Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

t e t ,  

Бижан Ж. Қ.

Ғісінд е  тәжірибесі  жоқ  адамдардың  өктемдігі,  өрескелдігі

берекеге жеткізбейтіндігін әшкерелеу екендігін  көреміз.  Содырлық 

халқымыздың:  «Үлкеннен  шапағат,  кішіге  ілтипат»,  -   дейтін 

өнегесіне  жаттығын  оқырман  жадына  ұсынады.  Қошмұхаммедтің 

журналистикадағы  іздерін  оның  материапды  жазуда  ел-жұрт 

мүддесін  өтеу устанымының беріктігінен көрінеді.

Қошкенің мақапалары қысқа жазылғанымен түйсіктіге нұсқасы 

жеткілікті.  Мәселен,  жоғарыда  көрсетілген  очерктерде  бірінші 

жолынан  тақырыпты  ашу  мақсаты  айқындалып,  келесі  жолдары 

нақты  фактілермен  ұштасып,  одан  әрі  фактіні  сараптай  келе 

мәселенің  мәнісін  өзекті  ұсыныстар,  оларды  жүзеге  асырудың 

амалдары  тиянақталады.  Оның  журналистика  сапасындағы 

шығармалары  да  сөзді  орнықты  қолдану,  сюжет  қүру,  факгіге 

сүйену 

арқылы 

ажарланып, 

көрнекіленеді. 

Қошмүхаммед 

Кемеңгерұлының  шығарма  тіліне  ерекше  мән  беруін:  «Тілді 

газеттен емес, елден үйрену керек», -  деген талабына орай айтып

отырмыз. 

■

  • 

'  •

; Ч

Ол  -   ез  білгенімді,  көргенімді,  түйгенімді  езгелердің 

пікірлерімен салыстырайыншы дейтін өзіне-өзі сын кезбен қарауға 

бейім  болған.  Қошмүхаммед  Кемеңгерұлының  журналистика 

саласындағы  ізі  шығармашылығымен  қатар,  газет  тілшілерінің 

міндетіне  зер  салып,  осы  орайда  тілшілер  апдына  келіп  пікір 

алмасауынан  көрінеді.  Сезімізге  орай  «Ақ  жол»  газетінің  1924 

жылғы 9 желтоқсандағы жарияланған анкетасына Қошкенің берген

жауаптарына зер салайық.

Сауалға жауабында еңбекшілер қожалығын орнату үшін ауыл 

басқару  ісіне  момын  орта  шаруаны  сайлауды  ұсынған.  Қошкенің 

пайымдауынша,  малын көпшілікпен бірдей өріске жаятын, жалшы 

үстамайтын  орта  шаруаның  мал  өсіру  тәжірибесі  кулактардың 

жұмысымен  теңеседі.  Бүл  тұста  Кеңес  үкіметінің  алғашқы 

кезінде  жалшы  ұстауға  тиым  салынған  заңның жоқтығын  бүқара 

назарынан тыс  қалдырмаған. Жалпы  ел  басқарудың,  шаруаға  ие 

болудың түтқасы заңды білу деп санайды. Ол үшін бүқараны қуқық 

мәдениетін  меңгеруге, үйренуге шақырады.

Жергілікті  билікке  адамгершілігі  зор,  әділ,  ақылымен  абырой 

иеленген  азаматты  сайлаудың  дүрыстығын  дәлелдейді.  Ел 

ішіндегі  осалдыкты,  түрғындардың  мінез-қылықтарына  орай  іс- 

l

  қимыл,  амал-әрекет жасауға  бейімді,  жер  қүнарын  жақсы  білегін  ^

348

бірлік-

Ой толқыны (II бөлім)

Р  азаматты  узақ жылдар  бойы  билікке  сайлау дұрыс деп  санайды.

Жаңа

Қошкенің сол кездегі

қазіргі  әкімдер  сайлауын  қапай  өткіземіз  деген  сауалға,  пайымға

тура жауап деп ойлаймыз.

Алғашқы  болыстық  атқару  комитеттері  төрағаларының 

мүшелерін  әр  ауылнайдан  сайлаудың  жүмысты  әділ,  жедел, 

қайтарымды  атқаруға  зиянды  екенін  дәлелдейді.  Оның  басты 

амалы  кеңсені  ел  ортасында  орнапастыру,  сонда  шығын  да 

аз  болады  деп  ой  қорытады.  Бұл  амал  жергілікті  ел  басқаруда 

көпшілікті  қатыстаруғә апаратын  тура  жол деп тіл  қатады  Қошке. 

Мүндай  пікірдің  тәуелсіз  Қазақстанның  жергілікті  билік  туралы 

Заңында қамтылу қажеттігі бүгін де жиі айтылып жүр.

Сондай-ақ,  сол  кездегі  «Ақ жол»  газетінің  сот  қызметі,  салық 

туралы  кетерген  мәселелері  жаңарған  Қазақстанның  бүгін  де 

жедел  шешетін мәселелерінің қатарында екенін байқап отырмыз. 

Сот  реформасы  негізінде  әділ  соттар  қатарын  көбейту,  орта 

және  шағын  бизнеске  қолдау  жасау  ел  басқаруды,  экономиканы 

ерістетуді  демократиялық  үдеріспен  қамтамасыз  ету  жөніндегі 

мәселелерді  кезең-кезеңмен жүзеге  асырудың амалдары  Елбасы 

Нурсултан  Назарбаевтың  жыл  сайынғы  халыққа  Жолдауында 

айтылып жүргені көпшілікке аян.

Басқару 

жүйесін 

жетілдіруде 

жеке 

тулғаның 

алатын 

орнын  Қошке  жетік  түсінген.  Өйткені,  ол  жергілікті  жерде 

басқару  ісін  ауылдық  деңгейдегі  кадрлармен  ғана  жүргізудің 

болашақсыздығына  көз  жеткізген.  Сондықтан,  губерниядағы 

білімді іскер қызметкерлерді уезге жіберу, ротация жасау тәсілімен 

білікті  кадрларды  орналастыру  мәселелеріне  де  удайы  назар 

аударып отырған.  Оның:  «Еңбекші елге қызмет етуді өзіне борыш 

санаған  азамат  кеп  дәрежені  езіне  кексемес»,  -  деп  айтуы  осы

ойымыздың қазығы деп білеміз.

Қошкенің:  «Партия  қүруда  ата  жігін,  ру  партиясын  ешіріп, 

шаруа  жігін  қолдану  керек»,  -   дейтін  пікірі  қазіргі  көп  партиялы

демократиялық ел қуруда ете қунды.

Қошке  Кемеңгерулы  -   ел-журт  дәулетін  еселеуде  қайтсем

үлес қосамын дейтін устанымы берік азамат еді.  Оған илану үшін 

оның газет  анкетасындағы:  «Салық  науқаны  кезінде  елге  қандай 

көмек,  ел  ішіндегі  қызметкерлер  ақыны  қалай,  қайдан  алады,

Бижан Ж. Қ.

қашан  қолына  тез  тиеді?»,  -  деген  сауалдарға  берген  жауабына

кеңіл беліңіздер.

Сол  тұста  салық  қалаға  барып  төленетін  еді.  Қаладан  тым 

шапғай  тұратын  елді-мекендердің  тұрғындары  жол  азабын  көп 

көретін.  Салық турапы  Заң,  Ереже  пошта  қызметінің  әлсіздігінен 

ауылдарға  мезгілінде  жетпейтінін  қаламгер  терең сезініп  жүрген. 

Сондықган,  ол:  «Жарлық  қолға  тигеннен  кейін  ең  кемі  10  күн  ел 

қазағына  тиісті  салықты  телеуге  мұрсатана  беру  керек.  Жэне 

уездік ақша  бөлімі  әр  болысқа  неше  күнде  поштаның жететіндігін 

есепке алу керек», -  деп нақты ұсыныс жасайды.

Парасатты  қаламгер  ел  ішінде  баспасөздің  бос  уақытта 

қолданылатын 

қүралы 

еместігіне 

кептің 

кезін 

жеткізуді 

азаматтық парызы  санаған.  Газет арқылы  мемлекеттің саясатын, 

экономикалық  деңгейін,  сөйлеу,  пікірлесу,  құқықтық,  танымдық 

мәдениетті  жетілдіруге  езінің  біліктілік  дәрежесінде  үлес  қосып, 

кейінгі  үрпақ  бағамдай  апатын  із  қалдырған.  Қапамгердің  қазақ 

арасында  шыққан  алғашқы  журнал  «Айқапта»  қызмет  етіп, 

көпшіліктің  рухани  мұқгажын  өтеуіне  ат  салсықандығы  жайлы 

қазіргі зерттеушілер енді айта бастады.

Қошке -  газетті оқырмандарға жеткізу жэне газет тілшілерінің 

мамандығын  жетілдіруге  байланысты  пікір  айтқан  зерек  те, 

тәжірибелі қаламгер. Ол «Тілшілердің міндеті, һәм мәнісі туралы» 

1925  жылғы  сәуірде  еткен  тілшілердің  I  конференциясында 

баяндама жасаған. Онда алдымен,  қазақ еліндегі  Кеңес Үкіметінің 

алғашқы орнығу қадамдары, устанған саяси бағыты, экономикалық 

деңгейі,  басқару  жүйесіне  бұқараны  қатыстыру  ісінің  барысына 

шолу жасаған.  Қошкенің сезімен  айтқанда,  қазақгың болашағына 

қатысты  -   жерге  орналасу,  одан  алынатын  пайданың  қайда 

жұмсалатынын  білу,  ауыз  суы,  жер  өңдеу,  енім  any,  ағарту, 

денсаулық,  мәдениет  саласындағы  жұмыстардың  ілгері  басуы 

сияқты  тірішілікке  қажетті  қатты  мәселелерге  Үкіметтің  кемегі 

жайында бұқараға және Үкіметтің езіне ақпарат тарату тілшілердің 

басты міндеті.

Қалада  тілшілермен  қатар  газетке лауазымды  қызметкерлер, 

мамандар да  жазады.  Ал  ауылдағы  өзгерістерді,  жетістіктер  мен 

кемшіліктерді  тілші  ғана  дөп  жазады.  Сондықтан,  газетке  мақала 

жазып,  ақпарат  таратуға  ауылдардан  да  адамдар  қатыстырудың

маңызын  ашып  көрсеткен.  Мамандар  Кеңестік  мемлекеттің жаңа

р  экономикалық  саясаты,  кооперация  жайында  жаза  алады.  Осы  ч 

қажетті  тақырыпты  тілшілер  де  жазып,  үйреніп,  талдау,  шолу 

жанрларын пайдалануға шақырған. Газет тілшілеріне елмен тығыз 

байланыста болып, елден келген хабарларға  қүлақ асып отыруды 

ұсынады.  «Елін,  жерін  сүйетін  тілшілер  елдің  елдігін  көрсетуге 

қүилар  болады»,  -  дейді  ол.  Оның:  «Газет  ел  мұңына,  ел  жай- 

күйіне  араласып  көрсететін  айна  десек,  мақсатсыз  айна  емес. 

Мақсатты  айна.  Үкімет  газет жүзінен  керіп,  ел  жайына  қарап  тон 

пішеді»,  [33,  149] -  деген пікірі қазір де аса мәнді.

Қазақстан  Парламентінің  қос  палатасының  депутаттары

өз  сайлаушыларымен  кездесіп,  пікір  алмасқаннан  кейін  Үкімет 

дайындаған  Заң  жобапарын  талқылап,  бекітуде  тұрғындар 

үсынысын  басшылыққа  алатыны,  ал езекті  мәселеге байланысты 

кейбір депутаттардың өздері  Заң жобасын дайындап,  Парламент 

мәжілісінің  талқысына  салатыны  Қошкенің  үсыныстарының 

өміршеңдігін керсетеді.

Қошмүхаммед  Кемеңгерүлы  -   өз  пікірлерін  барынша 

толық  зерттеп,  бағамдап,  тәжірибеге  сүйенуге  бейім,  кішіпейіл, 

адамгершілікті алдыға үстайтынжан. Мүндай сипат, әрине, адамның 

өскен  ортасының,  білім  алған  ордасының деңгейіне  байланысты 

қалыптасады.  Осы  қағида  негізінде  алғанда  ол  Марксті,  Ленинді 

ғана  оқымай,  сонымен  қатар,  демократ  Плехановты,  Бухаринді 

және  орыстың  басқа  ойшылдарының  пікірлеріне  мүқият  көңіл 

бөлгендігі байқапады. Қошке Луначарскийдің: «Дұшпанды жеңу бір 

басқа да,  бірақ,  әдебиет ауданында түмылдырық кигізу бір басқа, 

шығарма  ашықтан  ашық  төңкеріске  қарсы  үгіттеу  болмаса,  оған 

бостандық беру  керек»,  Бухариннің:  «Өнер дегеніміз -  сезімдерді 

суретпен  жазу»,  философ  Гегельдің:  «Тарих  бір  басқан  ізін 

қайтапап басады», -  [34,  165,  166,  169,] деген замантану, елтану, 

адамтану әрекеттерінен де журналистің жоғары кәсіби шеберлікке 

жету бағыгын аңғарған,

Қ.  Кемеңгеровтың  110-жылдыгына 

Арналган «Кемеңгеров тағылымы» атты

халықаралық  гылыми-практикалық

конференция материалдары.

Павлодар, 2006 ж.

Ой толқыны (II бөлім) 

3 ^

Бижан Ж. Қ.

АЙМАУЫТОВТЫҢ ТАНЫМДЫҚ КӨЗҚАРАСЫ

Жүсіпбек  Аймауытовтың  шығармаларын  зерделеп  оқыған 

адам  оның  қазақ  әдебиетіне  әлем  мәдениетінің  нүсқасын 

енгізуін  айрықша  сезінеді.  Ол  көркем  шығарма  психологиялық 

мән  нөгізінде  өрбітілсе  оқырман  сезімін  жандандырып,  өміртану 

ықыласын  оятуына  түрткі  болып,  оны  ғылыми  тұрғыда  танудың 

мәнін  дәлелдеп  көрсетуі  арқылы  өзінің  тапантын  айқара 

ашқан.  Жүсіпбектің  зат  пен  қимыл,  жан  мен  рух турапы  ғылыми 

зерттеуі  бүгін  де  өміршең  сипатта.  Бүл  тақырыпқа  байланысты 

«Психология»  және  «Психология  (жан  жүйесі)  және  өнер 

таңцау»  деген  зерттеуі  және  т.б.  ғылыми  еңбектері  психология

•  

«

мен  педагогиканың  заманауи  тапаптарына  ораилас  келетіндігін 

ғалымдар  енді  айта  бастады.  Жүсіпбек  Аймауытовтың  көркем 

және ғылыми  шығармаларын  оқығанда осы  ойлардың тоғысынан 

шығамыз. 

Біз  ойымызды  жазушының  «Елес»  деген  әңгімесі 

негізінде одан әрі өрбітіп отырмыз.

Әңгіменің бірінші жолынан: «Қолымда қалам. Апдымда қағаз... 

Ел  үйқыда.  Мен  ояу.  Отырмын.  Екіні,  үшті  соқты...  әлі  отырмын. 

«Переброскіге» үшырған  Н. жолдасшылап ойым байыз таппайды, 

бірден  бірге  көшеді.  Ол  маған  счет  емес,  жарылып  кетсемде  бір 

мақала жазуым керек. Аймақтық жастар комитеті екі  күннің ішінде 

жазып тапсыруға мойныма бір мақапаны артқан...» [35,421], -д е п  

басталатын  ізденуге  бейімделген,  толғанумен  толысқан,  соның 

нәтижесіндетізбектеліп келіп жатқан ой-пікірлерді сұрыптау сияқты 

психологиялық  категорияларды  реттеу  барысындағы  автордың 

ішкі жан дүниесінің арпалысы көзге елестейді.

Әңгіменің  «Елес»  деп  атапуының себебі де  патшалық  Ресей 

заманында  бодандықтың  зардабын  басынан  өткізген  қазақтың 

жаңа социалистік қүрылыста қандай күйге түсетінін түсіндіру, одан 

лайықты орын апуы үшін қазақтардың қоғамдықтанымын өздеріне 

қайта елестету, алдымен автор өз ойындағы жаңа қоғамның күнгейі 

мен көлеңке тұстарын екшеп, таразылап any мақсатынан белгілі.

Жүсіпбек  Аймауытов  «Зат  пен  қимып,  Жан  мен  рух»  деген 

тақырыпта  жазған  ғылыми  түжырымында:  «Барпық  заттарға 

қас  сипат:  тумақ,  еспек,  кемімек,  жоғапмақ».  Тас,  темір,  тағы 

сондайпар  -   бәрі  амап  етеді.  Жердің  бетінде  жатқан  тас  жерді

жаншып,  жерге  амап  (сүрең)  жасайды.  Con  тәрізді  ең  шымыр

t a C ” 

О й   ТО ЛҚЫ НЫ   ( II  б ө л ім )

деген заттар қозғалу салдарынан біздің мұрнымызға ию келтіреді. 

Бүл қозғапуды табиғат өзінен-өзі тауып апған, өйткені, табиғат бір

зор  тұтас  әлем  [: 

(Ж.Аймауытовша 

жасаған  түйін  сө:

табиғаттану,

зерттеуден 

юпін,  түзде

үдайы

жүрмін  деп  сезінуі,  іс-шараны  жүзеге  асыруды  қолға  алысымен 

қоғам мен адамның арасындағы қарым-қатынас елесі мен сүлдерін 

(автордың  сезімен  айтқанда)  ойша  тізбектеп,  сұрыптауда,  іс- 

әрекетте  түрақгылық  пен  түрақсыздықтың  табиғи  заңдылығын 

аңғару әр азаматтың^ызметіндегі дағдысына  айнапуы тиіс деген 

өз байламын жасатады.

Бүл  пікірден 

Ж.  Аймауытовтың  еңбектерінде  тәжірибе 

мен  нәтиженің  арасындағы  дәнекер  -   ізденіс  дағдысын 

қаплыптастыруға  баса  көңіл  бөлгендігі  байқалады.  Мұны  осы 

«Елес»  әңгімесіндегі:  «...Жер  ошаққа  аяғын  тығып  алған  боташа 

қаламымды  сілке  түсемін...  Әлгі  түк  жоқ.  Ерсілі-қарсылы  уқалап 

жын  соққан  торғай  бастандырып,  шашымды  да  дудыраттым.  О 

да  түкке  сеп  болмады.  ...Сол  кезде  ойым  көзіме  көрінетін  зат 

болса,  дереу:  «Саботажник!»,  «Контр»,  деп  жағасынан  алғандай 

едім.  «Әтгең қолыма түспеді», -  [37, 421-422 ] деп жаңа қоғамдық 

құрылыстың  бірден  кең  тарала  бермейтін  ұстаным-талаптарын 

меңгеру  қиындықтарын жеңу,  оны  байыптап,  сараптап  жеткізуде 

қалың  бұқараның  көзқарасымен  орайлас  келтіру  сәтіндегі  ой 

тебіреністен,  жақсылық  жолындағы  шиырланған  үміттен  күдіктің 

басымдығын  басуға  үласқан  арпалысты,  солардың  бәрін  реттеп 

ойлаудың  (ассоциацияның),  айтып  берудің  амалдарын  іздеуге 

бйаланыстылығын аңғарамыз.

Автор  ой  шырмауынан 

шығудың  тетігі  Кеңестік  қоғамның 

саясатын  барлық  қазаққа  барынша  пайымдап  жеткізу  -   екі

көрсетуге

мемлекеттің 

дәстүрлі  баі

кедейлер

қтап  алып,  БКП(б) 

түсіндіру.  Екіншісі -

дәстүрлі

мемлекет  саясатының  астарын  билік  үстанымында  түсініп,  оны 

бүқара арасында пайымды, өрі қоғамдық тірек негізінде баяндау.

Бижан Ж.  Қ. 

Эіч?

Ж.  Аймауытов  адамдардың  дүниетаным  деңгейінде  орай 

қоғамтану  үрдісі 

қалыптасқандығын 

пайымдап, 

әлеуметтік 

мәселенің  саналуан  қалтарыстарын  зерделеген.  Жаңа  қоғамның

үстанымындағы 

сыртқы 

ықпалдың 

бірыңғай 

көрінбеуінен

бағыттардағы  нұсқаулардың  жүзеге  асуы  ықтималды  жағдайда 

көрінетіндігін  пайымдай  білген.  Оның  ғылыми  адамтану  және 

қоғамтану  бағамын:  «Затта  белгі  қасиет  бар,  қасиетіне  қарай 

амал етеді. Нәрсе өзіндік сипатқа ие болса, ол нәрсенің амалының 

түрі  де  нәрсенің  қалпынан,  тумасынан  тумақ  керек.  Өзгеріс 

туғызатын,  қалпын  өзгертетін  қозғалыс  қана.  Қозғалыс  арқылы 

ғана заттар тумақ, тозбақ, өспек, жоғалмақ» [38,189], -  деген ойын 

жоғарыда  атапған  ғылыми  еңбегінен  көруге  болады.  Дарынды 

жазушы 

Жүсіпбек 

Аймауытовтың 

ғылыми-публицистикапық 

шығармаларында билік пен қарапайым адамдар арақатынасында 

ынтымақтан  гөрі,  орайсыз,  үшқары  үстанымдардың 

бар 

екендігі  айғақгалады.  Адамдарға  зиянды  мүндай  іс-әрекеттерді 

дүниетанымдық  және  қоғамтанымдық  негізінде  қарастыруды 

үсынады.  Қоғамның  жаңа  қүрылысының  тірегі  ғылыми  негізде 

болу керектігін түсіндіреді.

«Елестегі»  «...Талдым  білем:  көзім  бүлдырап  қалған  тәрізді 

болдым. Бірдеңе қараңетті. Сөйткеншеболмады, кеудесі портфель 

қоптықтап,  автомобиль  мінген  комиссардың  кеудесіндей  кердең 

басып, бір жігіт can ете түсті...

-  Е, жолдас не жазып отырсың? -  деді.

Сізге не керек дедім.

-   Іріпенбе, 

іріпенбе.  Түні  бойы  түк  жаза  апмай  отырып, 

қатқаныңның басына көкимісің, -деді.

...Өзің  кімсің  Партийный  бипетің  бар  ма?  -  деп  қоқан-поққа 

сапдым.

-...Сонша қоқипанғандай  қанша білімің бар? Қандай тұтынған 

жолың бар?

Менің жолым -  төңкеріс жолы.

-  Ә, төңкеріс жазушысы екенсіз ғой.. Олай болса әңгімелесейік, 

пікір алысайық... [39, 422-423].

Ж. Аймауытов социализмнің қазақ  жүртына беретін пайдасын 

әркім  әртүрлі  деңгейде  түсініп,  байырғы  қазақ дәстүріне  керағар 

келетін  түстарынан  үрей  апған  қазақ  қауымындағы  аласапыран

кезеңцеп  осындаи  диапогтар  шындықты  ашатынын

р   болмысымен біледі. Сондықган, ол қаптаған ойлардың бірін басқа 

өмір танығыш адаммен кездескен болып сараптайды.  Бұл диалог 

өте әсерлі. Жаңа қоғамның бүгінгісі мен ертеңі таразыға сапынған. 

Қай жағының басымдығы көрінбекші.  Өйткені, жаратылысты және 

сол кезеңцегі қоғамдыққұрылысты танитын адамдардыңпайымдау 

деңгейі  біркелкі  емес.  Сондықтан,  әрапуан  пікірлер  таласында 

өміршеңі  ірктеледі.  Халқы  адаспас  үшін жазушы  осылайша  жаңа 

мемлекет саясатын түсіндіруге бекінген.

Автор  қазақтың  парасатты,  ойшыл  оқыған 

азаматтары 

мемлекетттік  саясаттың  астарын  айқарып,  жетік 

баяндай 

апатындығын  ескеріп,  мемлекет  екілдерінің  тапсырмаларын 

орындағанда  қалың  Бүқараны  кімнің  дүрыс,  кімнің  бүрыс  айтып 

жүргендерін  айыра  білуге  шақырады.  Ол  халық  психологиясын 

пайымдай  отырып,  осындай  үстаным  жасаған.  Ж.  Аймауытов 

психологияны зерттеуде жеке тұлғаның қапыптасу заңдылықгарын 

аныктауды  мақсат  еткен.  Мұндай  зерделілік  автордың  өзі 

пайымдаған  социализмнің  әлеуметтік  саласының,  жалпы  саяси 

және  экономикапық  құрылымдарының  қазақ  түрмысына  тиімді 

жақтарын  айқындау  арқыпы  оқырмандарын  адаспай,  санасын 

жаңғыртуға  әрдайым  дайын  болуға  бағыт  береді.  Ол  бұқараны 

социалистік саясаттың мәлім және  беймәлім  астарлы түстарын 

дер  кезінде  болжауға,  парасатты  түлғалар  таныған,  пайымдаған 

накгы  жақсы  өмірді,  қоғам  шындығын  айқындауға  шақырған. 

Бүқараның қоғамтану қабілеттерін жетілдіру үшін  пікір апмасудың 

тиімділігін  атап  керсетеді.  Осы  әңгімедегі  айтайын  деген  негізгі 

ойын  пысыкгауда  автор  бай  және  кедей  болып  бөлінбей- 

жарылмай,  бай екенмін  деп еліндегі  кедейді күйретпей,  қазақгың 

дәстүрлі  ынтымағын  сакггаудың  үлт  болашағы  үшін  аса  зор 

маңызды  мәселе  екендігін  халқына  айқындап  көрсетуде  ширыға 

түскен.

Ж.  Аймауытовтың  шығармапарында  өзінің  психологиялық 

пайымдауьінда айтылғандай жалпы өзгерістердің адам танымына 

беретін әсері айшыкгапады.

Автордың  «Елес»  тақырыбы  бойынша  жазылған  әңгімесі 

аймақтық  жастар  комитетінің  тапсырмасын  биліктің  талап 

деңгейінде,  қоғамдық-саяси  бағытты  қонымды  қалыпта  өрбіту 

үшін  ой  арпалысына  түсіп,  қоғам  шындығын  толассыз  тербеніс 

пен  пікірлер  шоғырын  сүрыптай,  салыстыра  білудің  нәтижесінде

__________ Ой толқыны (II белім)_______

Бижан Ж. К.

көрініс  тапқаны  аңғарылады.  Оның  бүқараға  ұсыналатын 

қоғамдық  үдерістерді  сараптауда  арпалысқа,  серпіліске  және

(молекулалары)

Қозалыстың

отырады.  Бұл  бөлімдер  бытырайды,

заттар

тұрады.  Белгілі заман  өткеннен  кейін  мүшелердің (элементтердің

жалпы  тобы,  массасы)  қайта  өзінен  мүшелер  туғызып  апады,  -

40,  189]  деген  түжырым  жасатқанын  көреміз.  Оның  бұл  ойы

философияның «жоққа  шығаруды жоққа  шығару»  заңдылығымен 

үштасып тұр.

«Елестегі»  пікір  таласқа  қатысқан  елес-кейіпкердін:

кеиіпкердің:  «... 

оны  көрсе  онсақ,  мүны  көрсе  мүны  сақ  болып  қазаққа  үғымсыз 

не  болса  соған  еліктемей,  шын  емірді,  деректі  емірді  неге 

жазбайсыңдар?»  Кеңес  үкіметі  орнағаннан  кейін  разбреске, 

продналог, келік, адам салығы туралы негежазбайсыңдар?», -[4 1 , 

425] деген үсыныстары, сондай-ақ, Кеңестік билік қүрылымындағы 

милиция,  агент,  инструктор,  отряд  сияқты  бақылаушылар  хапық 

дәстүрін  біле  ме,  білмесе  наразылық тудырмай  ма,  партияларға 

қабылданғандардың  арасында  мемлекет  сенімін  ақтап,  халық 

мүддесіне  сай  қызмет  етіп  жүргендер  аз  ба,  әлде  кеп  пе,  олар 

ел  аралап  жүріп,  ел  ішінде  әділетсіздікке  бой  бермей  ме,  әлде 

мемлекет  мүддесіне  адал  ма,  сауатсыздықты  жою  жүмысында 

дүмше  молдалардың  кесірі  тимей  ме?  -   деген  санапуан 

сауапдарға накгы жауап іздену барысында тәжірибе жинақтаудың 

маңызын ескеруді ойластырған. Осы ойлардың бәрі жазу стелінде 

бір  түндегі  елестер.  Бүл  ой  тірестері  де  Ж.  Аймауытовтың: 

«Денелердегі  барлық  қозғалыстардың  көріну  мақсаты,  дененін

(түсын)

тарту,

зияндының  бәрін  өзінен  тебу,  не  бардың  бәрі  қозғапуға  кіріптар, 

қозғапу барлыққа себепті -  шарт болған қасиет. Өрбір себеп амал 

шығарады»,  -   [42,  195]  деген  байламынан  ерістеген  қоғамтану 

үдерісін  пайымдауда  амал  табуға  жол  ашатын  жеке  түлғаның 

қоғамдағы рөліне  сүйенудің маңызын түсінеміз.

Ж.  Аймауытовтың:  «Адамның қылығын  бақылау үшін  бірінші, 

болмысқа (дерекке) бекіген пікіріміз болу керек, екінші, ілтифаттың 

жетімсіздігі. 

Кейде 

біз 

сырттан 

киліккен 

мазасыздықтан, 

қажығандыкган  алаң  болып,  кейде  біз  бақылаү  мүшелеріміздің

с

Ой толқыны (II бөлім)

н көп нәрсені байқай алмауымыз мүмкін», 

тұжырымы  «Елестегі»  пікірлерден  көрініс

тапқан.

Адамзаттың  дамуы  өркениетті  қоғамның  прогресін  тани 

білуден  өрбиді.  Ж.  Аймауытовтың елес-оппоненті:  «...Төңкерістің 

жақсы  жақтары  -   еңбекшілер  қожалығы,  сот,  оқу,  мектеп,  әйел 

теңдігі,  жер  алу,  қала  салу,  кедей  баласының  оқуға  ұмтылуы, 

жұмысшылар,  ортақшылар,  жастар  үйымдары,  жетімханапардың 

ашыпуы, олардың ісі сияқты тиімді жақтары».

Одан 

бөлек: 

«шенқүмарлыққа, 

кеңесшілдікке, 

ата-ру 

намысына,  губернид  намысына,  орынға  таласуға,  топтасуға, 

жіктесуге  қатысты  кертартпа дағдыларды тоқтатудың амапдарын 

қарастыру»  мәселелерін көтерген. Бұл ретте оның дүниетанымдық 

және  қоғамтанымдық  көзқарастарының  кеңцігі  мен  көрегендігі 

байқалады.  Жақсылық  пен  жамандықтың  қабаттасуына  орай

Ж

негіздеме  жасайды:  «Қүбылыс

(явление)  өзгермесе,  жаңа  қүбылысарды  туғызбайды.  Еюнші 

жақтан,  қандай  шарттың  себебін  қүбылыстың туғандығын,  одан 

әрі ол қүбылысқа не нәрсе ықпал беретінін тағайындау қиын.  Рас, 

дүниеде  өзгермейтін  нәрсе  жоқ,  сондықтан,

қүбылыс та өзгереді»,

Ж. Аймауытовтын

әрине,  бақыланатын 

ли ой түйіндейді.

өзгермейді,  біз  өзіміз  өзгертуіміз  қажет,  оны  жабайы  қапыпқа

келтіріп,

туғызымызға  болады

түжырымы

Мәселен,  өз  ойын  басқа  адамның  ой  пікірі  ретінде  салыстыра

аиту

белгіленген

халқын  аға  халық деп  мойындап,  барлық таным  орыс  мәдениеті 

негізінде 

бағапануы  тиіс  дейтін  үғымның  белең  алып  бара 

жатқанын сынға алуды усынады.

Ж.  Аймауытов  адамның  жеке  тұлға  деңгейіне  жетуі  Кеңес 

өкіметінің саяси үстанымдарын бағамдап, сезіп қана қоймай, оның 

әрбір  ішкі  астарының  саралануы  қажеттігін  айтады.  Оның  бүл 

ойы  арқылы  қоғамтануда,  жалпы дүниетанымдық деңгейі  жоғары 

түлғапардың өзі  қателікке үшырайтынын айтуды өзінің азаматтық

ы

Мүндай  түсінбеушіліктен  арылу 

эні қатар жүргізу деп түсінеді.  Ж

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: