Бейсенова Айгуль Аманжановна Жумасултанова Галия Азирхановна Жумагулов Елдос Танирбергенович Муслимова Корлан Саиновна Булумбаев Олжас Рахматулаевич Искаков Ельмурат Рымбаевич Темиркулов Олжас Жангабылович

Дәріс 8. Дін, мәдениет және қоғам 
Дәріс жоспары: 
1. Дін және қоғам. Діннің әлеуметтанулық функциялары. 
2. Мәдениет әлеуметтануы. 
 
1. сұрақ. 
Адамдардың көпшілігінде пайда болған дін әлеуметтік институт 
болып табылады. Ол әрдайым қоғамдағы әлеуметтік өмір ағымына елеулі әсер 
етті. Бұл әсерді ескермей, адамзат қоғамдарының көпшілігінің табиғатын, 
құрылымын, функцияларын, дамуын, ең алдымен дін тек ойлау ғана емес, 
сонымен қатар іс-әрекет бейнесін қалыптастырады. Осылайша, дін 
социологиясының мәні адамның мінез-құлқын бақылау, қандай да бір дінді 
ұстанудың салдары тұрғысынан тану болып табылады.
 
Дін әлеуметтануы ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында пайда 
болды. Оның негізін қалаушылар-Батыс әлеуметтанушылары Э. Дюркгейм 
және М. Вебер. Э. Дюркгейм дін, ұғымында қоғамды топтастырудың, индивид 
пен әлеуметтік бүтін арасындағы байланысты орнатудың негізгі құралы болып 
табылады. Э. Дюркгеймнің жетекші идеясы-діннің примитивті формаларын 
зерттеу негізінде діннің жоғары түрлерінің теориясын жасауға болады және 
мүмкін болады. Бұл жорамалда дін тарихына эволюциялық көзқарас жатыр. 
Дюркгеймдік дін теориясының мақсаты-сенім объектісінің шынайылығын 
құруда. Сайып келгенде, Дюркгейм, адамдар өз қоғамынан басқа ештеңе 
көрмеді деп санайды, өйткені қоғамның табиғатында қасиетті нәрсе бар, діннің 
көзі – қоғамның өзі. Қоғам әрбір дәуірде ол қажет ететін құдайларға ғибадат 
етеді. Діни мүдделер қоғамдық және моральдық мүдделердің символдық 
нысаны ғана болып табылады. 
Егер Дюркгейм дінді оның қарапайым формаларында, яғни қоғамның 
дамуының салыстырмалы төмен сатысында зерттесе, онда М. Вебер негізінен 
әлемдік діндерді және олардың экономиканың, саяси жүйелердің, отбасының 
дамуына әсерін зерттеді. Оның пайымдауынша, дінді анықтау адамдардың 
әлеуметтік мінез-құлқын талдауға негізделуі тиіс. Ол дінге басты ойды 
жасайтын, соның негізінде қандай да бір әлеуметтік топ немесе индивидтердің 
қоғамдастығы өз өмірін ұйымдастыратын қызметті жатқызады. 
Вебер "капитализм рухының"пайда болуына шешуші рөл атқарды. Жаңа 
қоғам еңбекқорлық, іскерлік адалдық, рационалдылық, өзін-өзі шектеу, сән-
салтанаттан бас тарту және т. б. сияқты қуатты моральдық ынталандыруларға 
мұқтаж болды. Вебер протестантизмнің белгілі бір түсіндірмесі өндірістік 
қатынастарды реттеудің ерекше тәсілі ретінде капитализмді қалыптастыруға 
ықпал ететін уәждемелерді қалыптастырғанын дәлелдеуге тырысады, діни 
көзқарастар индивидтердің және әлеуметтік топтардың экономикалық мінез-
құлқының айқындаушы факторы, демек, қоғамның экономикалық даму 
себептерінің бірі болып табылады. 
Капитализм туудың діни тамырын талдаудан Вебер "ашушабарлану 
процесін" талдауға көшеді, ол адам қызметінің діни уәждері белгілі бір 
мақсаттарға қол жеткізу құралы ретінде тек табысқа, қажетті нәтижеге қол 

жеткізуге бағытталған іс-әрекет әдістеріне біртіндеп жол береді. "Ашкөздік 
әлемде" дін тек сананың тереңінде, жер өмірінен кейін тек жеке мақсатта ғана 
орын алады. 
Сонымен, адамзаттың діни тарихының бастапқы нүктесі - Э. Дюркгеймнің 
ұғымдарына сәйкес қасиетті, қазыналы әлем. Оның аяқталуы М. Вебердің 
терминологиясын қолданса, "әлемді дамыту" болып табылады. Оның 
дәстүрлерін жалғастыра отырып және әлеуметтік институттардың құрылымдық 
саралануы туралы Парсонстың идеясына сүйене отырып, социолог Р. Белла 
діни жүйелердің эволюциялық жіктемесін жалғастырды, бес негізгі кезең: 
примитивті, архаикалық, тарихи, ерте заманауи және қазіргі заманғы. 
Діндердің алуан түрлілігі өз негізіне ие: адамдар әр түрлі жағдайларда өмір 
сүреді,қоршаған әлемді әртүрлі қабылдайды, олардың қоғамдастықтары 
дамудың әр түрлі деңгейіне жетті. Сондықтан да, діндердің өздері де мораль 
мен жүріс-тұрыс қағидалары саласындағы өз талаптарымен бірдей емес. 
Сонымен қатар, олардың әрқайсысына тән басты элементтерді бөліп көрсетуге 
болады: 
Біріншіден, барлық діннің бастапқы элементі ретінде сену. Ол діни сезімді, 
көңіл-күйді, эмоцияны болжайды және адам санасының маңызды қасиеті болып 
табылады. 
Екіншіден, ілім. Бұл-осы дін үшін арнайы әзірленген қағидаттар, идеялар, 
ұғымдар жиынтығы. Бұл Құдай туралы, Құдай мен әлемнің, Құдай мен 
адамның қарым-қатынасы, қоғамдағы тәртіп ережелері туралы ілім болуы 
мүмкін. 
Үшіншіден, діни қызмет. Бұл-салттар, құдайға құлшылық ету, дұға ету, 
уағыздау, діни мерекелер. Басқаша айтқанда, сенушілер жасайтын әрекеттердің 
барлық жиынтығы. Әрбір дін өзінің табынушылықты жіберу ережелерін 
әзірлейді. Дін-бұл діни қызметтің өзегі. 
Төртіншіден, діндарлар діни қызмет процесінде бірігетін қауымдастықтар, 
шіркеу, конфессиялар деп аталатын қауымдастықтар. Діни ұйымдар арасында: 
дәстүрлі – шіркеу, секта және дәстүрлі емес – деноминация бөлінеді. Шіркеу-
бұл діни ұйым, оның негізінде діни этика мен діни қызметті анықтайтын 
сенімдің бірыңғай символы жатыр. Керісінше, секта белгілі бір шіркеуге немесе 
белгілі бір діни бағыттарға қатысты оппозиция ретінде пайда болады. 
Азшылықты ұйым бола отырып және харизматикалық көшбасшының беделіне 
негізделе отырып, ол оның доктриналарының, құндылықтары мен рөлдерінің 
ерекшелігіне наразылықпен сипатталады. Деноминация-төзімділігімен, қатаң 
тәртіптің және догматика қысымының болмауымен (пресвириан және т.б.) 
ерекшеленетін қазіргі заманғы діни ұйым. 
Қоғамдағы діннің рөліне және қоғамдық даму барысында өзгеретін оның 
атқаратын қызметіне байланысты сакрализация және секуляризация үдерістері 
туралы айтуға болады. Сакрализация-бұл түрлі әлеуметтік топтарды, 
институттарды, қарым-қатынастар мен қоғамдық және жеке сананың 
нысандарын діни ықпал ету саласына кеңінен тарту. Секуляризацияны адам 
мен қоғамды діни ықпалдан босату процесі ретінде түсінеді, бұл тек діни 
құндылықтарды, нормалар мен мақсаттарды теріске шығару ғана емес, 

сонымен қатар оларды ауыстыратын құндылықтарды, діни емес сипаттағы 
мақсаттар мен нормаларды бекіту дегенді білдіреді. 
Кейбір елдерде және тіпті аймақтарда тарихтың белгілі бір сәттерінде 
діннің белгілі жандануы байқалса да, жалпы діни дүниетанымды ғылыми 
көзқараспен алмастыру үрдісі бар. Дегенмен, дін әлеуметтік институт ретінде 
ұзақ уақыт бойы қазіргі заманғы мемлекеттердің қоғамдық өмірінде маңызды 
рөл атқаратын болады. 
Діндердің жіктелуі мен жүйеленуі көп белгілі. Діндердің ең қарапайым 
біліктілігі келесі үш топқа жатады: 
1-ші-қарапайым сенімдер. 
2-ші-жекелеген халықтар мен ұлттардың діни өмірінің негізін құрайтын 
ұлттық-мемлекеттік діндер (мысалы, Үндістандағы индуизм). 
3-ші-ші-Әлемдік діндер (ұлттар мен мемлекеттердің шегінен шыққан және 
бүкіл әлемде көптеген ізбасарлары бар). Олардың үш - буддизм, христиандық 
және ислам. 
Ең ерте дін буддизм (YI ғасыр. б. з. б.). Кейбір деректер бойынша, қазіргі 
уақытта оның ізбасарлары 700 млн.жуық адам бар. Буддизм ілімінің негізі 
атақты төрт ақиқатты құрайды ( ашық Будда): 
1. Өмір азап (рух). 
2. Азап себебі бар. Ол рахатқа, өмір сүруге, материалдық және тығыз өмірге 
ұмтылады. 
3. Қайғы-қасіретін тоқтату ниеттерін толық жою, ағартылған жағдайға қол 
жеткізу арқылы жүзеге асырылады. 
4. Қайғы-қасіретті тоқтату және Ұлы ақиқатқа жақындау үшін сегіз 
шартпен белгіленген жолды білу қажет: Дұрыс сөйлеу, себептерді дұрыс тану, 
дұрыс өмір, дұрыс еңбек, дұрыс естеліктер, психикалық және физикалық 
күштердің дұрыс шоғырлануы, дұрыс ойлау, дұрыс әрекет. 
Будда ілімінің негізінде адамның мінез-құлық нормалары жүйесі жатыр, 
яғни оның айқын этикалық сипаты бар. Бірақ бұл пассивті этика. Зұлымдық 
жасамай, адам зұлымдық Белсенді қарсы тұруға ұмтылмайды, өмірге 
араласпайды. 
Христиан – жаңа сенім ретінде туды және қуғынға және ұнға бекітілді. Сол 
кездегі мәдениет контр ретінде ол күресте өзін қорғап қалды,ал оның 
тасымалдаушылары өзінің ақиқатын рухтың тұрақтылығымен, сөзбен және 
жеке үлгісімен бекітеді. Алғашқы христиандар Мәсіхтің бейнесі бойынша азап 
болды. 
Жаңа діннің пайда болуы адамдардың діни өмірінің "жаңа дәуірін" ашты. 
Христиандық адамгершілік негізін (иудейлік сияқты) киелі он өсиетті құрайды 
(Синай тауындағы Құдай Моисейге берген деректер): 
1. Яхвадан басқа өзге құдайларды оқымаңыз. 
2. Емес, жаса өзіне пір емес поклоняйся және служи кумирам. 
3. Құдайдың атын айтпаңыз (сөзсіз, өте қажет емес). 
4. Сенбі күнін оқыңыз және оны Құдайға арнаңыз, барлық істерді кейінге 
қалдырыңыз. 
5. Әкесі мен анасын оқы. 

6. Өлтірмеңіз. 
7. Емес прелюбодействуй. 
8. Емес кради. 
9. Жақын жерде жалған куәлік айтпаңыз. 
10. Сенің жақыныңа не тиесілі екенін қалама. 
Христиандық-ұлы әлемдік дін. Адамзаттың көпшілігі 2 мың жылдан астам 
"Христос Рождествосынан" жыл санауы бойынша өмір сүреді. Алайда, өзінің 
тарихи дамуы барысында ол үш үлкен бұтаға тарады. Христиандықтың 
ізбасарлары қазіргі уақытта, әртүрлі мәліметтер бойынша, шамамен 1,4 млрд. 
адам бар; олардың 800 млн. - католиктер, 400 млн. - протестанттар және 200 
млн. - ға жуық православиелік. 
Басқа ұлы әлемдік дін ислам (араб тілінен - "бағындыру") болып табылады. 
Араб түбегінде б. з. YII-да пайда болды және олардың ең жас деп саналады. 
Қазіргі уақытта ислам ізбасарлары 1,5 млрд.адам бар. 
Ислам-қайталанбас мәдениеттің, философияның, өзіндік дүниетанымның, 
таңқаларлық өмір салты мен тұрмыстың күрделі әлемі. Аллаһқа сену негізінде 
жатыр. Мухаммад (туған. Меккеде шамамен 570 ж. б. э.) – пайғамбар және 
аллаһтың елшісі", - Дейді. Ал, ол-Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен 
сәлемі болсын): "Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен сәлемі болсын) 
былай деп айтқаны жеткізіледі:" Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған игілігі мен 
сәлемі болсын): Осы өлеңдерден Құран (дауыстап оқу) – Жаңа діннің қасиетті 
кітабы қалыптасты. 
Әрбір мұсылманның діни міндеттері (ұйғарымдары) бар: 
1. Ұстануға деген сенім", -
2. Бір күн ішінде бес рет намаз (намаз). 
3. Бір ай бойы созылатын ораза ұстаңыз – Рамазан. Пост жеуге болмайды 
бойы жарық күн, тыйым салынған ойын-сауық, болмайды жауынгерлік іс-
әрекеттерді жүргізу. Мұсылман елдерінде ораза кезінде іскерлік белсенділіктің 
құлдырауы байқалады. 
4. Салық төлеу және өз жаныңды құтқару үшін милостын жасау, салықтың 
міндетті үлесі табыстың бір қырқыншы бөлігін құрайды. 
5. Әрбір мұсылман өмірде бір рет Меккеге (қажылыққа) қажылық жасап, 
онда қасиетті салт-дәстүрлерді, соның ішінде жеті рет Қаабаны аралап, "қара 
тасты" және т.б. сүйетіндерді орындауы тиіс. 
Айта кету керек, әрбір мұсылман қатысуға міндетті билефельдт, алайда 
мәні туралы джихад Құранда бар неоднозначные пікір. Мысалы, исламда 
қасиетті соғыс мұсылмандардың қауымына біреу шабуыл жасаған кезде ғана 
міндеті болатын көзқарас бар. Кез келген жағдайда әйелдер мен кәмелетке 
толмағандардың жауында өлтіруге тыйым салынады, ал ересек ер адамдар 
әскери тұтқындарға жүгінуге тиіс, оларды өлтіруге немесе Құлдарға 
айналдыруға болады, ал ислам қабылдаған тұтқындарды өлтіруге болмайды. 
Көріп отырғанымыздай, біз қарастырған кейбір әлемдік діндер діни идеялар 
мен мүдделерде, адамның мінез-құлқының діни уәждемесінде ерекшеленеді, 
яғни олар оның өмірін әртүрлі реттеп отырады. Тарих көрсетіп отырғандай-дін 
өзгеріске ұшырайтын дамып келе жатқан құбылыс және оның түрлі 

қоғамдардағы орны әртүрлі тарихи кезеңдерде бірдей емес. Сондықтан, дінді 
әлеуметтік талдау нақты қоғамда және нақты тарихи контексте осы діннің орны 
мен рөлін ескеруі тиіс. 

жүктеу/скачать 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: