунов және Д.Б.Эльконин зерттеулерінде былай 
қарастырылған әр жас кезені өсу процесінде баланың басты әрекеті қалыптасады, 
олардын өз араларында жеке қатынастар пайда болады. Бұл қатынасты «
әрекет
арқылы 
араласу
» деп атаймыз. Ересектер өз ара араласуында бір-бірін силап қана емес, 
сонымен бірге оларға деген сенімін көз қарасын білдіреді.
Нақты кезенде заттық – мазмұнды басқарушылар типін екі үлкен топқа бөлеміз: 
-«
Бала – қоғамдағы ересек адам
» жүйесі бойынша жүреді. Бұған интенсивті барлау, ал 
адамдық әрекетке мативтер мен дағдылардын адамдар арасындағы қатынасы жатады. 
Жас баланың көңіл күйімен араласуы рольдік ойында және құрдастарымен 
араласуында көрінедітапсырмалармен мативтерді үлкендер әрекетінен бақылайды. Осы 
топта баланың жалпы әрекеті танымы еліктеумен сәйкес.
-«
Бала – қоғамдық зат
» жүйесі бойынша жүреді.Әрекеттін түрі бұл топта бір бірінен 
ажыратылып айтылады. Манипуляттық – заттық әрекет ерте сәбилік жас кезенде болса, 
оқу әрекеті мектеп оқушыларына, ал кәсіптік оқу - әрекеті жоғарғы сыныпқа тән. Сырт 
көзге олардын бір-біріне ұқсастықтары шамалы. Шындығында қандай әсер береді, 
қасық, шанышқы, ыдыстармен әрекет жасаған немесе математика, громатикамен 
айналысқанда. Ал жалпы алсақ бұлардын бәрі адам мәдениетіне қызымет жасайтын 
қарапайым элементтер. 
Баланың жетілуіне жетекші іс-әрекет әсер етеді. Өсе келе ол толықтырылып отырады.
Әр кезеннің жетекші іс-әрекеттері мынандай: - Эмоционалдық араласу, заттық 
манипуляттық, рольдік ойын, оқу әрекеті, жеке араласу, кәсіптік оқу. Осы үлгі 
бойынша баланың дамуында бірінші жағынаң орын алады кезендер (алдына мақсат, 
мотив, дағды және адамдармен араласу) осы дамудын басты мотивтік – талап сферасы, 
екінші жағынан кезендері (заттармен әрекет жасағандағы іс-әрекеттер). Бастысы – 
баланың танымдық әрекетің ұйымдастыру, олардын жас ерекшелігіне қарай кезендерге 
бөлу. 
Жас кезендерге өту барысында Д.Б.Эльконин мынандай кестені пайдаланды. 
Баланың 
дәуірге, кезеңге, фазаға
өту кезеңі. Әр дәуір екі кезеңнең тұрады. Дәуір: Ерте 
сәбилік шақ, балалық шақ, жеткіншектік шақ. 
Кесте бойынша: 
Қажеттілігінің, қимылының дамуы. Кезеңнең кезенге өту. дәуірден дәуірге өту.
Баланың айналасындағы адамдар мен өз ара қарым-қатынас тәсілдері және оның 
кез келген психикалық іс-әрекетінің дәрежесі арасындағы қарым-қатынас екі жақтан 
дамиды мәселен баланың іс-әрекет мүмкіндіктерін кенейту. Оның қажеттіліктерін 
өзгертуге байланысты. Сондай – ақ жас шағы кезеңіне бөлу қоғамдық дамудың түрлі 
сатысында тұрған халықта әр түрлі болатыны және мәдени даму түрліше болатыны 
белгілі. Осыған орай есеюді әлеумет жасына және әр баланың өзіне тән 
хронологиялық 
жасына
байланысты.
Әлеумет жасы дегеніміз
? Заманың талабына қарай есейюдін әр түрлі болып келуі. 
Қоғам әрбір жас шағы кезеңінде баладан нені талап етуге және нені күтуге болатыны 
жөніндегі үлкендердің түсінігін белгілейді. 

19 
Үлкендердін талабын орын үстінде баланың өз беттілігі, үлкендермен қарым-қатынас 
жасау барысындағы қайшылық 
«
дағдарыс»
кезені кездеседі. Кейде бала неғұрлым тез 
секірмелі түрде адам танымастай өзгертіп жіберетіндей өзгерістер басталады.
Бір кезеннен екінші кезенге осылай секірмелі өтуі дамудың дағдарыс кезені деп 
атайды. Ал, 
акселерация ұғымы
– 
дегеніміз баланың шапшан даму құбылысын айтамыз. 
Бұл тек дене дамуынан ғана емес, ақыл ой дамуынан да байқалады.

жүктеу/скачать 0,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: