Бейсенова Айгуль Аманжановна Жумасултанова Галия Азирхановна Жумагулов Елдос Танирбергенович Муслимова Корлан Саиновна Булумбаев Олжас Рахматулаевич Искаков Ельмурат Рымбаевич Темиркулов Олжас Жангабылович

Дәріс 9. Этнос және ұлт әлеуметтануы 
 
Дәріс жоспары: 
1. Этноәлеуметтануды зерттеудің теоретикалық аспектілері. 
2. Этникалық топтар және этникааралық қарым-қатынас. 
3. Этникалық сана және этникалық сана-сезім. 
Этникалылық 
түсінудегі 
мазмұнды 
аспектісінің 
рөліне 
қатысты 
пікірталастар өткен ғасырдың 70-ші жылдарында басталды. Бүгінгі күннің 
өзінде анықталмаған, келісілмеген сәттер көп кездеседі. Кейбір ұғымдар 
түсініксіз немесе қазіргі жағдайды шынайы көрсете алмайды. Пікірталастардың 
пайда болуы этникалық проблеманы бірінші жоспарға шығарған әлемдегі 
этносаяси 
процестермен 
байланыстырылады. 
Этносоциологияның 
категорияларын (этнос, ұлт және этникалылық) тыңғылықты теориялық 
талдаудан өткізу қажеттілігі туындады. Кең көлемде қолданылуына қарамастан 
“этникалылық аса жаңа түсінік болып көрінеді”, - дейді Н. Глейзер мен Д.П. 
Мойнихан. Олар мынадай фактіге назар аударады: бұл терминнің алғашқы 
түсіндірмесі ағылшын тілінің Оксфорд сөздігінде тек 1972 жылы ғана пайда 
болды. Бұл терминді ғылыми айналымға енгізу Л. Уорнер мен П. Лунтуға 
тиесілі, олар бұл ұғымды “Қазіргі кездегі қауымдардың мәртебелік жүйесі” 
атты жұмыста қолданды. 
Этникалылық – бұл ғылымда кеңінен қолданылатын, қоғамда мәдени 
айырмашылығы бар (этникалық) топтар мен бірдейліктер бар екенін білдіретін 
категория. Отандық қоғамтануда кез келген жағдайларда, әр түрлі тарихи-
эволюциялық типтегі (ру, жұрт, ұлт) этникалық қауымдастықтар (халықтар) 
жайлы сөз болған кездерде “этнос” термині кеңінен қолданылады. Этнос 
түсінігі гомогендік, функциялық және статикалық сипаттамалардың бар екенін 
білдіреді, олар топты, сол сияқты сипаттамалар жиынтығына ие басқа 
топтардан айырылмайды. Ғалымдар арасында да этникалылық феноменін 
анықтауға келгенде бірлік жоқ, бірақ олардың этникалық немесе 
этникалылықтың бар екені жайында айтуға мүмкіндік беретін қауымдастық 
үшін тән бірқатар сипаттамалар ортақ. Мұндай сипаттамаларға: топ мүшелері 
мойындайтын ортақ аумақ пен тарихи шығу тегі, ортақ тіл, материалдық және 
рухани мәдениеттің ортақ белгілері жайында түсініктің болуы; отан және 
ерекше институттар жөнінде саяси бекітілген түсініктер, мысалы халық деген 
түсініктің бір бөлігін құрайды деп есептелінетін мемлекеттілік сияқты; 
ерекшелік сезімі, яғни топ мүшелерінің соған жатқызылуы және осыған 
негізделген ынтымақтастықпен бірігіп әрекет жасаудың формалары жатады. 
Этникалық қауымдастыққа М. Вебер берген анықтама әлі күнге өз 
мағынасын сақтауда. Оған сәйкес, этникалық қауымдастық - оның мүшелері 
ортақ шығу тегінде ұқсас физикалық бет-пішінге және әдет-ғұрыпқа немесе 
екеуіне де немесе отарлануы мен көшіп-қонуы жніндегі ортақ жадына 
байланысты субъективті сенімге ие топ. 
Этникалылықты түсінуде әлеуметтік және мәдени аумақтарда қандай да бір 
топ бар деген түсінік маңызды рөл атқарады (Ф. Барт). Этникалық 

қауымдастықтар ең алдымен, мүшелерінің өздері үшін маңызы бар деп санаған 
(немесе бұл маңыздылық сырттан таңылған) және ол өзіндік сана-сезімнің 
негізінде жататын сипаттамасымен анықталады. Сонымен, этникалылық - 
мәдени айырмашылықтарды ұйымдастыру формасы. “Халық” ұғымы 
этникалық қауымдастық мүшелері бір немесе бірнеше ортақ атауға және 
мәдениеттің ортақ элементтері мен шығу тегі жайлы ортақ мифке ие және 
тиісінше ортақ тарихи жады бар, өздерін айрықша географиялық аумақмен 
байланыстыра алатын және топтық ынтымақтастық сезімін көрсете алатын 
адамдар тобы деп түсіндіріледі. 
Ғылымда және саясатта кең таралған ұғым “ұлт” болып табылады. Оған әр 
түрлі тарихи әрі қазіргі заманғы мағыналы мазмұн жатқызылады. Ең кең 
таралғаны осы терминнің көмегімен бір мемлекет азаматтарының жиынтығын 
саяси бірлестік ретінде белгілеу болып табылады. Кейде саясатта ұлттар деп 
кәдімгідей мемлекеттерді атайды (Біріккен Ұлттар Ұйымы ұғымы). Ұлттардың 
басым көпшілігі әр түрлі тілде сөйлейтін және әр түрлі дінді ұстанатын 
бірнеше, кейде ондаған және жүздеген этникалық қауымдастықтарды қамтиды 
(американдық, үнді, канадалық, қытайлық, швейцариялық, т.б.). Әдетте 
мемлекетте ең көп этникалық қауымдастықтың мәдениеті үстемдікке (ресми) 
мәртебеге ие болады, ал аз қауымдастықтардың мәдениеті ассимиляция мен 
кемсітушілікке тап болады. Сонымен қатар, ұлттар, этникалық қауымдастықтар 
немесе этникалық ұлттар деген түсінік (этнос түрі ретінде) айтарлықтай 
дәрежеде таралған, тарихи пайда болған және адамдардың ортақ мәдениеті мен 
өзіндік сана-сезімі бар тұрақты этноәлеуметтік қауымдастығы ретінде 
түсіндіріледі. КСРО-да этникалық ұлт және ұлттық-мемлекеттік құрылыс деген 
түсінік басшылыққа алынған болатын. Этникалық қауымдастықтар (халықтар) 
ұлттар деп аталды, ал іс жүзінде өмір сүрген азаматтық ұлт кеңес халқы деп 
аталды. 
Ұлт ұғымының ғылыми мазмұны, оны талқылауа көптеген ірі ғалымдар мен 
публицистердің қатысуына қарамастан ұзақ және тиімділігі төмен 
пікірталастардың тақырыбы болып табылады. (И. Гердер, О. Бауэр, К. 
Каутский, М. Вебер, К. Маркс, В.И. Ленин, П. Сорокин, Н.А. Бердяев, қазіргі 
заманғы қоғамтануда Д. Амстронг, Б. Андерсен, Э.А. Баграмов, Ю.В. Бромлей, 
А.Г. Здравомыслев, Э. Геллнер, Л.Н. Гумилев, У. Коннер, Э. Смит, Э. 
Хобебаум, М. Хрох, П. Чатарджи). Әлемдік ғылымда жалпылама қолданылатын 
“ұлт” түсіндірмесі, әсіресе егер сөз оның шекаралары, мүшелері мен 
статистикалық категориялары турасында болғанда жоқ. Сонда да соңғы 
уақыттарға дейін қоғамтануда ұлтты нақтылы тұтастық, қауымдастық деп 
түсіну үстем болып келді және әлі күнге дейін өз позициясын сақтауда. Бұл 
жағдайда ұлт базалық қажеттіліктері, өзіндік сана-сезімі, ортақ еркі бар 
бірыңғай 
және 
мақсатты 
бағытталған 
ұжымдық 
индивид 
ретінде 
қарастырылады. Ұлтты қазіргі заманғы эмоционалдық және саяси заңдылыққа 
ие болған, бірақ ғылыми анықтамасы болмаған және бола алмайтын 
семантикалық-метафориялық категория ретінде қарастыруға болады. Өз 
кезегінде ұлт ұжымдық түрде қуаттауға болатын бейне ретінде, ұлтшылдық 

саяси аумақ ретінде (доктрина және тәжірибе) нақтылы өмір сүретін тұтастық 
ретінде мойындаусыз-ақ өмір сүре алады. 
Ю.В. Арутюнян, Л.М. Дробижевалар тарапынан этносоциологияның ғылым 
ретінде қалыптасуына талдау жасалынды. Пікірталастардың арқасында 
этносоциологияның негізгі категорияларының табиғатын әрқалай түсінуші, 
зерттеудің 
екі 
негізгі 
бағыты 
қалыптасты: 
примордиализм 
және 
конструктивизм. Алайда бұл екі бағыттан басқа бірқатар авторлар (Ю.В. 
Арутюнян, Л.М. Дробижева) үшінші бағыт - инструментализмді көрсетеді. 
Этникалылық феномені этнос және ұлт категорияларының мазмұнын 
анықтайды. Примордиалистер этносты, адамдардың өз халқына деген санасыз, 
аффективті түрде байланып қалуы бар, тек тарихи-биологиялық феномен деп 
анықтайды. Ұлт болса “дамыған таптық қоғам үшін тән этностың түрі” деп 
анықталады. Көбіне ғылыми дәстүрде “этнос” және “ұлт” категорияларының 
айырмашылығы тек лингвистикалық сипатта ғана болады. 
Сонымен, примордиализм этникалылықтық қандай да бір объективті 
шындық ретінде және не тарихи дамумен, не биологиялық эволюциямен 
байланыстырылған индивидтің субъективтіктен жоғары тұратын сипаттамасы 
ретінде қарастырылады. 
Примордиализмнің мәдени нұсқасы ең алдымен этникалылықты топ 
мүшелерінің тиістілігінің объективті сипаттамалары бар ортақтық ретінде 
қарастырады: аумақ, тіл, экономика, нәсілдік тип, дін, дүниетаным және тіпті 
психикалық құрылысы. Бірқатар ғалымдар этникалық ортақтық әлеуметтік 
архетип ретінде алғашқы мәнге ие және оны социологияда, саясатта елемеу 
адасқандық болып табылады дейді (Н. Глейзер, Д. Мойнихан, Ресейлік 
авторлардың көпшілігі). Этникалылық - ол адамның сабақтас тиістілігіне ие 
болу қажеттілігіне негізделетін топтық бейілділікті әлеуметтік формасы мен 
экзистенционалды мағынасы (Ж.Де Вос, Л. Романуччи-Рос). “Этникалық 
тамырлар” негізінде қазіргі заманғы ұлттардың тұтас шежіресі жасалады (Э. 
Смит). Топтық этникалық категорияға бөлу үшін тарихи-лингвистикалық 
жіктелімдер (Э. Сепир, Дж. Гринберг), тарихи-археологиялық және физикалық-
антропологиялық қайта қалпына келтірулер кеңінен қолданылады. Олар 
этникалық топтардың қазіргі заманғы номенклатурасы мен тарихи-кеңістіктік 
картографиялауға сүйенеді (С.А. Артюнов, В.П. Алексеев). 
Бірқатар 
жылдар 
көлемінде 
“этникалылық” 
социология 
мен 
антропологияның маңызды түсінігі болып келді, бірақ сонда да ол басқа 
түсініктермен қатар оның мәні, қоданылуы мен арақатынасы әзірге түсініксіз 
болып көрінеді деген этникалылық феноменіне қатысты айтылған пікір 
антрополог М. Бэнкске тиесілі. Бұл проблеманы қозғаған кез келген зерттеуші 
этникалылыққа өз түсіндірмесін беруге тырысады. 
Этникалылықты түсінудегі барлық тұрғылар міндетті түрде өзара бірін-бірі 
жоққа шығарушы болып табылмайды. Этникалылықтың ең маңызды 
аспектілерін контекстіге сезімталдығы бар конструктивистік негізде 
біріктірудің келешегі орасан зор. Этникалылықты түрлі деңгейлердегі 
әлеуметтік диспозиция мен жағдайға тәуелділік жүйесінде және контекстілік 
көкжиегінде қарастыруға болады. Олар: әлемдік жүйелердің трансұлттық 

деңгейінде (У. Ханнерц, И. Валлерштайн), “ішкі отарлаушылық” мемлекет-
ұлттары шеңберінде (М. Хеттер) немесе “құрылымдық зорлау” (И. Голтунг), 
мәдени шекаралар теориясы контексінде, топаралық деңгейде (Ф. Барт) және 
психологиялық теория шеңберіндегі топішілік деңгейде көрінеді. 
Этникалылыққа тұрғыны “дәстүрлі мәдени типтерден” тыс жасау өнімді 
болып табылады. Бұл тұрғы адамды этникалылықта емес (этнофора), 
этникалылықтағы адам деп қарастыруға мүмкіндік береді, ол “шынайылықты” 
көбірек сезімталдықпен және бара-бар қабылдауға және этникалылыққа 
қоғамдық басқару мағынасында көбірек конструктивті ықпал етуге түбегейлі 
жақындата түседі. 
З.В. Синкевич этникалылық феноменіне қатысты қолда бар тұрғыларға 
талдау жасап, этникалылыққа мынадай анықтама береді: “этникалылықты біз 
қарқындылығы жағынан әр түрлі болса да ерекше тұрақты шаманы, әуел бастан 
биоегенетикалық және биоәлеуметтік бірыңғайлық негізінде қалыптасушы 
және этноәлеуметтік кеңістікте топ аралық әрекеттесу барысында “бізді” “бізде 
емес” деген салыстырма түрінде көрінуші топтық ұқсастық пен ынтымақтастық 
жайында қайғыру деп түсінеміз”. 
Бұл автордың ойынша этникалылық бес маңызды қызмет атқарады, оның 
үшеуі өзінің мазмұны бойынша шектелінген, қалған екеуі тұрақты емес және 
жағдайға байланысты сипаты бар. З.В. Синкевич этникалылықтың органикалық 
қызметтеріне мыналарды жатқызады: реттеуші (этникалық тұлғааралық және 
топтық қатынастарды дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, құндылықтар негізінде 
реттейді); ақпараттық (этникалық ақпаратты мәдени құндылықтар мен идеялар 
тұрғысынан ретке келтіреді, жүйелейді, “тазартылады”); психологиялық немесе 
қорғау (этникалылықтың кертартпалығы адамның тұрақтылыққа және 
айқындылыққа 
деген 
қажеттілігін 
қанағаттандыруға 
жол 
ашады. 
Этникалылықтың жағдайлық қызметтері - жұмылдырушылық және дәлдемелік. 
Біріншісінің арқасында этникалық белгілі бір жағдайларда саяси, 
экономикалық және өзге де мақсаттарға қол жеткізу үшін тиімді құрал болады. 
Дәлелдемелік қызмет жұмылдыру сатысында топтық және жеке даралық-
тұлғалық деңгейде жүріс-тұрыс пен сана-сезімнің қандай да бір бағытын 
дәлелдеп отыруға мүмкіндік береді. 
Мұндай “этникалылық” сияқты күрделі феноменді анықтау мен ғылыми 
түсіндірудің жоқ дегенде үш негізгі аспектісін бөліп қарастыруға болады: 
интеракциялық, онда этникалылық топаралық әрекеттесу түрі ретінде 
талданады; атрибуттық, онда этникалылық ең алдымен этникалық бірдейлік 
ретінде қарастырылады. 
Бүкіл әлемдегі қоғамдар әртүрлі тілдерде сөйлейтін, түрлі діндер мен келесі 
әр түрлі дәстүрлерді ұстанатын тері түрлі түсті адамдарды қамтиды. Әлеуметтік 
тұрғыда анық көрсетілген бұл физикалық және мәдени ерекшеліктер топтық 
тиістілікті анықтайтын бірегейлендіру белгілері болып табылады. Өз кезегінде 
индивидтер өзінің әлеуметтік жүйесінде белгілі бір топқа қатыстылығы 
негізінде статустарды алады. 
Нәсіл. Әлемнің әр түрлі бөліктеріндегі адамдар белгілі бір тұқым 
қуалаушылық белгілері бойынша ерекшеленеді, оның ішінде тері түсі, шаш 

құрылымы, бет белгілері, денелі және бас пішіні. Әрине, барлық адамдарды 
біріктіретін жалпы белгілер әлдеқайда көп,және бұл жалпы белгілер 
айырмашылықтардан әлдеқайда маңызды. Бірақ, мысалы, норвегиялықтар, 
қытайлықтар және нигериялықтар физикалық параметрлері бойынша 
ерекшеленеді. Бұл олардың нәсіліне байланысты. 
Нәсілдер - сыртқы тұқым қуалайтын қасиеттермен ерекшеленетін және 
белгілі бір географиялық аймақта қалыптасқан халық топтары. 
Этникалық бірлестіктер негізінен мәдени қағидат бойынша - тіл, халықтық 
әдет-ғұрып, киім-кешек, қимыл, мінез-құлық немесе дін ерекшеліктері негізінде 
сәйкестендіріледі. Этникалық топтар жиі "қанды туыстық" сезіміне ие және сол 
немесе басқа дәрежеде олардың көпшілігі өздерін ұлт деп санайды. 
Этностар тарихи даму процесінде біртіндеп қалыптасты. Әрбір үлкен топ - 
отбасы жеке этнос болған уақыт болды. Одаққа кірген бірнеше отбасы дүниеге 
келді. Туулар кландарға біріктірілді. 
Әулет – бұл топ өз туыстарының аты сипаттағы болжамды предка. Кландар 
жерге, қан кек, дөңгелек порукқа ортақ меншігін сақтап қалды. 
Жекелеген тайпалардың саны бірнеше ондаған мың адамға жетті. Тарихи 
даму процесінде бір тайпалар неғұрлым ірі этникалық қауымдастықтарға 
(халықтар мен ұлттарға) қайта құрылды, басқалары неғұрлым ірі этникалық 
қауымдастықтарда еріп жүрді (ассимилияланды), үшіншілері (әдетте, табиғи 
жағдайлармен оқшауланған) сондай-ақ дамудың асыл тұқымдық сатысында 
қалды. Этникалық топ бола отырып, тайпа қан текті топтың кейбір 
ерекшеліктерін де сақтайды (бір мифтік ата-бабадан туыстық, қан кек алу 
дәстүрін сақтайды және т.б.). 
Бірнеше клан біріктіріп, тайпаны құрады. 
Тайпа «этникалық қауымдастық» ұғымына толық сәйкес келеді. 
Тайпа рулар мен кландардың едәуір санын қамтиды, өз тілі немесе диалект, 
аумағы, формальды ұйым элементтері, мәдениеттің жалпы компоненттері 
(әдет-ғұрып, діни нанымдар және т.б.) бар. 
Этникалық қауымдастықтардың формасы ретінде халықтар алғашқы 
мемлекеттердің пайда болуына қарай пайда бола бастады. Мемлекеттік аппарат 
құрумен өзінің тілдік, аумақтық, экономикалық және мәдени ортақтығын 
нығайтқан тайпалар халықта ресімделген. Тағдыры ұлт складывались әр түрлі. 
Олардың кейбір бөлігі ұлтқа айналды. Басқа халықтар құрған мемлекеттердің 
құрамына кіріп (әдетте, әскери басып алу нәтижесінде), халықтардың басым 
бөлігі олармен ассимилироваланды. Алайда, халықтың кейбір бөлігі неғұрлым 
күшті этникалық қауымдастықтар құрған мемлекеттер шеңберінде де сақталды. 
Халық шеңберінде қан тектес топтың белгілері жойылып немесе оның 
маңыздылығын жоғалтады. 
Этникалық бірліктің жоғары көрінісі ұлт болып табылады. 
Ұлт - автономды, аумақтық шеңбермен шектелмеген, мүшелері жалпы 
құндылықтар мен институттарға берілген. 
Бір ұлт өкілдерінің қанға ұқсас байланыстардың ешқандай белгілері жоқ, 
бірақ оларды бір дамыған, әдеби тіл, бірыңғай ұлттық мәдениет, тарихи 
тағдырдың ортақтығы біріктіреді, ұлттық мақтанышынан ұлттық қайғы-қасірет 

пен кемсітуге дейін күшті эмоциялар тудыратын оқиғалар туралы тарихи 
жадыны тудыру. Мәселен, бірыңғай аумақ, тіл, мәдениет және тарих негізінде 
бірыңғай ұлттық сипат пен психикалық қойма қалыптасады. Өзінің ұлтымен 
тығыз ынтымақтастық сезімі пайда болады. 
Сәйкестілік феномені қазіргі жағдайда пәнаралық зерттеудің нысаны 
ретінде айқындалады. Оның сан қырлы ерекшеліктері философия, әлеуметтік 
философия, әлеуметтану, әлеуметтік антропология, психология, этнология, т.б. 
ғылымдардың зерттеу проблематикасы болып табылады. 
Әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдардың бұл мәселені зерттеудегі мақсаты 
қоғамның үйлесімді дамуына алғышарт болатын біртұтас әлеуметтік кеңістік 
қалыптастыру міндетімен байланысты. Яғни, қоғамның әлеуметтік-мәдени 
сәйкестілігін қалыптастыру міндеті. 
Әлем елдерінің басым көпшілігі полиэтносты, поликонфессиялы, көп тілді, 
көп мәдениетті қоғамдар болғандықтан, кез-келген мемлекеттің алдында тұрған 
басты міндет - әлеуметтік әртектілігіне қарамастан, қоғам өкілдерінің 
азаматтық-мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру. Соның негізінде ішкі 
бірлігі мықты біртұтас әлеуметті құрылымдау. Себебі ел бірлігі - қуатты 
мемлекет құрудың басты алғышарты. 
Қазіргі тарихи кезеңде әлеуметтік құрылымы әртекті қоғамдарды 
басқарудың бірқатар үлгілері кездеседі: ассимиляциялық үлгі, «орталық - 
периферия» үлгісі, мәдени плюрализм, американдық «салат» үлгісі. 
Аталған үлгілер түрлі қоғамдардың өз мүшелерінің азаматтық-мемлекеттік 
сәйкестілігін қалыптастырудың үздік тәсілдерін іздеген сан ғасырлық 
тәжірибелердің нәтижесі. Әр тәжірибенің артықшылықтары мен кемшіліктері-
де жоқ емес. 
Дегенмен, жаһан елдерінің ішінде ұлттық мемлекеттердің басымдығы 
жағдайында өз атақонысында мемлекет құрған қандай да бір этностың басқа 
этностардың алдында мәдени доминанттық рөлі анықталып, үйлестіруші, 
жұмылдырушы өзек (ядро) қызметін атқаратындығын байқауға болады. 
Мәселен, қазақстандық қоғамда да өзінің тарихи атамекенінде мемлекет құрып 
отырған қазақ халқы ұйыстырушы ұлт ретінде анықталып, жүзден астам 
этностарды маңына топтастыра білді. Бұл орайда ел бірлігі дегеніміз, ең 
алдымен, қазақ халқының ішкі бірлігі болмақ. 
Яғни, жалпыұлттық азаматтық-сәйкестілікті қалыптастыру формуласында 
ұйыстырушы этностың этникалық-мәдени сйкестілігін қалыптастыру міндеті 
негізгі орын алады. 
КСРО-ның ыдырауымен посткеңестік кеңістікте даму жолына түскен жаңа 
тәуелсіз елдердің қоғамдарында сәйкестілікті қалыптастыру саласында күрделі 
мәселелер анықталды. «Советтік» әмбебап сәйкестілік ендігі аралықта алуан 
түрлі сәйкестіліктермен алмасты. Егеменді ел болған халықтардың ұлттық 
сана-сезімдері жаңғырып, тарихи-мәдени тамырын іздеу үрдісі қарқынды 
жүрді. 
Сондай-ақ сыртқы факторлардың ықпалын арттырған жаһандық 
трансформация жағдайы да сәйкестілікті қалыптастыру мәселесінің өзектілігін 
еселей түсті. Үздіксіз әрі кең көлемде болып жатқан әлеуметтік-мәдени 

өзгерістер салдарынан қоғамдық сана құбылмалы әлеуметтік тәжірибелерге тез 
бейімделе алмай, бірқатар қиындықтарға кездесті. 
Жаһандану – ұлттық пен әлемдіктің өзара қайшылығына емес, үйлесіміне 
негізделген диалектикалық үдеріс. Дегенмен, жаһандық пен ұлттықтың мәдени 
шекараларының әлсіреуі жағдайында этникалық мәдениеттердің дамуында 
елеулі өзгерістердің болатыны заңды құбылыс. 
Тарихи тамыры терең және мәдени өзегі күшті этностар ғана жаһандық 
бәсекеде жұтылып кетпей, өзіндік мәдени ерекшелігін сақтап қалады. Сондай-
ақ сыртқы қысымның тегеуріні күшейген сайын этникалық қауымдастықтың 
ішкі бірлігі нығайып, қорғаныс иммунитеті күшейе түседі. «Біз кім болдық?», 
«Қазір кімбіз?», «Ертең қандай боламыз?» деген әр этнос үшін тағдырлық мәні 
зор сұрақтардың жауабын іздеу үрдісінің қарқыны артады. Қалай десек те, 
азаматтық-мемлекеттік сәйкестіліктің құрамдас бөлігі болып табылатын 
этникалық сәйкестілік феноменінің маңызы артып келе жатқандығын жоққа 
шығара алмаймыз. 
Әр этнос өзіндік мәдени ерекшелігін анықтап, сәйкестілігін қалыптастыру, 
сақтау және дамыту міндетіне ерекше мән береді. Этномәдени сәйкестіліктің 
құрамдас өлшемдерінің қатарында діни сенімнің алатын орны ерекше. 
Қазіргі ғылымда этникалық ұқсатушылық синонимдері ретінде этникалық 
өзіндік сана-сезім, ұлттық сана-сезім, ұлттық сәйкестендіру, т.б. категориялар 
қолданылуда. Кеңестік ғылымда “өзіндік сана-сезім” түсінігін қолдану 
қабылданған еді, ал батыстық және американдық дәстүрлерде бұл құбылыс 
көбінесе “этникалық бірдейлік” деп аталып келді. 
С. Хантингтон атап көрсеткендей, қазіргі кезде әлемде мәдени бірдейліктер 
(этникалық, ұлттық, діни, өркениеттік) үлкен маңызға ие. Сонымен қатар 
этникалық бірдейліктер көптеген адамдар үшін, әсіресе қоғамдық дағдарыс 
кезінде ең тұрақты және маңызды болып табылады. Жеке адам үшін өзінің 
тобы өзінен артық және үлкен болып көрінеді. Өз этносын осылайша табиғи 
түрде қабылдауы адамның оған таңдамайтынымен байланысты. Этникалық 
бірдейлік миллиондаған адамдар үшін ешқандай күмәнсіз табиғи шындық 
сияқты, бұл арқылы олар өздерін жете түсінеді және соның арқасында өзіне-өзі 
“Мен кіммін және мен кіммен біргемін?” деген сұраққа жауап алады. 
Этникалық бірдейлік тұлғаның әлеуметтендіруі барысында өздігінен 
қалыптасады және сонымен қатарласа белгілі бір этникалық қауымдастыққа 
жатқызылуын жете түсіну адамның әлеуметтік табиғатының көрінуінің біріне 
айналады. 
Бірқатар авторлар тарапынан этникалық бірдейлік көп деңгейлі құрылым 
ретінде қарастырылады. Бірінші деңгейді В.А. Ачкасов, былай дейді - бұл “біз-
олар” деген оппозиция үшін негіз болатын жіктелім және бірдейлік. Екінші 
деңгейді “бейнелерді қалыптастыру” құрайды, яғни этникалық қауымдарға 
белгілі бір мәдени, мәртебелік және сол тәрізді сипаттамаларды жатқызу. 
Үшінші деңгей этникалық идеология, бұл жерде “өз тобының басқа этникалық 
топтарға қатысты өткеніне, қазіргі кезіне және келешегіне байланысты “азды-
көпті болса да” қисынды көзқарас керек. 

В.Ю. Хотинец этникалық өзін-өзі сәйкестендіру және этникалық өзіндік 
сана-сезім бір тәртіптегі, бірақ ұқсас емес түсініктер дейді. Этникалық өзін-өзі 
сәйкестендіру қауымдастықтың тарихи-мәдени даму барысында құрылатын 
этногенездің белгілі бір өлшемдері: нәсілдік-биологиялық (шығу тегі), 
климаттық-географиялық (өз халқының тарихы, мәдениеттің және діннің т.б. 
этникалық символдары) бойынша қайсы бір этникалық қауымға жатқызылу 
сезімі болып табылады. 
Этникалық сана-сезім өзекті ұқсатудың этникалық және басқа формаларын 
қамтитын кең көлемді идентификацияның нәтижесі болып табылады 
(аумақтық, мәдени, тілдік, діни, әдет-ғұрыптық, нәсілдік, антропологиялық, 
психологиялық, т.б.). Бұл жерде адам өз қауымына қатыстылығын ғана сезіп 
қоймай, сонымен қоса эникалық нақтылықтың объективті өмір сүру құрамдас 
бөліктеріне субъективті әлеуметтік психологиялық байлағанын ұғынады, 
этникалық әлемде өз орнын анықтайды. Этникалық өзін-өзі ұқсату жайлы 
этникалық субъект, этникалық сананың пайда болуының бір деңгейі ретіндегі 
ойдың қалыптасуының факторы болып табылады. 
Этникалылықты әр түрлі әдістемелік бағыт-бағдарлардың социологиялық 
тұжырымдамаларында түсініктемелеу алуан түрлі және көп жағдайда 
әлеуметтік шындықтың өзіне байланысты болады. 
Этникалылықты 
түсініктемелеуші 
социологиялық 
тұжырымдамалар 
арасынан “объективті социологияға” (неомарксизм, ресурстық бәселестік 
теориялары), 
сондай-ақ 
“субъективті 
социологияға” 
(символикалық 
интеракционизм, рационалды таңдау теориялары) тоқталған жөн. 
Этникалық стереотиптердің болуы басқа этностық топтардың өкілдерімен 
практикалық өзара іс-қимыл қажеттігіне байланысты. Егер оларда осы этнос 
немесе этномәдени топ туралы белгілі бір стереотип қалыптасқан болса, 
адамдар қоршаған әлем мен басқа да халықтарды ойлау және қабылдау оңай. 
Стереотиптердің көмегімен басқа халықтарға қатысты мінез-құлықтың қажетті 
моделі жасалады, олар этносаралық қарым-қатынас кезінде өз жолсілтерімен 
қызмет етеді. 
Этникалық стереотиптер стерео - типияланатын топтың нақты 
ерекшеліктерін көрсетеді. Оларда этносаралық және мәдениетаралық қарым-
қатынас нәтижесінде қалыптасатын қандай да бір этносқа тән ерекшеліктер 
тіркеледі, өйткені басқа этностармен қарым-қатынаста ғана осы халық пен осы 
мәдениет үшін ерекше нәрсе түсініледі, қалыптасады, бекітіледі. Бұл ретте 
стереотипте этносаралық өзара іс-қимыл кезінде прецеденттік болып 
табылатын кез келген белгі үстем болуы мүмкін. Ең бастысы, бұл белгі 
этникалық топтың барлық өкілдеріне қатысуы. 
Сонымен қатар, барлық адамдарға тән қасиеттер тиісті халықтың 
құндылықтар жүйесінде немесе оның мәдениетінде әртүрлі орын алады, олар 
таралу дәрежесі, пішіні және көріну реңктері бойынша ерекшеленеді. Дәл осы 
факторларға этникалық стереотиптердің мазмұны, олардың бағыттылығы, 
қолайлылық дәрежесі және ақырында ақиқат дәрежесі байланысты. 

Этникалық стереотиптер екі түрге бөлінеді: автостереотиптер (өз этникалық 
тобын сипаттайтын) және гетеростереотиптер (басқа этникалық топты 
сипаттайтын). 
Автостереотиптер-бұл өз этникалық қауымдастығына және оның өкілдеріне 
қатысты пікірлер, пайымдаулар, бағалар. Әдетте бұл стереотиптерде оң 
сипаттамалар кешені бар. Стереотиптердің бұл түрінің ерекшелігі этникалық 
қауымның өз этносының идеалын мазмұнына енгізуге, ұлттық сипаттағы 
өзіндік қасиеттерді атап көрсетуге ұмтылуы болып табылады. Мысалы, 
экономикалық салада неғұрлым жоғары мәртебесі бар этникалық топтар 
өздерін неғұрлым құзыретті және экономикалық табысқа жеткен, ал неғұрлым 
төмен мәртебесі бар топтар — қайырымдылықпен, жүрекпен, ізгілікпен және т. 
б. ерекшеленетін топтар ретінде сипаттайды. 
Гетеростереотиптер-бұл басқа халықтар туралы осы этникалық топтың 
өкілдері шығаратын бағалау пікірлерінің жиынтығы. Стереотиптердің бұл түрі 
өз объектілерінің күрт қарама-қарсы бейнесімен сипатталады: күшті 
жалпылаумен, ақталмаған оңайлатумен және басқалардың ұлттық сипатының 
бір 
сызыққа 
жеткізуімен. 
Бұл 
ретте, 
әдетте, 
гетеростереотиптер 
автостереотиптерге қарағанда әлдеқайда қиын. Осы себепті олар жиі ұлттық ой-
саналар мен болжамдардың көзі болып табылады

жүктеу/скачать 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: