Бейсенова Айгуль Аманжановна Жумасултанова Галия Азирхановна Жумагулов Елдос Танирбергенович Муслимова Корлан Саиновна Булумбаев Олжас Рахматулаевич Искаков Ельмурат Рымбаевич Темиркулов Олжас Жангабылович

Дәріс 3. Әлеуметтанулық зерттеулер 
 
Дәріс жоспары: 
1. Әлеуметтанулық зерттеудің бағдарламасы: түсінігі, мәні, құрылымы. 
2. Әлеуметтанулық зерттеудегі іріктеу әдісі: ұғымы, түрлері. Іріктеудің 
қателіктері. 
3. Қазіргі әлемдегі әлеуметтанулық ұымдар мен компаниялар (ФОМ, Левада 
орталығы, Гэллап институтты, ВЦИОМ, ЦИРКОН, Ромир, ЦИОМ, Bisam 
Central Asia және т.б.). 
 
Әлеуметтану – білім жүйесі ретінде әлеуметтік шынайылық фактілерін 
зерттеуге негізделеді. Әлеуметтанулық зерттеу – тәжірибеде қолдану үшін 
зерттелетін құбылыс жайлы шынайы деректер алу мақсатында әдіснамалық, 
әдістемелік және ұйымдастыру-техникалық процедуралардың логикалық 
кезеңдік жүйесі.
Әлеуметтік зерттеулер ҚПЗО зерттеу қызметінің маңызды бағыттарының 
бірі болып табылады. Осы бағыт шеңберінде қоғам өмірінің әлеуметтік және 
экономикалық салаларының түйіскен тұсында жатқан фактілер мен құбылыстар 
зерттеледі. Бүгінгі таңда маркетингтік және әлеуметтік зерттеулер жүргізу 
барысында әлеуметтік-экономикалық даму деңгейінен бастап, тұрғындар 
өмірінің сапасы мен деңгейі (қалада, ауылда), жергілікті мәселелер мен 
ерекшеліктер жайлы түрлі ақпараттар қажет болады. Бұндай ақпарат жинаудың 
негізгі көзі әлеуметтік зерттеулер болып табылады. Елдегі әлеуметтік 
үрдістерді зерттеуге және талдауға және қоғамның әлеуметтік жүйесіндегі және 
қоғамдық сана құрылымындағы өзгерістерді зерттеуге бағытталған әлеуметтік 
зерттеу жобалары кешенді және көпжоспарлы сипатқа ие.
Зерттеудің түрлері мен бағыттары: 
- Әлеуметтiк: қоғамдық пікірді, болжамдарды, сенiмдерді, нанымдарды, 
құндылықтар мен қоғамдық өмірдің түрлі сұрақтары бойынша бағдарларды 
зерттеу. 
- Тұрғындардың сапалы қызмет көрсетулерге, жағдайға, орын алып жатқан 
өзгерістер мен үрдістерге қанағаттану деңгейіне баға беру. 
- Тұрғындардың ұлттық жобаларды, бағдарламаларды, идеяларды бағалауы. 
- Экономикалық және демографиялық зерттеулер. 
- Тұрғындарды немесе тұрғындардың жеке топтарын мәдени зерттеу. 
- Эксперттік сұраулар – болжамдарды құрастыруға және оларды 
нақтылауға, 
әлеуметтік 
құбылыстар 
мен 
үрдістердің 
түсіндірулерін 
толықтыруға бағытталған. Эксперттерді іріктеу олардың біліктілік деңгейлері 
бойынша жүзеге асады, себебі эксперттер тобының саны мен ерекшеліктері 
статистикалық емес, сапалық ерекшеліктер бойынша бағаланады. 
- Таңдаулы топ өкілдерін сұрау – қоғамдық пікір көшбасшыларының пікірін 
зерттеу 
- Қоғамдық пікірді бақылау. 
- Ерекше мақсатты топтарды зерттеу. 
- Жобаларды әлеуметтік бағалау. 

- Әлеуметтік мәселелерді зерттеу. 
- Үй шаруашылықтарын әлеуметтік зерттеу. 
- Мемлекеттік және түрлі бағдарламалар шеңберінде бағалау және бақылау.
Әлеуметтік зерттеу – қоғамды біртұтас әлеуметтік-мәдени жүйе ретінде 
қарастыратын және бастапқы социологиялық ақпараттарды жинаудың, өңдеп, 
талдаудың айрықша әдістері мен тәсілдеріне сүйене жүргізілетін зерттеу түрі. 
Ол әр алуан негіздемелер бойынша бірнеше түрге: мыс., социол. білімді игеру 
сипатына қарай теориялық және эмпириялық (нақты), жүргізілу жиілігіне орай 
бір мәртелік және қайталанбалы, танымдық мақсаттары мен міндеттеріне, 
зерттеу барысында алатын білім ауқымы мен тереңдігіне қарай барламалық 
(пилотаждық, зондаждық), баяндамалық және таңдамалық, зерттеу масштабына 
орай жергілікті, аймақтық, жалпы мемлекеттік және халықаралық Әлеуметтік 
зерттеулерге бөлінеді. Бұл зерттеулердің қай-қайсысы да арнаулы даярлықты 
қажет ететін, күрделі, жан-жақты, көп салалы процесс. Ол жүйелі үш негізгі 
сатыны: 
1) Ә. з. бағдарламасын әзірлеуді; 
2) бастапқы социол. ақпараттарды жинауды; 
3) жинақталған. деректерді өңдеп, талдауды, қорытуды және ұйғарым түйіп, 
ұсыныстар мен болжаулар жасауды қамтиды. Әлеуметтік зерттеулердің 
сатылық кезеңдерінде әлеуметтік болжау жасаудың өзіндік мән-маңызы 
ерекше. Ол зерттелетін объектіні алдын-ала талдау негізінде ұсынылатын 
әлеум. деректер, құбылыстар мен процестер туралы ғыл. тұрғыдан дәлелді, 
әйтсе де, растау мен теріске шығаруды қажетсінетін әлеум. жорамалдар 
жасайды. Әлеуметтік болжам үш тәсілмен: экстраполюстеу (яки, ықтимал 
ауытқуларды есепке алу), модельдеу (тиісті үлгілерді жасау) және эксперттік 
сауалдама (сарапшыларды сауалдамаға қатыстыру) арқылы жүзеге асады. 
Болжамдардың бәрі бірдей шындыққа айналып, кәдеге асуы шарт емес. Әлеум. 
болжаудың негізгі мақсаты, біріншіден – белгілі бір әлеум. жүйенің сандық, 
сапалық қасиеттерін анықтау арқылы қоғамдық даму мүмкіндіктерін саралауға; 
екіншіден – қоғамдық тұрмыстың нақты әлеум. жоспарлары мен 
бағдарламаларын әзірлеуге қажетті мағлұматтар береді. Ал, әлеуметтік 
жоспарлау ұғымы осы әлеум. болжам атауымен тікелей сабақтасып, желілесіп 
жатады. өйткені, ол әлеум. даму процестерінің мақсат-міндеттерін, оны жүзеге 
асыру жолдарының ғылыми негізделген көрсеткіштерін қамтиды. Әлеум. 
жоспарлау қажеттілігі бір салаға тән ерекшеліктердің әлеум. -экон. 
мәселелермен тығыз байланыстылығынан туындайды. Мыс., қаланың дамуын 
жоспарлау үшін, алдымен, әлеум. мәселелерді шешудің тиімді жолдарын, 
ресурстар қорын іздестіріп, тиянақты болжам жасалуы тиіс. Әлеум. жоспарлау 
объектісі – әлеум. топтар, қала, аймақ және басқа да елді мекендер. Әлеум. 
жоспарлау барысында аймақтық – әкімш., ұлттық және геогр. ерекшеліктер 
ескерілуі шарт. Ал әлеум. процестер мен құбылыстарды жоспарлы дамыту 
мүмкіндіктерін ғылыми тұрғыдан негіздеуге, нақты әлеум. ин-ттармен қарым-
қатынасты мақсаткерлікпен өзгертуге бағытталатын басқару ісінің бір сатысы – 
әлеуметтік жобалау ұғымы әлеум. жоспарлаудан өзгеше: ол әлдебір ұйымның 
шешіміне тәуелді болғандықтан, шартты нұсқаулық сипатта болады. Бірақ, 

әлеум. жоба өздігінен жүзеге аспайды, жоспарлы мақсатқа байланысты іске 
асады. Социология ғылымында оны әлеум. болжау мен әлеум. жоспарлау 
арасындағы дәнекер элемент ретінде қарастырады. Әлеум. жобалау барысында 
өзара байланысты әлеум. -экон. тиімділік, экол. салдар, әлеум. тұтастық, әлеум. 
-ұйымдық басшылық, әлеум. белсенділік тәрізді мақсат-мұраттар жете ескерілуі 
керек. Осы аталған мақсаттарға жету жолдары айқындалған соң ғана әлеум. 
жобалаудың нақты міндеттерді белгіленеді… 
Жалпы, Әлеуметтік зерттеулерді жүргізіп, қоғамдық пікірді екшеу 
барысында қолданылатын әдістер көп. Солардың ең негізгілерінің бірі – 
әлеуметтік бақылау. Бұл – арнайы, жүйелі де тікелей қабылдап, түсінуге, 
таңдап алынған әлеум. объектінің нақты Ә. з. үшін қажетті сипаттамаларын 
тіркеуге байланысты эмпириялық (нақты) деректерді жинау әдісі. Әлеум. 
бақылау – басқару жүйесінің маңызды бөлігі қоғамның қалыпты қызмет етіп, 
қолайсыз жағдайларға жол бермеу үшін әлеум. бақылаудың маңызы зор. Ол – 
кең мағынасында, қоғамның бақылау түрлерін қамтиды, ол тар мағынада – 
әлеуметтік пікір, яғни адамның іс-қимылы мен тәртібіне берілетін баға ретінде 
түсіндіріледі. Ал, «әлеуметтік пікір» ұғымына көне заман ойшылдары ерекше 
көңіл бөлген. Белгілі италиялық мемл. және қоғамдық қайраткер Н. 
Макиавелли (1469 – 1527) «Патша» атты еңбегінде әлеум. пікірдің аса маңызды 
құбылыс екенін ерекше атап көрсеткен. Ол нақты бір қоғамдағы ой-сананы, 
оның мүддесін, көңіл-ауанын, хал-аухалын айқындаушы көрсеткіш. Әлеум. 
пікір мен қоғамдық сана өзара байланысты әрі адам мүддесінің материалдық 
жай-күйінен өрбиді. Көбінесе, әрқилы әлеум. топтардың бүгінгі күн 
проблемаларына, деректері мен құбылыстарына айқын немесе жасырын 
көзқарастары түрінде кездеседі. Сондай-ақ, Әлеуметтік зерттеулердің әлеум. 
сауалдама, әлеум. эксперимент тәрізді түрлері де бар. 
Кез келген кезеңде қоғамның (әлеуметтану пайда болған сәттен бастап) 
адамдар, мамандар белгілі бір білім көлемімен адамзат қоғамы туралы 
әлеуметтану объектісін зерттеу ретінде орналастырады. Алайда, қоғам өзгереді, 
дамиды, байыту, білімді жаңарту және оның құрылымдық компоненттері 
туралы нақтылауды талап етеді. Бұл үшін белгілі бір құрал қажет және қандай 
социологиялық зерттеулер жүргізіледі – міндетті компоненттік әлеуметтану, 
жаңа білім әзірлеу процесі, қоғам туралы және оның жүйелік элементтері 
(құрылымдарда), органикалық нысанның байланыс теориясы мен практикасы; 
байланыс, социологиялық білім мен оның даму және байыту сабақтастығын 
қамтамасыз ету.
Социологиялық 
зерттеулер 
қоғамның 
және 
оның 
құрылымдық 
компоненттері туралы әлеуметтік білім, әлеуметтік қажеттіліктеріне 
байланысты әлеуметтік даму дереу және ұзақ мерзімді перспективаларын білу 
қаже, өйткені бұл мүдделері әр түрлі сынып, қоғамдық-әлеуметтік топтардың, 
олардың өзара қарым-қатынасты және бір-бірімен өзара қарым-қатынасты 
тұлғалардың, көрсетілген топтар және тұтастай алғанда қоғаммен байланысты.
Социологиялық зерттеу әдістері мен зерттеудің ережелерін, жеке оқыту 
алған мамандар жүзеге асырады.

Социологиялық зерттеулер шешілетін міндеттердің сипатымен, сондай-ақ 
өзге де өлшемдер сипатына байланысты түрлері әр түрлі болып табылады.
Сипаты бойынша зерттеу (немесе теориялық деңгейі) іргелі (теориялық), 
қолданбалы және кешенді болып бөлінеді. Алғашқысы әлеуметтік заңдарды 
тануға бағытталған, екінші мақсаты әлеуметтік нысандардың нақты жолдарын, 
нақты жағдайларда заңдардың білімін пайдалану өндірісін арттыру үшін 
арналған. Қолданбалы ғылыми зерттеулер, әдетте, эмпирикалық мәселе болып 
табылады, ол сондай-ақ нақты немесе нақты-әлеуметтік деп аталады. Кешенді 
зерттеу іргелі және қолданбалы мәселелерді біріктіреді немесе пәнаралық 
тақырыбы бойынша жүзеге асырылады. Логикалық мәселе оқшауланған немесе 
барлау (ғылыми-зерттеу проблемалары бойынша іздеу) түріне негізделеді, 
пилотаждық (әдістеме сынақтан өткізіледі, құрал-саймандар), сипаттама немесе 
аналитикалық 
(құрылымдық 
элементтері 
сипатталған 
объектілер), 
эксперименттік (осыған байланысты объектіде себебі анықталады), жобалау-
конструкторлық (болжамдар жасалады, жобалар, бағдарламаларды жетілдіру).
Объектіге қатысты зерттеу бөлінеді: монографиялық (өзіне ұқсас сынып 
оқушысы объект өкілі ретінде оқытылады), салыстырмалы (әр түрлі объектілері 
немесе бір және сол нысан әр түрлі уақытта салыстырылады), панельді 
әралуандығы ретінде салыстырмалы (үлгі жиынтығын бірдей тұлғалар 
құрайды), тренд немесе қайталанған(алдыңғы үлгісін сақтамай сол нысанды 
зерттеу).
Жолдар бойынша зерттеу жүргізу болады: ұзақ мерзімді (3-5 жылға дейін 
кешенді бағдарламамен), орта мерзімді (жарты жылдан 2 жылға дейін жеке 
мәселелерді талдау), қысқа мерзімді (2-ден 6 айға дейін жергілікті мәселелерді 
талдау) және экспресс-зерттеу (1 айға дейін жергілікті ақпарат бойынша 
стандартталған әдістеме алумен).
Кейде пайдаланылатын әдістеріне байланысты социологиялық зерттеулер 
түрі анықталады: тергеуші зерттеу (сауалнама) т. с. с.
Объект статикада немесе динамикада зерттелуін ескере отырып, нүктелі 
және қайталама зерттеулерді ажыратады. Нүктелі зерттеу – бұл бір жолғы 
зерттеу, онда зерттеу уақытты кезінде, құбылыстың және процесстің 
сипаттамалары объектінің жай-күйі туралы ақпарат береді. Қайта зерттеу 
көздейді оны жүзеге асыру арқылы белгілі бір уақыт аралығында бірыңғай 
бағдарламасы мен құралдар туралы оның орындалуын ұсынады.
Сонымен қатар, тақырыптық зерттеулер зерттеу түрі мен объектісі 
бойынша жіктеледі: 
1) әлеуметтік қауымдастық, топ, ұжымдық, қоғамдық ұйым; 
2) тараптардың көлемі өмір нысандарын зерттеді.
Сипатына қарай тапсырыс (тапсырыс берушінің) мемлекеттік бюджеттік 
ғылыми-зерттеу (тұтынушы мемлекеттік органдар әрекет) сипатына қарай 
бөледі: 
- шарттық (тапсырыс беруші – жеке тұлға, кәсіпорын, мекеме); 
- қоғамдық ұйымдардың тапсырысы бойынша ғылыми-зерттеу.
Ұйым астында социологиялық зерттеулер дегеніміз – іс-шаралар кешенін 
жүзеге асыру, онда ұжым (топтың) жұмысын үйлестіруді қамтамасыз ететін, 

тиімді және сапалы қойылған міндеттерді шешу. Әлеуметтік зерттеулерді 
ұйымдастыру мыналарды көздейді: 
а) анықтау, бағдарламаны іске асыру үшін қажетті зерттеулер түрлері және 
олардың реті; 
б) есептеуге қажетті материалдық және қаржылық ресурстар; 
в) жалпы талдау-уақыт шығындарын жекелеген түрлерін жұмыстар мен 
зерттеулер; 
г) еңбекті нормалау-орындаушылар; 
д) үйлестіру қолжетімді мүмкіндіктерін барынша тиімді пайдалану 
мақсатында зерттеу тобының мүшелерін өзара ықпалдастығы.
Технологиялық принциптерді ұйымдастыру әлеуметтік зерттеулерде 
маңызды рөл атқарады. Бұл – оқу дайындау және өткізу кезінде сақталуы тиіс 
негізгі ережелері, рәсімдері (әдістерін, іс-шаралар, құралдарды пайдалану 
арқылы және әдістерін ретін нақты мақсаттарына қол жеткізу үшін) және 
кезеңдері (зерттеу мақсаттары мен міндеттер кезеңін іске асыруды құрайтын 
қуатты кешен рәсімдері).
Бұл зерттеудің ұйымдастырушылық және рәсімдік кезеңдеріне назар аудару 
маңызды: дайындық, жедел және нәтижесінде болып табылады.
Дайындық кезеңі, бағдарламаны әзірлеу кезінде, оның мақсаты мен 
міндеттері анықталады, объектісі және зерттеу пәні, теориялық және 
эмпирикалық 
ұғымдарды 
түсіндіру 
жүзеге 
асырылады, 
гипотезаны 
тұжырымдау, үлгідегі мәселені шешу, әлеуметтік ақпаратты жинау негізгі 
тәсілдері мен әдістері анықталады.
Осы негізде үдерістерді басқаруды қоса алғанда, ғылыми-зерттеу 
жұмыстарының жоспары социологиялық зерттеудің негізгі құжаты ретінде 
жасалады, оның ішінде жұмыс уақыты (желі) кестесі (жоспарлау). Бұл кезеңде 
зерттеушілер тобы ақпарат (анкеталар, бланкілер, карточкалар, сауалнамалар, 
хаттама-күнделік) жиынтығын жинау үшін дайындалуда, бағдар және нұсқауға 
қатысатын адамдарды зерттеу (нұсқаулықтар, жадынамалар, жіктеуіштер) 
құралдары. Дайындық кезеңінде интервьюерлер мен сұхбат оқыту маңызды рөл 
атқарады.
Жедел сатысында (сайтта жұмыс кезеңінде) әлеуметтік ақпаратты жинау 
жүзеге асырылады. Бұл ретте әдістері мен ғылыми-зерттеу құралдарын 
тестіленетін кезде, ол ұшу алдында болады, сонымен қатар, оның түзетулері 
енгізіледі. Міндеттерді іске асыру кезінде екінші кезеңге (әрине, оның кейбір 
бірқатар рәсімдері жүзеге асырады қатар рәсімдердің дайындық кезеңі) назар 
аудару керек: 
а) дала жұмыстарының ұйымдастырушылары мен орындаушыларының бір 
тобын құру (зерттелетін объекті туралы ақпаратты жинау) олардың 
нұсқаулығы, оқу нысандары, техникалық құралдар; 
б) нарядтардың-тапсырмалармен орындаушыларды қамтамасыз ету; 
в) осы тұлғалармен байланыс орнату, кірген жиынтықты іріктеу, зерттеуге 
қатысу жөніндегі нұсқаулық. Жедел кезеңінде жүзеге асырылады мұқият 
бақылау, анкета толтыру, басқа да құжаттардың, жұмысты орындаушылардың 
талаптарын ескере отырып, әдістемесі. Жедел кезеңінде: мұқият бақылау, 

анкета толтыру, басқа да құжаттардың, жұмысты орындаушылардың 
талаптарын ескере отырып, әдістемесі жүзеге асырылады.
Соның нәтижесінде ұсыныстар жасау сатысында: өңдеу, талдау, ақпаратты 
қорыту орындау туралы баяндама құрастырылды.
Жиналған ақпарат алу үшін өңдеуге және қорытуға болады, әдістемелік 
құралдар толтырылған өңдеу үшін алдын ала дайындықта болуы тиіс. Осы 
мақсатта жүзеге асырылады: оның дәлдігін тексеру, толықтығы және толтыру 
сапасы, ақпаратты кодтау (орындалатын жабық мәселелері зерттеу басталғанға 
дейін), кодификатор көмегімен ашық мәселелер.
Кейін осы рәсімдерді өңдеу жүзеге асырылады, бастапқы ақпаратты 
жинақтау, оны қолмен (саны шектеулі болғанда сауалнама – 250-ден бірнеше 
ондаған шағын сауалнама) немесе ЭЕМ. Есептеу нәтижелерін қамтитын 
социологиялық деректер түрінде беріледі табуляграмм абсолюттік сандар мен 
пайыздармен, не басқа да – математикалық және геометриялық нысандары: 
кестелерде (тізім, аралас), диаграммалар, индекстер және тағы басқалары.
Деректер алып тастау әдісімен қарым-қатынас ерекшеліктерін ескере 
отырып, мәселені, тараптардың ең маңызды нысанды және зерттеу тақырыбын 
зерттеп, оларды түсіндіруге, социологиялық түсіндіру ұшыраған болуы тиіс. 
Тұжырымдалған қорытындылар мен ұсыныстардың нәтижесінде.
Талдау және түсіндіру социологиялық деректерді құжаттарда ресімделеді 
(есепте зерттеу қорытындысы бойынша, аналитикалық ұсыныс және анықтама 
– есеп). Есепте бөлінеді: 
- бірінші бөлім (қысқаша негіздеме өзектілігін зерттеу және сипаттамасын 
таңдаудың репрезентативтілігі, деректерді жинау әдістері, ақпарат және т.б.); 
- 
екінші 
бөлім 
(зерттеу 
объектісінің 
сипаттамасы 
әлеуметтік-
демографиялық белгілері бойынша); 
- үшінші және одан кейінгі тараулар (ғылыми-зерттеу және гипотеза 
тақырыбы мәселелері тұжырымдалған жауап іздеу); 
- қорытынды – бөлім (жалпы тұжырымдар мен практикалық ұсыныстар), 
Аналитикалық анықтама (5-тен 25 бет) ең көп таралған, орташа сандық 
мәндері, қорытындылар мен ұсынымдар туралы анығырақ екпін қысқаша есеп 
болып табылады. Қосымшаларда қамтылған әдіснамалық және әдістемелік 
құжаттарды зерттеу (бағдарлама, жоспар, құралдар және нұсқаулықтар, сондай-
ақ социологиялық деректер түрінде, кестелер, графиктер және т.б.)
Қағидаттық маңызды мәселелер басқару органдарының қызметіне 
социологиялық зерттеулер нақты пайдалануды көрсетеді (шешімдер қабылдау 
кезінде қосымша немесе анықтамалық мәліметтер болғандықтан, оларды іске 
асыру құралдарын анықтау, олардың орындалуына бақылау). Пайдалану 
тәжірибесі өз еңбек ұжымдары, тыңдаушылар мен (студенттер), орыс қоғамның 
түрлену жағдайында қазіргі кезеңдегі оның жұмыс істеуін социологиялық 
зерттеулер ұйымдастыру мәселелерін ашуға тырысуы мүмкін.
Бақылау зерттелетін нысан туралы бастапқы социологиялық ақпарат жинау 
әдісі болып табылады, зерттеу мақсат тұрғысынан қарағанда маңызды болатын 
тікелей және тәкелей тәркеу фактілері жолымен.

Бақылау мәселелерді жобалаудың барлық этаптарында қолданылуы мүмкін, 
зеттеу заты мен объектісін анықтау кезінде, гипотезаларды тағайындау және 
тексеру кезінде, зерттеу жұмыстары қорытындыларын түзету кезінде.
Сациологияда байланыс объектісі мен байланыс қалай бақыланады, 
қабылдау сезімталдығы және қайта бықылау қиындықтары сиақты бақылау 
ерекшеліктеріне назар аударған жөн.
Бақылаудын бірнеше түрлерін айыруға болады.
Рәсімдерді рәсімдеу дәрежесі бойынша стандартталмаған немесе 
құрылымдалмаған (бақыланбайтын) бақылау (бақылау объектісі анықталған, 
күнделік жазбалары үшін қолданылады), ішінара стандартталған (протоколдар 
немесе күнделік жазбалары қолданылады), арнайы карточкаларды қолдана 
отырып қатал көрсетілген бақылау белгілері тіркелгенде стандартталған немесе 
құрылымдалған (бақыланатын) бақылау деп ажыратылады.
Бақылаушының 
жағдайына 
(позициясына) 
байланысты 
қосылған 
(қатысатын) және қосылмаған (қатыспайтын) бақылауды көрсетеді. Екінші 
жағдайда бақылаушы топ мүшелерімен қатынасқа түспейді, зерттелмейтін 
объектіде қалады. Бірінші жағжайда бақылаушы бақыланатын адамдармен 
бақыланатын міндетті үрдіске түседі және олардың қызметтіне қатысады. 
Осылай бола тұра қосылу дережесі әр түрлі (бөлшектік, толық, ашық, құпия, 
жасырын) болуы мүмкін.
Бақылау өткізу орны және ұйымдастыру шарттары бойынша далалық, 
зертхана-далалық және зертханалық болып жіктеледі. Далылық бақылау табиғи 
ортады, шынайы өмір жағдайында, бақыланатын объектімен міндетті түрде 
байланыса отырып жүргізіледі. Зертханалық бақылау үшін қатаң берілген 
зерттеу жағдайларының перамертлері келеді. Зертхана-далалық бақылауға 
бақыланатын жағдайдың жеке талаптары тиесілі.
Уақытты регламенттеу (жиілеті) бақылауын систематикалық (қатаң белгілі 
бір жүйелілік тіркеу ерекшеліктерімен), эпизодтық (қатаң емес білгілі бір 
жүйелілік тіркеу ерекшеліктерімен) және кездейсоқ (құбылыстардың, 
қызметтің, әлеуметтік жағдайдың болжанбаған бақылауы) деп ажыратады.
Бақылау типологиясының белгілі бір шартына назар аударған жөн, зерттеу 
ерекшілігінен, затынан, орныдаушы қызметінен, уақыттан, бар финанстан жән 
т.б. бақылау түрін таңдау тәуелділігі.
Әр бір бақылау түрі өзінің күшті және әлсіз жаұтарына, жетіспеушіліктері 
мен артықшылықтарына ие.
Бақылау әдісі арқылы сапалы социологиялық мәлімет алу үшін оны 
жоспарлау және бағдарламаны құрау кезінде егжей-тегжейлі жұмыс жасау 
керек.
Жоспарлау бақылау жүргізі мерзімін тағайынндауға және мәлімет жинау 
құралдарын, бақылау өткізу кезіңдерін анықтауды, яғни әлеуметтік зеттеудің 
барлық рәсімдерін іске асырылуын болжайды.
Бақылау бағдарламасы әлеуметтік зерттеу бағдарламасының барлық 
құрылымдық элементтерін қосады. Назарды бақылау бағдарламасын құрудың 
басты тапсырмасы болып, бақыланатын жағдайды құрайтын зерттеушілердің 
факттар классификациясын құруына аударған жөн. Бақылау объектісі ретінде 

әлеуметтік қоғандар, коллективтер, топтар, индивидтарғ олардың мүлкі қатыса 
алады, ал зат ретінде – белгілер, құрылымы, бақыланатын объектінің қызметі.
Бағдарламада байқалатын объектінің жағдайын және шарттарын бағалау 
керек: бақылау уақытын және орнын, кәсіби қызмет шарттары немесе бос 
уақыт шегінде, кідімгі, күнделікті не есе проблемалық жағдайларда. Кез келген 
зерттеу әдісіндегідей бақылау кезінде белгілерді таңдау және бақылау бірлігі 
үлкен рөл алады. Бақылау бірліктері болып бақылауға қол жетімді қарапайым 
немесе күрделі бақыланатын оюъекті ұызметінің акті болуы мүмкін ( мысалға, 
жиналыс, жиналыста сөз сөйлеу ж. с. с). Жобада зерттеу нәтижелері 
сипатталатын тіл, түсінік жүйелері жасалады. Бұл түсініктер, немесе басқаша 
айтқанда бақылау категориялары сипаттайын (объектінің нақты фактілік 
белгілерін жассайтын), сонымен қатар бағалайтын (бақылаушымен пайда 
болатын құрылым бағаларын жасайтын) болуы мүмкін. Бақыланатын 
жағдайлар мен бақылау категориясының бірлігін бақылау қарастырылып 
отыраған әдісте операциялық түсініктер рәсімдер құрамын құрайды. Бақылау 
әдісін жасау, бастапқы жаналған әлеуметтік мәліметтерретінде көп жағдайда 
қабылаушылар квалификациясына, професссионалдық дайындығына тәуелді 
болады. Сондықтан бақылаушы тұлғасына жоғары талаптар өқойылады. 
Бақылаушыдан жақсы жалпы теориялық жайындық ( социология незігдерін, 
әлеуметтік психологияны білу), зерттелу объектісін, бақылау тапсырмаларын 
білу талап етіледі. Ол бақыланатын объект парамертлеріне мән беру керек, 
жағдайдың бір мезеттік өзгерістерін анықтау білуі, өзін-өзі басқаруды сақтай 
былуі, тиянақты болуы,өзін-өзі ұстай алуы, бақыланатын ортада байқалмауы 
(стериотипті), көпшіл (қосылған бақылау кезінде), әдепті және бақылаудың 
техникалық құралдарын пайдаланғанда техникалық сауатты болуы керек. 
Осының барлығы бақылаушының салмақты дайындығын талап етеды. Ол өзіне 
бақылаушыларыдың бақырау бағдарласымен, сәйкес келетін құрылғылармен, 
бақылаудың техникалық құралдарымен танысуын; бірліктердің, бақылау 
категориясын, кодтауын анықтауды; зертханалық немесе далалық жағжайларда 
оның жалғаспалы қорытындысымен сынақты бақылау; бақылаушы жұмысынан 
таңдау бақылауын қосады. Бақылауға дайындалу кезіндегі маңызды рөлді 
бақылаушылар 
жұмысын 
жеңілдететін 
және 
жиналған 
материалды 
беріктендіретін нұсқауларды жасау атқарады. Қарастырып отырған әдісте 
елеулі мәнді бақылау нәтижелерін тіркеу, қайта өңдеу бағдарламасы алады. 
Мұндағы негізгі талап – бақыланатын жәйіт кезінде және бақылау орнында 
жазба жүргізу. Жазба жүргізу түрі бақылау түріне байланысты анықталады. 
Бақыланатын мәліметті жасау үшін кино-, фото – және дыбыс жазатын 
аппараттар қолданылуы мүмкін.
Бақылау нәтижелерін әр түрлі құжаттар арқылы тіркейді – күнделіктер, 
карточкалар және бақылау протоколдары арқылы. Күнделікте объекті түралы, 
бақылаушының өзінің қимылы, бақылау рәсімі мен құралға баға береді. 
Карточкада қатаң рәсімделген, тиісінше колталған түрдегі белгілер тіркеледі. 
Бақылау протоколы рәсімделген және рәсімделмеген бақылау нәтижелерін 
аралас түріне арналған. Алынған нәтижелерді қайта өңдеу кодтау, бақылау 

нәтижелерін машиниалық есеп карточкаларына ауыстыру, өткізілген бақылау 
санына байланысты машиналық немесе қолмен өңдеуді қарастырады.
Кез-келген басқа әдіс сияқты бақылаудың өзінің күшті және әлсіз жақтары 
бар. Сондықтан оны әлеіметтік зерттеудің басқа әдістермен үйлестіру қажет.
Бақылау әдістерінің артықшылықтарының ішінде респогенттердің 
рационалды, эмоционалды және басқа құрамдарынан тиісті «тазаланған» 
информациялар, оқылатын құбылыстар мен үрдістердің дамуыммен қатар 
бақылаудын іске асырылуы, мәліметтің оперативтілігі және т.б. бар. Бірақ оған 
субъективті сияқты объективті сипаттағы жетіспеушіліктер тиесілі. Бірінші 
жағдайда 
бақылаушының 
жеке 
және 
кәсіби 
ерекшіліктерімен 
– 
органикалығымен, әр бір болатын бақылауда жеке принципиалды сипатпен, 
бақылау әдісінің жоғары еңбекқорлығымен байланысты. Сондықтан беріктік 
мәселесі және бақылау сенімділігі шекті мәнге ие.
Оның шешімі үшін әр түрлі әдістерге жүгінеді, бақылаушылардың 
келісімін, сенімділік және тұрақтылық коффициенттерін қолдана отырып. 
Бақылаушылар келісімі коэффициенті бір мезетте әр түрлі бақылаушылармен 
алынған, бақылау мәліметтерінің сәйкестігін сипаттайтын көрсеткіштерді 
көрсетеді. Тұрақтылық коэффициенті – бір бақылаушының ір түрлі уақыттағы 
мәліметтердің ұқсастығын сипаттайтын көрсеткіш. Бақылаудың сенімділік 
коффициенті әр түрлі бақылаушылардың әр түрлі уақыттағы мәліметтердің 
ұқсастығын сипаттайтын көрсеткіштерімен саналады.
Ақпараттың сенімділігі мен негізділігі, байқау әдісімен алынған 
тексерілген, мониторинг және бастауыш социологиялық ақпаратты жинау және 
басқа 
да 
әдістер 
арқылы 
алынған 
нәтижелермен 
толықтырылған. 
Социологиялық зерттеулер мен басқа да әлеуметтанушылар зерттеулері, орыс 
және шетелдік ретінде өз тәжірибесіне сүйене отырып, көрсетілуі мүмкін.
Әлеуметтанудағы тәжірибе – бұл қызмет көрсеткіштерінің сандық және 
сапалық өзгерістері туралы мәлімет алудың және кейбір басқарылатын және 
бақылауға алынатын фактілерінің әсер етуі нәтижесіндегі әлеуметтік объектінің 
іс-әрекеті.
Әлеуметтанудағы тижірибе қоғамдық құбылыстарды ғылыми танудың 
міндетті элементі ретінде қарастырады, оның дұрістық критериі ретінде 
практика табылады.
Әлеуметтанудағы тәжірибе спецификасы, біріншіден зерттеу объектісінде 
(адамдар), екіншіден, әлеуметтік құбылыстардың күрделілігі жоғары деңгейі 
табиғи эксперимент айнымалылардың санымен салыстырғанда, айнымалы 
(факторлар) үлкен санында көрсетіледі.
Тәжірибе бағдарлаамасы әлеуметтік зерттеу бағдарламасының барлық 
құралымдық элеменеттерінен тұратынына назар аудару керек. Сонда да 
әлеуметтік бағдарламаны құрудың бастапқы міндеті болып гипотезаны құру 
және факторлар жүйесінде тексеріді бақылау болып табылад.
Тәжірибек объектісі болып әлеуметтік тортаптар, коллективтер, тұрлғалар 
(тәжірибе қатысушылары) қатысады. Көп жағдайда тәжірибеде екі түрлі 
объектіні негізге алады – эксперименттік және бақылау топтары.

Тәжірибеде көп маңызға эксперименттік және бақылау топтарын таңдау, 
ауыспалалыұты анықтау, тәжірибелік жағдацды түсіну, яғни эксперимент 
өтетін талаптардың кешенділігі ие. Анологиялық құрал әдісінің құрады 
қолданылады: протоколдар, карточкалар, анкеталар. 
Тәжірибелер классафикациясы негіздердің қолданатын критерийлерінен 
тұрады. Әлеуметтік тәжірибелер бақыланатын объектінің сипаты бойынша, 
қойылған тапсырам спецификасы бойынша, тәжірибелік жағдай сипатына және 
т.б. бойынша ажыратылады. 
Бақыланатын объектілердің сипаты бойынша әлеуметтік, экономикалық, 
психологиялық, педагогикалық, құқықтық, этикалық, эстетикалық,тарихи 
болып бөлінеді. Осы бөлімшенің негізі, қоғамдық адам белсенділігін анықтау, 
зерттеу міндеттерінің мазмұн ерекшілігі болып табылады.
Қойылған мақсаттың спецификасы бойынша тәжірибелер ғылыми-зерттеу 
(жаңа білімнің дамуына негізделген) және практикалық немесе ғылыми-
практикалық (нәтижелерді енгізуге бағытталған).
Логикалық 
құрылымының 
сипатына 
байланысты 
гипотезаларды 
параллельді (бір ғана зерттелетін объектінің әр түрлі уақыттағы жағжайы 
салыстырылады, яғни тәуелсыз өзгерулердің кейінгі және дейінгі енгізілуі). 
Қатысушылары жүргізіліп жатқанын білмейтін тәжірибе таза деп аталады.
Тәжірибелерді тәуелсіз өзгерулерді енгізі тәсілдері бойынша ажыратады. 
Жасанды тәжірибеде өтпелілік тәжірибешінің жасанды енгізуімен енгізіледі. 
Табиғи тәжірибеде ол табиғи пайда болады, тәжірибешінің көмегінсіз. Экс-
пост-факто тәжірибесінде тәжірибеші қозғалысы болмайды, объекті өзгерісінің 
бүрыңғы этаптарының тәуелсіз ауыспалылығымен жүзеге асырылады.
Тәжірибелер бақылау топтарын іріктеу әдісі бойыншада кассафицирленеді 
(жұптық таңдау, рандомизация және бөлшектік анықтау (көп топтардағы 
кездейсоқ тағдау).
Тәжірибереді классафицирлеудің басқада негіздерін шығаруға болады. Әр 
эксперимент түрін және типін жеке қойған дұрыс болар еді, олардың күшті 
және әлсіз тұстарын анықтаған жөн.
Тәжірибеде үлкен мән оны ұйымдастуруға басты талаптардың орындалуына 
қойылады. Әлеуметтанушының қызметі, тәжірибе тазалығы, нітижесі осыған 
байланысты.
Тәжірибе жүргізудің негізгі талаптарына жатады: 
1) бақылау объектіснің құраушы жүйелерінің факторлар сипаттамасы; 
2) зерттеу объектісінің болу шарттарының сипаты; 
3) гипотезаның қалыптасуы; 
4) қалыптасқан гепотеза түсінігін анықтау; 
5) тәуелсіз өтпеліні енгізу; 
6) тәуелді өтпелінің шығуы; 
7) тәжірибе жіргізудің спецификалық шарттарын сипаттау (уақыт, орын 
және т.б.)
Кез-келген әлеуметтік зерттеуге қажет тиесілі сиақты әлеуметтік 
зерттеугеде сол этаптар тиесілі: дайындық, оперативтілік (экспериментік) және 

нәтижелік. Зерттеу бағдарламасының методологиялық және расімдік 
бқлімдеріне аса назар аударылуы керек.
Тәжірибенің жүргізілуі гипотезаның өндірілуін және бекітілуін талап етеды.
Өз кезегінде гипотезаның құрылуы және оны тексерідің жоспарлануы, 
жүйенің ауыспалы (факторлар), әлеуметтік объектінің қимылын негіздеуін 
талып етеді. Өтпелілік құрылымының пайда бола алуынсыз тәжірибені жүргізу 
мақсатсыз болып табылады.
Тәжірибеде тәуелді және тәуелсіз (басқарылатын немесе бақыланатын) 
өтпелілерді қолданады. Тәуелсіз өтпелі (фактор) алдын ала дайындалған 
бағдарлама бойынша әлеуметтанушы арқылы жасақталады. Сапалы немесе 
сандық өзгерістер, сонымен қатар тәуелсіз өтпелінің бағыты шектерде 
әлеуметтанушымен белгіленеді.
Тәуелсіз өтпелілер әсерінен өзгеретін факторлар, тәуелділер өтпелісі деп 
аталады.
Әлеуметтанушылармен нейтральды өтпелілер деген түсінік енгізіледі 
(тәжірибесіздер), яғни зерттелетін объектінің құрылымы мен қатынасы. 
Нейтральді өтпелілер өзгеретін және өзгермейтін болуы мүмкін. Біріншілері 
тәжірибе барысында өзегрмейді, ал екіншілері өзгеріп қана қоймайды сонымен 
қатар байқалулары да қиын болып келеді. Ең соңғысы тәжірибе тазалығы үшін 
тәжірибешінің ерекше қарауын талап етеді.
Тәжірибені жүргізу барысында кейбір өтпелілердің беттік (қоршаған 
ортадан шығатын) және ішкі (объектінің өзінде болатын) түрлері болуы мүмкін. 
Тәжірибе қатысушыларына тәуелді өтпелілер субьективті, ал тәуелсіздері – 
объективті деп аталады.
Сонымен 
қатар 
тәжірибе 
қатысушыларының 
индивидуалды 
сипаттамаларын көрсететін өтпелілер, және топтар, коллективтер, әлеуметтік 
ұйымдар қасиеттерін көрсететін қтпелілерді ажыратады.
Әлеуметтанушылардың өтпелілерге бөлетін осындай назары кездейсоқтық 
емес.

жүктеу/скачать 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: