Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

Г   ӘД€

Бижан Ж. Қ.

йді  *4

әдеби  де,  ғылыми  да  шығармалары  дүниетанымдық  деңгейді

қозғай отыра,  ел болудың бағыттары ұсынылады.

Кеңес  өкіметінің  ішкі  және  сыртқы  саясатының  барысын  жіті 

қадағалап, сараптап эвристикал ықбағам негізінде қабылдай білудің 

амалы  эмпирикалық  сұрыптаудан  өтіп,  нақтыланып,  қоғамдық 

заңдылықтар  анақталатынын  дәлелдейді.  Ж.  Аймауытовтың 

санқырл ы шығармалары мен ғылыми еңбектерін зерделеп, оның өз 

заманында мемлекеттік  деңгейдегі мәселелерді сауатты атқарып, 

жалпы мемлекет саясатын халыққа жеткізе жазған шебер жазушы, 

сондай-ақ, мінбелерде шешен сөйлей  білген саясаткер, мемлекет 

қайраткері, нар тұлға деп танимыз.

Ж. Аймауытовтың 120 жылдыгана арналган 

«Аймауытов тағылымы» am ты халықаралық

конференцияның материалдары 2 том.

2007 ж.

МӘШЪҮР ЖҮСІП  КӨПЕЕВТІҢ Т¥ЛҒАЛЫҚ 

ЭНЦИКЛОПЕДИЯСЫНДА ЖАРИЯЛАНҒАН 

ҒЫЛЫМИ  МАҚАЛАЛАР

Ой толқыны (II бөлім)

БЕСІНШІ  Қ¥ТАН  -   аты  шыққан  бай.  МәшТіүр  Жүсіптің  ата-

бабапары  туралы  өлеңінде:  Орта  жүз:  Қоңырат,  Қыпшақ,  Арғын, 

Найман,  Дүниенің  төрт  бүрышына  қанат  жайған.  Біздердің  түп 

атамыз -  ақын  Қүтан, Деушіге:  «Ақын болған МәшҒіүр қайдан?», -  

десе, екінші бөлімде: Төрт арыс, Орта жүздің шын баласы, Арқаның 

толған  елге  сары  даласы,  Қарақожа  бабамнан  Арғын  туып, 

Дәулетке  сондай  тояған  айналасы,  -  деп  атап  өтуінен  Қүтанның 

ақын ғана емес аты  шыққан  бай,  еліне  қадірлі  адам  болғандығын 

білеміз.  МәшҒіүр Жүсіп  «Қазақ шежіресі»  (бірінші  нүсқа)  бойынша 

Орта  жүз  шежіресінде:  Біздің  бүл  Арғын  ортасында  Дайырқожа 

аталған кісі аты жоқ, Қарақожа бар. «Бүл Қарақожа Арғын атасы», -  

деп,  сөйленеді.  Болатқожа  бар.  «Болатқожа -  бар қожа атасы», -  

деп сөйленеді. «Болатқожаның шын аты -Ж анарыс еді», -  деседі. 

«Және  бір  аты  -  Ақжол  еді»,  -  деседі.  «Жанарыс  аты  аталмай, 

«Ақжол»  -  деп,  Болатқожа  -  деп  атапып  кеткен»,  -  деседі.  Бүл 

Арғында  Қүтан  атапған  екі  кісі  өткен.  Бірі  -   Қүтан  -   Қоғамның 

Қүтаны. Ол қазақ «Үш жүз» деген атқа ілінбей, жігі бөлінбей тұрған 

күндешыққан. Бірі-Қүтан: Бұтанның Қүтаны. Бұл екеуі біртуысқан. 

Бұл екеуінің шешесінің аты -  Аргүл -  әкесінің аты -  Арғын.  Бұтан 

жасында өліп  қапып,  онан  тұқым  нәсіл  үрпақ қапмаған.  Қүтаннан 

Мейрам  сопы  жапғыз.  «Қарашаш  деген  қарындасы  болған»,  -  

дейді. Бүл сөзге Көтеш ақынның бір ауыз: «Сүрасаң арғы атамды, -  

ер  Қүтанды,  Сүлтаны  Бекәзизден  ол  бата  алды.  Мейрам-үлы, 

Қарашаш  бір  қыз  туып,  Қуандық,  Сүйіндік  боп  сонда  атанды»,  -  

деген  өлеңін  дәлел  қыпады.  Және  Көтеш  ақыннан  Уақ:  Жазқын 

би  сұраған  екен:  «Ақындық  атаңызда  бар  ма,  нағашыңызда  бар 

ма?» -  деп,  сонда  Көтеш  ақын:«Қазақта Арғын  ата  болған  зерек, 

Басқадан ол кісінің жөні бөлек. Арғынның түп атасы -  ақын Қутан, 

Біздерден  өлеңге  ұстын  болса  керек».  Бұхар  жыраудың:  «Сәлем

-   сөздің  анасы,  Ғалайке  алған  данасы,  Шығанақтан  шырқайды, 

Ол  -   біреудің  танасы.  Өтірікті  шын  қылған,  Ол  Алланың  қызыл 

көзді  пәлесі.  Айтқаныңа  көнбесе,  Айдауыңа  жүрмесе,  Көкіректің 

апасы.  Бәрімізді  сүрасаң,  Құтан  байдың  бапасы.  Арғындардың

с

Бижан Ж. К.

сабасы,  Қарақожа бас болып,  Қабыл да болған дауасы», -  деп бір 

айтқаны бар екен [45,128].

БИҒАШ  БАТЫР — кейіпкер.  «Ханым бике» жырындағы басты 

кейіпкерлердің бірі. «Дүниеде қарап тұрсаң мақүл бар ма, Көрінер 

бәрі  де  ерсі  ақындарға.  Мәз  болған  байы:  «Қу  бас»  атанға, 

Жазамын  әдебиет  қатындарға»,  —  деп  бастапатын  жыр-өлең

Жүсіп

хапықгың

сол  кездегі  демографиялық  жағдайдың  төмендігін  байқап,  ел 

болашағы,  халықтың  санының  өсуіне  қатысты  мәселе  кетерген. 

Отбасын  қүрып,  ата-ана  атын  ататып,  өскен  ортасына,  туған 

жеріне,  еліне ардақты үрпақ өсіру әр адамның арманы ғана емес 

емірлік үстанымы болу қажеттілігі жаратылыс заңдыл ығы екендігін 

керсететін  жыр-өлеңнің:  «...Қыламын  қой  сауғандай  сез  іреуін, 

Тастаймын  жарқыратып  әрбіреуін.  Есі-дерті  біреуге  ауып  кетіп,

Жандар

деген шумақтың мағынасында

дүниетанымдық,  қоғамтанымдық  философиялық  ой  түйін  бар. 

Жаратылысты тану адамныңөзін-өзі тануынан бастапуы тиіс. Өзін- 

өзітануфилософиясы-көнезаманхалықтарыныңжаратылыстану 

әлемінен  бері  кепе жатқан  ілім.  Қазақтың да  кене  дүниетанымы 

осыны  айтады.  Жолмүрат  көшірмесінде  «Ханымбике»  жыр- 

өлеңде:  «Мейрам  Жанайдарүлының  аталары  туралы  сөйленген 

сөз екендігі жазыпған. Расында осы туындыдағы: «Жанайдар -  ол 

Биғаштың  немересі.  «Бұл  күнде  ол  түғырды  Мейрам  басқан»,  -  

деген  жолдары,  әрі  Мейрамның  шығарма  жазылған  кезде  өмір 

сүруін,  әрі  ақынның  оны  тікелей  білетінін  де  аңғартады.  «Дапа

кылғы  1-7-сандарында О 

түрлері,  этнофафиялық

турапы

Жанайдарүлының

қазақ қолөнер бұйымдары,  киіз үйдің шағын макеті,  батырлардың 

темір  сауыттары,  темір  белбеуі,  басқа  киетін  дулығасы,  найза, 

қылыш,  садақ  сияқгы  қару-жарақтар,  ежелгі  қымбат  ер  тоқым, 

байырғы  киіз  қалпақ  және  мейманды  қызықтырған  қазақтардың 

тарихи  ескерткіштері:  сусар  ішік,  пашадан  тігілген  белбеу 

және  1782  жылы  20  майда  Император  Екатеринаның  Орта 

Ордаға  Уалиханды  хан  етіп  бекіткен  күні  берілген  бағалы тастар

Ой толқыны (II бөлім)

ойыг; орнатылып, безендірілген қылыш қойылған», — деп айтылған 

[46,  130].

БОТАҚАН  -   кісінің  аты.  Күлік  Көтеш  Райымбекұлы  (XVIII  ғ.) 

ақынның бала  күні екен.  Билерді  сөйлетпей,  көлденең деп  барып 

өлең  айтады:  «Абылай  Ботақанды  сен  өлтірдің,  Есіл  ер  жазығы 

жоқ, неге өлтірдің?! Хан басың қарашаңмен даулы болып, Үстіне ақ

кетті

Болады

Жанайды

деген  соң,  хан сөзге  келмей

жарасып, бітім қылыпцсолардың айтқандарын орындайды. МәшҒіүр 

Жүсіптің  «Абылай  аспаған  сары  бел»  жазбасында  Ботақанның 

өлтірілуі баяндалады [47,  138].

«Б¥ҚАРА  САПАРЫ»  -   МәшТіүр  Жүсіптің  1923  ж.  шығарған 

өлеңі.  Келемі  4  тармақты,  63  шумақты.  Өлең  МәшТіүр  Жүсіптің 

жазбасы бойынша шығармалар жинағына енгізілген.

«Самарқанд,  Бүхар, Ташкент -  кездік бәрін,

Жиырма мен отыздың арасында», -

деп  жырлаған  ақынның  білім  алған,  дүние  таныған  сүйікті 

жүрегіне ыстық жер осы -  Бүхара. Тарихи мәліметтерде берілетін 

Бұхараның сәулеті мен шежіресі, ғүламалары мен мақтаныштары 

МәшҒіүр  Жүсіптің  аталған  өлеңінде  көркем  жазылған.  Мысалы: 

«Ғажап  жай  Бүхараның  рикстаны»  немесе  «Көрінер  кез  үшынан 

сағымданып, Әрік пен Масхыд каллан мүнарасы», -д е п  суреттейді. 

Бүл жердің шынайы бағасы термеленген:

«Дүние-ақырет қызығы  Бүхарада,

Ондай жай саған қайда бұл арада?!

Бір өзінде он бес жан азан айтқан,

Жүма күн әлгі айтқан мүнарада»

Сондай-ақ,

Күмбезі Мерғарабтың тұрған қатар...

Көкалдаш -  айналасы толған базар».

Ақын 

әсіресе, 

Хитнархан, 

Түрсынжан, 

Ғабдоллахан 

медреселері  көзіңці тапдырады деп тамсанған.  Бүхараның үштен 

бірі ғажап жайдан түратыны айтылған.

Оның ішінде:

«Қадамжай -  мешіт Махаке -  жердің асты,

Бижан Ж. К*

Ондай жай бул жаҒіанда табылмас-ты!», -  

деп  айрықшалайды.  МәшҒіүр  Жүсіп  Зіргірен,  Үлықбек 

медреселерін  көргенде, тәу еткенде ішпей-жемей мае болатынын 

шығысша  бейнелі  жырлап,  Бүхараның  тамашасын  тауыса 

алмағанын айтқан. Түрлі хауаздардың сейіл ін атап өтіп, БаҒіауалдин 

хауыз суын ерекшелейді.  Сонша  рақаттанғаны сондай:

«Несіп боп, Бүхараның нанын татсам,

Бүк түсіп,  бір хұжырада жалғыз жатсам. 

Бүхара қатқан нанын қорек қылып, 

Армансыз болар едім аштан қатсам!», -  

деп  сүйсінген.  Бухара  туралы  нақты  мәліметті  ақын  өрнекті 

айшықтап, тартымды егіп бере білген.  Маңыздылығының бірі осы 

болып табылады [48,145].

Әдеб.:  Мәшһүр-Жүсіп  Көпейүлы.  -   Шыгармалары.  4  том.

  -  

Павлодар,  ЭКО,  2004. -  Б.  249-258.

«Б¥ЛАҚ  КӨЗІ»  -   нақыл  өлең.  МәшҒіүр  Жүсіп  ез  заманында 

қазақтың  кешпелі  түрмысында  ата-бабаның емір  сүру тәжірибесі 

дәстүрлі  болғанын  қүптай  отырып,  қазақгың  ділі,  тілі,  дәстүрі, 

діні  езге  жүрттан  кемдік  керсетпейтініне  кез  жеткізсе  де,  заман 

ағымына,  қоғамдық  қатынасқа  сай  хапықтық  дәстүрді  байытып, 

іпгері  елдер  қатарынан  кенже  қапмай,  ізденіс,  білімге,  ғылымға, 

еңбек  етудің  жаңа  тәсілдерін  үйренудің  емір  талабы  екендігін 

замандастарына  түсіндіру,  оның  барлық  шығармапарына  арқау 

болған. Ол халқыныңенегелі мүрасын келер үрпаққа жеткізуді езінің 

азаматтық парызы екендігін, халқының үлы болуды мақсат еткенін 

«Бүлақ  кезі»  атты  елеңінде  анық  байқалады.  Адам  тіршілігінің 

мәнін  айқындайтын,  білмегенге  тура  нүсқа  болатын  сез  бастар 

шешендері  мен  қол  бастар  батырпары,  дуапы  ауызды  абыздары 

болған  халықгың  кереген  шешендік,  парасатты  ой  түйіндерімен 

қатар,  хапықтың  кергенімен  бастан  кешкенінен,  орта  дәстүрінен 

туындайтын әрі қысқа, әрі нұсқа мақал-мәтелдерді Мәшһүр Жүсіп 

жинап, олардың 1152-сін жазып қалдырған. Атаулы елеңнің бірінші 

шумағында мақапдың насихаттық мәнін анықтай түскен. Мәселен: 

«Шығады:  асыл  тастан,  енер  жастан,  Тәрбие  тәуір  болса  әуел 

бастан,  Мысапы ғылым таппақ сол  секілді:  Бүлақтың бітіп жатқан 

кезін  ашқан»,  -  деп  басталатын  осы  елеңді  оқығаннан-ақ,  енеге 

үйренуге  бейім  адам  мүнан  әрі  не  айтылар  екен  деп,  қүмарта

Ой толқыны (II бөлім)

түсетіні анық. Олай десек, одан әрі зер салсақ, «Жігітке талаптанған 

жүз рахмет», -  деп жалғасатын екінші шумақгың бірінші жолынан- 

ақ  қуйма  қупақ  өмірге  ынтызар  болу,  білмегенді  білу,  үйрену  әр 

кімге несібе беріп, кепшілікке тек қана жақсылық, қамқорлықжасап, 

инабатты  болуға  жетелейтін  ой  туындылары  түзіледі.  Осы  тұста 

елеңді оқып отырған адам  «Тапаптыға нұр жауар», -  деген хапық 

мақапын есіне түсіретіні хақ.  Осы екі шумақтағы ұғым, түсінік өмір

145].

заңдылығы іспеттес екендігі де -  сана-сезімнщ

БҮЗІРІК СҮЛТАН -  өлең кейіпкері.  МәшҒіүр Жүсіп  «Қажылық, 

иман шарттары» дегён өлеңінде Б. С. жайлы айтылады. «Алланың 

ез нүрына пайда болып, Жапғанға Ибраһимдей келді бала», -  деп 

Ибраііимнің дүниеге қапай келгенін одан әрі:  «...Әулие өткен екен 

неше мың сан,  Не қылса, тәңірім өзі,  сен бұған нан. Дәл осындай 

болғаны  кем  де  кем-ақ,  Жапғанға  жеке  дара  келген  бір  жан. 

Қалайша  ашты  тәңірім,  апдынан  жол?  Бір  ұстасқан  айырылмай 

кетті ғой  қол. Атанған жеті  Бүзірік сүлтан  болып, Атақты әулиенің 

біреуі  сол»,  -   деп  автор  ойын  жалғастырады.  Мүнда  МәшТіүр 

Жүсіп  Мухаммед  пайғамбардың  хадисіндегі:  «Махаббатсыз  жан

да  жоқ,  иман  да  жоқ»,

жазады

Дүние -  дос, махаббатсыз, қур қара тас», -  деп махаббаттың 

адамды тупғалыққз жеткізетін мәнін атап жазады [50,135].

«БІР  ЕПТІ  ЖІПТТІҢ  ӨНЕРІ»  -   әңгіме.  Бул  мәтіннің  МәшҒіүр 

Жүсіп  қолымен  жазылған  екі  нусқасы  сақтапған.  Оның  бірі  —

мурағатта, екіншісі -  ҚР ОҒК ҚҚ (1176-папка

апған

орайда  қайын  атасының  өлімін  естіртуді  күлкіге  айналдырған

әиел

жолына,  дін  қағидасына  орайласпайтын  ерсі,  анайы  теріс  екені 

т.б.  белгілі.  Мунда  қазақ  ғурпында  елген  елікті  артында  қалған 

жанашырларына  мал  сойып,  естіртеді  екен.  Жігіт  болса,  мал

Демек МәшЬүр Жүсіп

әиеліне  естіртеді

ғана  емес,  оған  кереғар,  оғаш,  турпайы  әрекеттерді  әспеттеген

нусқаларды  да  қалдырмай,  өзгертпей  жинап,  сол  замандағы

адамдардың наным-сенімін толық сақтауы -  бәрі ерте замандағы

с

қазақ  тарихын,  психологиясын,  фольклор  сипатын  көң  тануға 

қызмет етеді [51,  156].

Әдөб.:  МәшПүр-Жүсіп  Көпөйүлы.  -   Шығармалары.  6  том.  -  

Павлодар: ЭКО,  2005. -  Б.  109-110.

«БІР  ҮИГЕ»  -   елең.  Әрқайсысы  4  тармақты  48  шумақтан 

тұрады.  Әлең  1911  ж.  жазылған.  Ақынның  өз  жазбасы  бойынша 

әзірленген.  Өлеңнің  негізгі тақырыбы жастарды  өнімді  еңбек етіп, 

ғылым мен білімге үмтылуы жайлы айтады.

Бижан Ж. Қ.

Оны ақын:

і жақүттан 

хаттан.

Қызыл

Мәнісін білдім мана», -  деп жырлайды [52,1381.

Павлодар,

МәшТіүр-Жүсіп  Көпейүлы.  -   Шығармалары

«ҒАЗІРЕИІЛ ПЕРІШТЕ ЖАН АЛҒАЛЫ КЕЛГЕНДЕ, ЖАННЫҢ 

АИТҚАНЫ»  -   әңгіме.  М.Ж.  Көпейұлы  өлеңінде  адам  бапасы 

ғұмырында  өзінің  іс-әрекетін  әрқашан  барынша  мұқияттау, 

зерделеу,  сарапатау,  байыптау  сәтін  мәнділеуге  орай  өз  ниетін 

оқырман  қауымға  үсынады.  Адам  өзінің  бүгінгі  қадамын  қалай 

жасады,  іс-қимылы  адамгершілік  әлеміндегі  тазапықтан  көріне 

алды  ма,  кездейсоқ  қүбылыстардың  себеп-сапдарын  байыптай 

алды  ма,  күрт өзгерістер  ертең де дәл  осындай  болып  кезіге  ме, 

әлде өзгеше бола ма, ол өзгешеліктерғайыптан болса, көңіл-күйдің 

серіппесі адамның ерік-күшін жөңе апа ма, жеңе алмайтын қауырт 

оқиғапардың адамға  тым жилігі  сондай  біреуге  сағат  сайын,  өнді 

біреуге  минут,  тіпті,  секундтарда  кезігеді,  тіпті,  кеңістікгің  өзінде 

табиғаттың өзі  саналуан  өзгерістерге түсіп жатқанда  адам  соның 

бәрін шарадай басымен қалай жәнге сапа а п а д ы ? -деген кеңістік, 

ғарыштық  әлемнің  өзара  байланысынан  туындайтын,  басым 

көпшілігі  белгісіз  болатын  жүмбақ  жаратылысты  танудың  адам 

өміріне  ауадай  қажеттігін,  адамның  қоршаған  ортасына,  одан  әрі 

қоғамға тигізер ықпапын терең тебірене баяндайды. Дегдар, зерек, 

пайымды,  Жер-Анамен  кеңістіктің  арасындағы  тығыз  арпалысты 

сезінуге  пейілді,  бейімді,  ұдайы  ізденісте  болуға  тырысқан 

адамдарға Апланың назары түсіп, Ғазірейіл періште де токталь ".

г

Ой толқыны (И бөлім)

өнеге  құдіреті  елее  беретінін  жанды  сөйлету  негізінде  айтады. 

Жақсы  адамның жаны:  «Қүран  оқып,  бір өзін,  жад  қыламын,  Жол 

бермен «жан апам!» -  деп келме мүнда», -  деген жан бермек оңай 

емес  екендігін  айғақтайтын  сөзін  үсынады.  Бой  үсынбаған  жанға 

шарасыз болған Ғазірейіл Аллаға қайта келіп, осы мәнді айтқанда, 

Алла  Ғазірейілге  жанның  ізгілігі  қолына  келіп,  «Жаныңды  бер», 

дегенде,  мал-мүлкін  жақсылықтың жолына  жүмсап,  садақаны  өз 

қолымен  бергенін  және жетімге ұдайы  қамқорлық жасап,  ізгілікке 

қарсы  тұрып,  жауыздықтың  жолын  өз  қолымен  кескенін,  білім 

мен  тәрбиенің  тірегі  болатын  кітап  жазғанын  алға  тартқанда 

Ғазірейіл  тағы  тосылады.  Алланың  тапсырысын  орындауда

апудың

мәрттіктің

мешітке  барып,  ауырған  адамдардың  хап-жағдайпарын  сұрап, 

cap  табан  болғандығын  естігенде  бүл  тәсілдің  да  ізгілікке  төтеп 

бере  алмайтынын  мойындап,  екі  көзден  жан  беруді  тапап  етеді. 

Екі  көз  де  адамдардың  Алла  жолын  дұрыс  ұстауына  барынша 

ықпал  жасау үшін зікір  мен  қүранды  оқып,  оның  мәнін  көпшілікке 

түсіндіргенін  айтқанда,  Ғазірейілдің  Алла  апдындағы  борышын 

орындай  алмай  дағдарысқа  түскен  кезінде  Алла  періштеге: 

«Бисмилланы» жаэып алып, жанға көрсетуді үсынады. Періште ол 

жазуды  жанға  көрсеткенде,  оның ғазиз жанын  тәсілім  қылғанына 

қайран  қапуынан,  автор  адамға  адамгершілік  пен  пендешіліктің 

теке-тіресіне  шыдай  алмай  жаңсақ  істің  қиқымындай  күйге 

түскендігіне  көзін жеткізе білгенде ғана  қиюы  жоқ оқиғадан  ешбір

қүтыпа алмаитынын түсіндіру,

адамдар

ерекше ықыласты болып,  жаратылыс тылсымын айшықтай білу -  

білімдінің  парызы  екендігін  меңзейді.  М.Ж.  Кепеевтің  аталған 

өлеңінен адам мен жаратылыс арасындағы беймәлім қүбылыстар 

мен  байланыстарды,  нәзік ара  қатынастарды  реттеуде,  адамның 

жаратылысты  сезініп,  түйсінуіне,  пайымдауына  жетелейтін  білім 

мен ғылым жолында еркендеудің, дүниетану қабіпетін жетілдірудің

Павлодар

і аиғақталады [53,  163].

Жүсіп  Көпөйүлы.

  -  

Шығармалары

Ғ

 

Бижан Ж. Қ.

«ҒАЗІРЕЙІЛ  ПЕРІШТЕНІҢ  ЖАНЫН  АЛАТЫН  БАЯНЫ» 

діни  өлең.  Шығармада  жаратылыстануға  іңкәр,  дүниетанудың 

жумбағын  болмысымен  шеше  білугө  қуштар жанның  қатөлігі  мен 

күдікті ойы,  мақсатты дұрыс анықтай алмай,  білімсіз үкіммен ғана 

іс қылуы қалың жүртқа ғана емес,  сонымен қатар,  апдымен,  оның 

езіне зиян болатындығын астарлау түрінде жеткізу тәсілінің шыңы 

екендігін  керуге  болады.  Өлең — МәшТіүр Жүсіп  шаман  дәуірінде 

отқа  табынып,  кешпелі  дәстүрге  сүйеніп,  тіршілік  тынысын 

саялаған түркі жүртында кешпелі тұрмыстың қарбаласында жүріп, 

еміршең білім мен ғылымнан қалыс қалған ел-жүртында мүсылман 

діні  тараған  VIII  ғасывдан  бері  жаГіанның  озық  епдеріндегі 

халықтардың  керегендік істеріне,  адамзат  қүндылығы  деңгейінде 

сейлей  білумен  қатар,  жаза  білуге  бет  бүруын  қапап,  оларды 

халық  дәстүр-салтын  сақтау  негізгінде  жаңа  білім  мен  ғылымға 

ұмтьілдырудың,  оны  меңгертудің  нобайын  нүсқауға  талаптанған 

апғашқы  тәрбиелік  үлгідегі  шығармапарының  бірі.  Бүл  пікірді 

автор  адам  тіршілігі  табиғатпен  егіздес екендігін  керсегу  арқылы 

нақгылайды. Өлеңнің ой түйіндеуінде:

«...Жапырақлы, тамырлы бір ағашты,

Бір адамның ішіне отыртса егер...», -  

деп  айта  келе,  ағашты  тамырмен  жүлып  алуға  күш- 

қуаты  қаЬарманға  тең  жігіттің  ғана  қолынан  келетінін  назарға 

үсынады.  М.Ж.  Кепеевтің  философиялық  бүл  ой  түйіні  әлемдік 

қүндылықтардан  туындайтын  мәндермен  үндес  екендігі  айқын 

байқалады.  Ғазірейіл  —  МәшҒіүр  Жүсіптің  «Сегіз  жүмақ,  терт 

періште  баяны»  атты  елеңінде:  «Дүниеде  фазыл  (беделді  деген 

үғымда  берілген)  болған терт  кітап  бар,  Зәбур  мен  Тәурат,  Інжіл, 

Қүран  олар»,  —  деп  МәшТіүр  езі  айтқанындай  осы  кітаптарды 

оқыған адам дүниетанудың мәнісін сезінетіндігін байқауға болады. 

Ол елеңнің бірінші шумағында-ақ:

«Жебірейіл,  Мекайіл мен жаратгы екеу,

Исрафил, Ғазірейілмен қылып тертеу.

Бірін -  желге, біреуін суға қойып,

Жүмақ -  сегіз болғанда, тамұқ -  жетеу», -  

деп  Алланың  ең  жақын  терт  періштесі  болғандығын 

баяндайды. Жаратылыстанудың, дінтанудың бағамы болатын бүл 

елеңді  оқығанда,  Алланың езіне  ең жақын  періштесі Жәбірөйіл -  

Алланың іс-әрекеттерін  пайғамбарға жеткізуші екенін,  ал  Мекайіл

с

О й   т о л қ ы н ы   ( II  б ө л ім )

жер 

с іл к ін іс ін

, 

су  тасқынын  жасайтын,  жаңбыр  жауғызатын, 

:рғақшылық  жасайтын  періштесі  болса,  Исрафил  -   Аллаға  ең 

жақын терт періштенің бірі. Аңыз бойынша  ақыр заман  болғанда, 

Исрафил  сүрге  үрлеп  (керней  тартып),  өліктер  тірілуге  тиіс, 

ал  Ғазірейіл  Алланың  әмірімен  жан  алатын  періште  екендігі 

баяндалады.  Мәшүр  Жүсіптің  «Ықылас  сүресі»  деген  аңыз 

өлеңінде:

рі тегіс тұр қаз н 

түскен төрт жүз

түзеп

Баршасы бүл мәйітке жаназа оқыр», -  

дегеніндей  Алла  періштелеріне  адамның  іс-қимылына, 

әрекетіне,  жақсылық  пен  жамандығына,  біліп  және  білмей 

жасаған  істеріне  әділ  баға  беру  арқылы  адамның  үнемі  білу, 

қиындықгы  саралау,  іздену,  бір-біріне  қамқор  болу  сияқгы 

тіршіліктің  жедеғабыл  түстарында  сақ  болуына,  дүрыс  шешім 

жасай  білуіне  себеп  болуды  тапсыру  арқылы  жалпы  тіршіліктің 

қүнын  пайымдауға  жетелейді,  мүндай  сақтыққа  ересі  жетпеген 

адам,  жазадан  ешуақытта  қашып  қүтыла  алмайтыны  жайында 

дүниетанымдық  кезқарас  жасалады.  Періштелердің  қызметіне 

байланысты  МәшҒіүр  Жүсіптің  «Мүхаммедке  пайғамбарлықгың 

келгені» және т.б. елеңдерінде жазылған [54,164].

Әдеб.:  Мәшһүр-Жүсіп  Көпейұлы.  -   Шығармалары.  2  том.

  -  

Павлодар,  2003.  Б.324-329

«ҒАЙША АНАМЫЗДЫҢ ПАЙҒАМБАРДАН СҮРАҒАН СӨЗІ» -  

өлең.  М.Ж.  Кепейүлы  Ғайша  анамыздың  Пайғамбарға  берген: 

«Жер  езгеріп,  екінші  жер  жаратылса,  сол  кездегі  жер  бетіндегі 

адамдар қайда түрады?» -  деген сүрауына,  бүдан  бұрын  мүндай 

сауалды  оған  ешкім  бермегенін  айта  келіп,  Ғайша  анамыздың 

парасатын  бағалап  берген  жауабы:  -   біріншіден,  Куллу  наин 

халак -  барлық нәрсе жоқ болады (жойылады) деген аятта дүние 

үнемі  құбылмалы  өзгерісте  болатыны,  барлығы  жойылғанымен, 

өзгеріп  басқа түрге келеді деген пайымдауымен жауап береді.

Өлеңде  автор  оны:  «Жер  жоғалып,  екінші  жер  жаралғанша, 

Бізді  қояр  үстіне  тарсираты  -   созақ  үстіне  кепір  салынады» 

деген  үғымды  беру  негізінде  жаратылысты  зерделей  білген

тіршілік  иесі  өз  қаракетін  жасаи  алады  деген  ойды  айтады.

Бижан Ж. К.

Бул 

М.Ж.  Көпейүлының  өз  заманын  ілгөрі  әлөмнің  көнө 

ғалымдары  айтқан,  сондай-ақ,  Мухаммед  ғ.с.  айтқан  -   адамдар 

таңцауының маңыздылығы туралы пікірлерінің аясында толғанып, 

пайымдалған  ойды  қүптағандығы.  Автор  егер  жаратылыстануда 

нақгыланған, 

дәлелденген 

түйіндер 

болмаса 

адамдарды 

өміртануға,  дүниетануға  бейімдеу,  кеңес  беру,  ұлағат  жасау, 

сонымен  қатар,  марапаттау немесе жазалау әділетсіздікке душар 

ететінін байыптайды. Екіншіден, адамдар ара қатынасын реттейтін 

қүдіреттің  негізі  шындыкга,  әділдікте,  адамгершілікте  болатынын 

Паиғамбарымыз 

айтқандай 

бұқараға 

тарату 

мақсатында 

адамдардың тұрағы алдымен тіршілікке қиын Билсаһара -  сахара 

болатынын  жеткізе  келіп,  Сахарада  ине  жоғалса  да  табылатыы

күмістен

адамгершіліктің

түспейтіні  сараптапады

. 

в  

»  

г

---------------- г

----------------------------------------------   ---  

1

 

і

 

u

v

i

i

i

«Мақшарда  тірілген  барша  хапық  қиямет  ыстығына  куйіп,  бірі  -  

тізесіне дейін енді бірі -  кекіректен, тағы бірі мойнына дейін арам

жүрсе де»

жүргеніне  мәз 

келтірмейтінін

«Өлеңнің соңғы шумағында: 

Құдая батырмағыл теоімізге.

Өзіңнің фазылың 

Істетпе кунәһиға <

қатын

деп  адам  өз  кінәсін,  қателігін  түсінетіндей,  кемтарға 

қамқор  болатындай,  ұлағатты  болашақ  тәрбиелеуге  лайықты 

адамгершілікті,  дәстүрді,  білімді  тірек етіп,  тіршіліктің тәтті  дәмін 

тататындай  жағдайда  өмір  сүрудің өміршеңдігін дәлелдеген.  Бүл 

үғым -  ақылгей адам әлем тіршіл ігіндегі заттар мен қубылыстардың 

езгерісіне елшем жасай алады деген түсінікке жеткізеді [55,165].

Әдеб.:  Мәшһүр-Жүсіп  Көпейұлы.  -   Шығармалары.  2  том

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: