Бижан бижан Ж.Қ. Павлодар, 2015

Бижан Ж. Қ.

р  теориялық  және  практикалық  негізде  зерделенген.  Ол  осы 

оқиғаларды  терең  пайымдау  арқылы  келер  урпаққа  тәуелсіздік 

ел  КУРУ  жолындағы  қиын  да  қисынды  әрекеттерді  түсіндіруді 

ө з ін ің

 

басты  мақсаты  санаған.  Ғалымның  осы  үстанымдарының 

тупюл11™-гұрагы  -   Ел  азаматының  адалдық жолында  қызмет ету

185,  7,11].  Ғапымның  тарихи  зерттеуіндегі  амал-әрекеттерінде 

ғылыми  негіздемелерінде  адамның  ішкі  рухани  дүниесінін 

адами  әдеп  пен  қоғамдық әдеп  үштастырылған.  Адапдық  сөзінің 

түоір  сөзі  -   адап.  Тіл  ғапымдарының  айтуынша  бұл  сөз  -   араб 

т іл ін ің

 

«рұқсат  етілген»,  сөздің  «таза»  деген  мағынасын  беретін 

сипаттық мазмұндағы  танымдық ұғым.  Ермухан  ата-бабамыздың 

адамгершілік,  ізгілік  тәліміне  сүйеніп,  күнделікті  тіршілікте 

туыстарына, достарына, жалпы өмірде және іс-әрекегтерінде  атап 

аитқанда,  қоғамдық  қарым-қатынастарды  айқындауда  барынша

әділ де адал  болуды ұсынады.  Оның өнегісіне қарап,  ол әрқашан 

халқының  коғам  өміріндегі  тәжірибесін  үнемі  ескеріп  отырған

Л Р Г Р Н   ПМ  Т\/МйІЛІО  П і а і . І  

_____*  • 

W 

. 

.

түиеміз

түтастанған

сршілік пен 

ІЗГШІЮ-ІҢ 

түп нүсқасы. Ғалымның тарихи зерттеу 

жүмыстарын  оқып  отырғанда  Теле  бидің;  «Халқыңа  әділ  бол 

жауыңа  қатал  бол! Досыңа  адал  бол!»,  Қаздауысты  Қазбек бидің: 

«Адапдықты әрқашан жасырмаған епміз,  адап ниетті ақтай білген 

елм.з», Әитеке бидің: «Арам езін ойлайды, адал өзгесін ойлайды» 

Жанқүтты  шешеннің:  «Адал  болсаң судай бол», -  деген үлағаттьі 

сөздеріне саи іс-әрекетгер жасағандығын байқау қиын емес.

Е.  Бекмаханов және қазақ қогамының

 -  

туыстық,

достық және ынтымақтық багыты

Көне қазақ қоғамының және қазақ жерінің жер жаннаты болып

r a u o n o T

L

i u   С а л и м

і . .   .  —  

__________ _  

___  

_

 

1

туып

зерттейтін

, 

срмұханның тарихи  зерттеуінің өзегінде

қауымдасу, бірілесу, ынтымақтасудың, сондай-ақ, әлем деңгейінде

қауымдасудың  қайнар  кезі  бар.  Воронеж  пединстутында  бірге 

оқыған  курстасы  В.  Сураттың  естелігенде  Ермүханның  ғылымға 

еркеше  қүмар,  енерге  бейім,  курстастары  арасында  жолдас  пен 

досқа  беріктігін  аита  келіп:  «..Мне  лично  особенно  нравились  в

Ой толқыны (И белім)

неподдельный

жазады

жүрген  кезде  тарихи  зерттеу  жұмысына

бөліп жүргені аңғарылады.

Ғалымның  жасынан  қазақ  даласындағы  кешпелі  қоғам

мәдениетін  үлкен  мен  кішісі  де  ауыздан  ауызға  жеткізген  енер

дәстүріне  дағдыланғандығы,  оларды  жас  кезінен  санасына

аңғардық

мынадай

естелігінде

қареы  ерлікпен  ел-жүртын 

халқының  әр  алуан  әңгімі

деді  және  бул  ретте

салды....»,

естеліктегі  ой-түйіндер

Ермұханның  қазақ  қоғамын  зерттеуде  кене  тарихқа  мұқият  зер 

салуды  өзіне  мақсат  етуінің  нәтижесі  деп  білеміз.  Қоғамдық 

үдерістегі аса маңызды туыстық достық және ынтымақтық қарым- 

қатынастың қайнары кене тарихымыздағы дерекнаманы барынша 

ауқымды  қалыпқа  сыйғызып,  урпақгар  назарына  үсынуға  ден 

қойған.  Қазақ қоғамы  ауызша өнер мектебінің өзегіне сүйенгеніне 

кез жегкізген.  «Атадан үл туса игі, Ата жолын қуса игі,  Өзіне келер 

үятын,  Өзі  біліп  тұрса  игі»,  — деп  Теле  би  айтқан  даналықтың

өшпестігін бағапай білген [88, 32].

Біз кездесіп, сұхбаттасқан тарихшы ғалымдардың бәрі Ермүхан 

аға  тарихи  зерттеу  жүмыстарын  жүйелеуде  қазақ  даналарының 

тарихи өмірін айырықша зерделегенін айтты. Бүл ойымызды мына 

дерекпен тиянақтаймыз. Ермүхан денсаупығының нашар болуына 

байланысты ¥лы Отан соғысына қабылданбай 1941 ж. Қазақстанға

Қазақстан Компартиясы Орталық

жүргенде

хаттардың

«Сендерді  Абылай,  Кенесары  сияқты  үлы  аруақтар қолдасын»,

деп жазған екен [89, 52-53].

Ғалымның осы бағыттағы ой тірегі Қазыбек биден «Кім жақы

не қымбат,  не қиын?» — деген үш сүраққа:

... Алтын ұяң -  Отан қымбат,

Қүт берекең -  атаң қымбат,

Аймалайтын -  анаң қымбат,

Бижан Ж. Қ.

Асқар тауың — әкең қымбат, 

Туып өскен елің қымбат,

¥ят пенен ар қымбат,

Өзің сүйген жар қымбат, — [90, 47]

деп берген өсиет туріндегі жауап сөзінің мазмұнымен өзектес 

келетіндігін байқау қиын емес.

Сонымен  қатар,  Ж анқүпы  шешеннің  тапқьірлыққа  қатысты 

бір  өмірлік  сәтіне  назар  аударайық.  Бірде  Ж анқүпы  шешен 

Құнанбайдың  үйінде  отырғанда  оған  Абай  келіп  сәлем  береді. 

Ол  кезде Абайдың жас,  үйленбеген  шағы  екен.  Шешен  Абайдың 

тапқырлығын,  ақылдығын  есггіп  жүрген.  Абайдың  сәлемін  алып, 

қасына отырғызады да:

-  «Шырағым, дүние неге сүйенеді?», — деп оған сұрақ қояды

-  Абай:  «Дүние үмітке сүйенеді. Үміт адам баласының рухани 

тіректерінің бірі.

-Ж анқутты: «Кездің көрмеа' бола ма?», — деп сұрайды.

-  Абай:  «Көз қабағын көрмейді», — деген екен. 

Й |

Абайдың бұл жауабында көздің көру кеңістігіңдегі қүбылыстар 

мен  оқиғаларды  адам  санасы  таразылап,  ой  епегінен  өткіэеді. 

осыдан  кейін  байқалған  дүниетанымдық  қаждапар  екшеліп, 

сұрыптапад ы дейтін ой қорытындысы шығады. Абай бұл жауабында 

адам  санасы  көз  қабағын  көре  апмағанымен  тасадағыны  эсер 

арқылы сезіп.  пайымдауға болады деген үтымды берген.

Ғалым  Ермұхан  кеңестік  қоғамның  қүрамындағы  барпық 

халықты  бір ғана  кеңесгік халық дел  атап,  әр  халықтың өзіне тэн 

ұлттық  тарихын  баяндамау,  жаздырмау  Ком м унист  партиянын 

тек  қана  кеңестік  тарих  жасауды  квздің  қасты  кермеуінің 

мазмұнды  мағынасы  емес  тура  мағынасында  царастырғандығын 

ашық  көрсетеді.  Осы  негізде  ол  кеңестік  қоғамдағы  халықтар 

тарихын зерттеу жэне оларды қаз цалпыңца көрсету бағытыкцағы 

әділетсіздііпі  айқындал  айғақты  тарихнамлар  жазуға 

байлам 

жасаған. 

Ком м унист  қоғамның  бұл  шолақ  саясатының  өресі 

тар  екендмін  пайымдамау  «көздің  қасты  көрмеуіндей» 

екендігін  дер  кезіңде  пайымдаған.  ьұл  түста  ғалымның  тірегі 

үміт  болған.  Мұндай  тарихи  оқиғаларды  апемдік дүниетанымдық 

epic  деңгейінде  айшықгамай  үнсіз  қалу,  намыссыз  азаматтың 

енжарлығы деп ой туйген. Оның азаматтық санасы мұкдай тарихи

flSu 

ОЙ толқыны  (II бөлім)

әділетсіздікл дер кезінде тежемеу дәрменсіздік, ал дәрменсіздікке 

берілу халық болып қалыптасудың жолын кесу деп санаған.

Ермұхан  өзінің  ғылыми  еңбектерін  ұлттық  мүдде  арқауында 

тарихи  шындықтың  қайнар  бұлағы  қазақ  қоғамының  әлеуметтік 

құрылымы, 

ұлттық 

тағылымы, 

дәстүрлі 

тәлім-тәрбиесінің 

тарихи  рөлін  көрсеткен.  Осы  бағытта  ол  қазақ  қоғамындағы 

ежелден  азаматтың даралық,  кісітану,  кісілік  қасиеттерін  жоғары 

бағалаған.  Қазақ  халқының  дәстүрлі  ілімі  сонау  ерте  дәуірден 

келе  жатқан,  ұрпақтан-ұрпаққа  аманат  болған  мәдениетінде 

жатыр деген тоқтамға  келген.  Олай десек,  өр  мінезді,  зор  мінезді 

Ермұханның  жүрек  қалауы,  рухани  санасы  қазақ  халқының 

басқа  халықтардан  өзгешелейтін  қайтапанбас  төл  тума  дінінде, 

мәңгі  өшпес  ұлы  бабаларымыздың  артына  қалдырған  дәстүрлі 

ілімінде,  даналығында  екендігіне  көз  жеткіземіз.  Олай  болса,  ол 

бабаларымыздың  өміршең  даналық  мурасын  ұрпақгар  санасын 

ұдайы жаңғыртып отыратындай жеткізуді өзіне мақсат етіп  қойған 

деп айта аламыз. 

Осылайша ғалым тарихи зерттеуіндегі ежелгі 

дәстүрлі туыстық,  достық және ынтымақтық сананың жалпы 

қазақ  қоғамында,  қазақ  өмірінде  ерекше  орын  алғандығына 

кез  жеткізген.

  Өйткені,  адамзат  тарихында  өзін-өзі  тану  үшін 

алдымен эр азамат өз үлтын,  оның бойындағы ғасырдан-ғасырға 

үласқан дәстүрлі ілімі мен тағылымын және тәрбиесін білуі  қажет 

екендігі  еліміздің  көне  де  жаңа  тарихынан  байқауға  болады. 

Ендеше, Ермүханның тарихи зерттеуінің негізгі -  қазақтың өміршең 

дүниетанымдық  дәрежесіндегі  данапығын, 

ілімін  үрпақтар

азаматтың үлттық мүддені

әрекеттер

Мәселен,  Е.  Бекмаханов:  «Қазақстан  тарихының  айрықша 

көңіл  аударалық кезеңдерінің бірі -  XIX ғасырдың 20-40 жылдары 

мүлде дерлік зерттелмеген», -  деп жазады. [91,12].

Осы  тақырып  бойынша  ғалым  аталған  оқу  қүралының 

кіріспесінде  Қазақстан  тарихын  жазудың  мынадай  тарихи 

кезеңдерін:

-   «Сібір  қырғыздары  туралы  жарғы»  бойынша  және  Кіші 

жүздегі  1824 ж.  реформа негізінде Ресей билігінің орнығуы;

-  30-шы жылдардың аяғында  қазақ қоғамы  Қазақ  мемлекетін 

руға жаңадан тағы бір талпыныс жасалғаны;

Бижан Ж. Қ.

-   Осыған  байланысты  қазақ  қоғамының  апдында  екі  таңдау: 

патшалы  Ресейге  бағыну  немесе  ортаазиялық хандықтардың қол 

астында болу мәселесі тұрғаны;

-   ...қазақ  қоғамы  осы  екі  таңцаудың  алғашқысын  таңдағаны. 

Бұл  таңдау  езінің  мемлекеттік  тәуелсіздігін  қорғап  қалудың  ең 

соңғы  үміті  үзілген  соң  қазақ  қоғамы  ішіндегі  шиеленіскен  саяси 

күрес жағдайында жасапғаны баяндалған [92, 7].

Осы  түста  Ермүхан  патшапы  Ресей  бодандығына  енген 

халықтарды,  олардың  ішінде,  Қазақстанды  бағындыру  және 

отар  елге  айнапдыру  мақсатын  нақты  айқындау тарихшылардың 

міндеті деп санаған. Мүны ол бірінші қатарға қойған. Сол кезеңдегі 

әлеуметтік-экономикалық  қатынастарды  сипаттау  үшін  осы 

мәселелерді зерттеу қажет деп атап көрсеткен.  Одан әрі:

қазақ  қоғамының  шаруашылық  қүрылысы  мен  таптық 

ын  және  сол  дәуірдегі  оқиғаларды  түсіндіру  мәселесі

бәріненде аззерттелгені. Бүл бағытта профессор С. В. Бахрушиннің 

орыс-қазақ  қатынастарын  зерттеу  қажеттігі  туралы  үсынысы 

ескерусіз қалғаны;

-  

қазақтардың  патшалық  Ресейдің  реакцияшыл,  қатаң 

отарлау  саясатына  қарсы  күресі  турапы  тарихнамалар  толық 

жазылмағандығы [93,8,9,10-6.],-аталы п көрсетілген. Ермүханның 

алыс болашакты зерделеудегі керегендігі осы тұс.

Қазақ  елі  үшін  аса  маңызды  тарихи  шындықгы  жазу  және 

оны  Кеңес  Одағы  Коммунистік  партиясының  ұлт  мәселесін 

тежеу  саясатына  қайшы  келмейтіндей  дәлелдеуді  ойластырды. 

Мүны  алдымен  өз  үлтының  дәстүрлі  ділі  негізінде  түсіндіруді 

қарастырады.  Алайда,  оны  маркстік-лениндік  идеяға  үйлесетін 

ұлттық  дамудың  терең  танымына  сай  айқындауды  ойлапты. 

Маркстік-лениндік  идеяда  Орыс  халқының  қүрамында  ел  атану

аитылған  еді.

үлттық

оның дәстүрлі дүниетанымындағы  өміршең даму заңдылықтарын 

көрсете  білуді  өз  зерттеуінің  басты  шарты  ретінде  қарастырады. 

Осы  тарихи  оқу  қүралында  Е.  Бекмаханов  қазақтың  мәдениетін 

жетік  меңгерген  білікгі  азаматтық  танытты.  Халық  даналығын 

Кеңес  Одағы  кезеңіндегі  кепүлттық дамумен  терең  үштастырды. 

Оныңгылымизерттеулерініңііикі танымы адамзат қундылықта- 

рымен үндөседі.

 Ғалымның бүл ой түйінін дүниежүзіндегі елдердің 

тең өмір сүру қағидасына сай келеді деп санаймыз.

г

Ой ТОГІҚЫНЫ (II бөлім)

Е. Бекмахановтыңтегінендарығансаналығыменкісілігібүгінді  * 

ертеңмен  салыстырып,  таразылай  білу  дәрежесіне  жеткізген. 

Бұл  қазақ  елінің  дәстүрлі  ілімнің  адамзат  құндылығымен  теңесе 

алатын  дәрежесінің  нәтижесі.  Ол  өз  заманының  сыңаржақты 

саяси  бағытына  халықтар  арасындағы  бірлік  және  ынтымақ 

негізінде  қарсы  түра  алды.  Бұған  Ермүханды  А.М.  Панкратова, 

Н.М. Дружинин, А. Карпачев және т.б. орыс тарихшылары қолдауы 

дәлел  болады.  Ғалымның  мүндай  іштанымдық  қабілеті  -  жалпы 

халықтық дәстүрлі өнегенің нәтижесінен орныққан.  Ермүхан қазақ 

үлтына  тән  мәдени  қүндылықтарының  адамзат  қүндылыкгарына 

сәйкес деңгейінде іс-әрекетттер жасай алды.

Е.  Бекмаханов  сол  кезеңдегі  саяси-қоғамдық  қатынастың 

барлық  салалар  тарихын  зерттеу  ісінде  аса  байыпты  және 

терең 

сауаттылық 

көрсетті. 

Оның 

ғылыми 

еңбектерінің 

мазмұнынан  урпақтан-урпаққа  жалгасатын  қазақтың  дәстүрлі 

дүниетанымдық даналығы орын алған.

Е. Бекмахановтың гылыми зерттеу жұмысындагы

қазақтардың шаруашылық қурылысы жене саяси

-

елеуметтік жагдайы

Қазақ тарихын жазу барысында  Е.  Бекмаханов  Қазақстанның 

Орталық, 

Чкалов 

мемлекеггік, 

Өзекстанның 

Орталық, 

Москваның  Орталық, 

Санкт-Петербургтің  Орталық  әскери- 

тарихи  мүрағаттарындағы  және  барлығы  13  мүрағаттағы  тарихи 

материалдарды зерттеген.

Ғалым:  «Қазақтардың  шаруашылық  қүрылысын  талдауға 

кірісердің  алдында  үш  жүздің  -   Кіші,  Орта  және  ¥лы  жүздердің 

қоныстарының  жағрафияпық  орналасуын  еске  салайық»,  -   [94, 

57,58-6.] деп қазақжүздерінің алып жатқан жер аумақгарын жазған.

Ол қазақтыңкөшпенділікөмірсаптынатапдау жасады. Көшпенділік

түрмысқа байланысты қазақ мал шаруашылығымен: жылқы, түйе, 

сиыр, қой және ешкі өсірумен айналысқандығын ерекшелейді. Бүл 

ата  кәсіптің тіршілікке  пайдалысына,  табиғаттануға  қатысына зор 

маңыз  береді.  Адамдардың  табиғаттың  кеңістік  үғымын  түсінуге 

үмтылысынан  қазақ  ділінің  өсуі,  даму  заңдылығын  зерделеді. 

Көшпелі  емір  салты  арқылы  қазақ  халқы  дапаның  байлығын

405

г

Бижан Ж. К.

иеленуде  кеңістік  елшемін  үйренгеніне  зер  салды.  Тулғапы  ер 

ез  зерттеуіне  суйеніп,  қазақтардың  күнделікті  ойлауы,  өзара 

қарым-қатынастары  жүйеленіп,  қоғамдасу  түрлерінің  біртіндеп 

қалыптасуына  кеңістік  үғымының  пайдасы  зор  болғандығын 

ерекшеледі.  Атап  айтқанда,  ол  көшпелі  емірдің  бағамына  сай 

халықтың  даму  ерөкшелігін  таразылады.  Ермұхан  толқымапы 

тағдыр  кешкен  ел-жұртының  мапға  жайлы  қоныс  сайлауды 

өздерінің  тіршілік  алдындағы  жауапты  ісі  деп  санағандығын 

тарихи  деректермен  анықтаған.  Осы  орайда  ғалым:  «Жас  шөп 

қылтиып  көрінісімен  қазақтар ерте  көктемде көше бастаған.  Олар 

әуелі  көктемгі  жайылымға  (көктеу)  көшіп  барған,  мүнда  ыстық 

түскенге дейін болып, сосын шөбі шүйгін, суы мол жазғы жайлымға 

(жайлауға)  қоныс  аударған.  Жазғы  жайылымнан  қазақтар  күзгі 

жайылымға  (күздеу)  орын  ауыстырған,  ап  қараша  айында  қысқы 

қонысқа  (қыстау)  көшіп  барып,  күн  жылынғанға  дейін,  әдетте 

наурызға,  кейде  сәуірге  дейін  сонда  тұрған»,  -  деп  жазады  [95, 

58].  Көшпенділер  мәдениетінің  дүниетанымдық  көзқарасын 

осылай  түсіндіруді  осы  мысал  негізінде  бастады.  Кеңістік 

үғымын  осылайша  таразылау  арқылы  ол  сандық  өлшем  үғымын 

түсінгендігін  аңғарамыз.  Атап  айтқанда,  байлықтың өлшемін  төрт 

түлік мапдың саны мен сапасына қарап анықтағандығына тарихи- 

ғылыми мағына берген. Күндік кеш,  қозы кеш жер деген қашықтық 

өлшемдерін,  таң  шолпан,  сәске,  түс,  бесін,  сүт  пісірім,  бие 

сауын деген  уақыт  өлшемдерін  және т.  б.  өлшемдерді  белгілеуді 

үйренгендігін баяндайды.

Уақыт  өзгерісі  адам  тұрмысының түрлерін  өзгерту  ықпапына 

мән  берді.  Мысалы,  ол  тарихтың  бастауындағы  адам,  ру, 

тайпа,  қазақ  халқының  қапыптасу  кезеңдерін  сарапаған.  Ата- 

бабаларымыздың  көшпелі  емір  салты  арқылы  табиғат  сырын 

қалай меңгергендігіне, апғашқы танымдық түсініктер мен бүгінгінің 

арсындағы  өсу  сатыларына  көңіл  бөлген.  Бұл  үғымдарды 

зерделеуде  Ермұхан  ұлттық  ой  дамыту  сатыларына  сай  қазақ 

халқы тарихының жүйесін пайымдады. Ғапым тари)сгы осы негізде

кезең  Ермұханның

шағы деп санаймыз.

түсінген

зерттеу  жүмысында

әл еуметтік қатынастарға талдау жасаудың маңызын атап көрсетеді

Ой толқыны (II бөлім)

щ

а ғь і^

«Революцияға  дейінгі  буржуазиялық  тарихшылар  Қазақстандағы 

«ақсүйек»  пен  «қарасүйек»  деген  екі  топты  ғана  білді.  Олар 

ақсүйекке  барлық  чингизидтерді,  ал  қарасүйекке  бүкіл  қалған 

халықты  жатқызды»,  -   деп  жазады  ол.  Одан  әрі  бүл  әлеуметтік 

топтардың  өзгеріске  үшырауы  жөнінде  айта  келіп:  «Алайда, 

бүл  әлеуметтік  топтардың  қандай  өзгеріске  ұшырағандығы, 

қарастырылып  отырған  кезеңде  қазақтардың  қоғамдық  өмірінде 

олардың  қандай  орын  алғандығы  анықталмай  қапды»,  -   [96,  77]

Осыдан  соң  ғалым  «Ақсүйек»  терминінің  шығуын  қазақ 

елінде  татар-монгол 'басқыншылар  үстемдік  жүргізген  кезеңнің 

Қазақстанда 

феодапдық 

қатынастардың 

қалыптасуымен 

байланыстылығын  дәлелдейді.  Ермүханның  бүл  еңбегінде  XIX 

ғасырдыың 40-жж. Орынбор Шекара Комиссиясының тапсырмасы 

бойынша  қазақгардың  жекелеген  әлеуметтік  топтарының  -  

сүлтандардың, 

билердің 

және 

тархандардың 

жағдайы 

зерттелгендігі туралы түсінікгеме бар. Онда ғалым зерттеушілердің 

бірі  -   ерекше  тапсырмапарды  орындаушы  чиновник  д'  Андре 

қазақтардың  арасындағы  чиновниктердің  жағдайына  мынадай 

анықтама  береді:  «Орта  Орданың  батыс  бөлігіндегі  сүлтандар 

өздерін  Шыңғыс  ханнан  тарағанбыз  деп  есептейді,  ал  бүлардың 

көбі  ата-тегін  білмейді  де.  Өздерінің  ақсүйектен  тарағандығын 

дәлелдеу  үшін  олар  3  ұрпақтан  6  үрпаққа  дейін  тектерін  білуге 

тырысады.  Ордада  Шыңғыс  ханның  мүндай  үрпақтарының 

пайдаланатын артықшылықтары аз... Халық ішіндегі қандай да бір 

мәселені талқылағанда немесе шешкенде сүлтанның даусы басқа 

да  қырғыздардың  дауыстарымен  бірдей.  Мүндайда  сүлтанның 

арнайы  даусы,  өзге  қырғыздардан  артықшылығы  бар  дейтін 

қүқығы болмайды», -  [97, 80] деп жазады.

Сөйтіп,  кене  рулық институттан  қазақ қоғамының феодалдық 

қарым-қатынасы жөнінде тарихи деректер жинақгаған. Жоғарыда 

айтқан  тархан  мағынасына  назар  салайық.  «Тархан»  сөзі  түркі 

тілінде  хан  сарайындағы  сыйлы  қызметкер деген  мағына  береді. 

Тархандар  ханның  қабылдауына  емін-еркін  кіріп-шығу  қүрметін 

иеленген  және  салықган  азат  етілген.  Тархандар  хан  тарапынан 

тоғыз  мәрте  кешірімге  ие  бола  апады  және  бүл  қүқық  олардың 

тоғызыншы ұрпағына дейін сақталатын болыпты.

дейді.

4 0 7

л

Бижан Ж. Қ.

Қоғамдық  қозғалыстың  адам  тіршілігіндегі  әсердің,  жалпы 

даму  заңдылығын  үсынады.  Оның  бұл  таным  түсінігі  -   тарихқа 

терең үңіліп, үлттық ой толғауға, үлттық мүддеге жетелеген. Үлттық 

мүддені  өтеудің  орайлы  кезеңінде  ғалымның  азаматтық  парызы 

түрткі  болған  деген  түйін  жасаймыз.  Ермүхан  өз  санасындағы 

үлкен дүниетанымдық негізге сүйеніп, өзге халықтардағыдай қазақ 

жүртының  өсу,  даму  тарихы  бар  екендігін  дәйектеуге  күн  сайын 

ентелей  түскен.  Бүл  түста  алдымен,  ел-жүртын  өркендетуге, 

Отанын  апдымен,  бүрынғы  Кеңес  Одағының  қүрамындағы 

халықтарға танытуға, одан әрі халық ділін сақтауға және болашаққа 

жеткізуге құлшына кірісетін Ермүханның елін сүйетін кісілік қасиеті 

айқын көрінеді.

Қоғамдық өмірді басқа ел  қатарлы дәрежеде үстаудың жолын 

Шәкәрім:

«...Неден бармын? Не қылған жөн?

Жоғапа ма өлген соң?

Бүл үш ойды елемеген,

Талап ойсыз, есер бәңгі-ай!», -  98, 85-6.]. 

деп нүсқапты.

Ермүхан  ағаның  тарихи  зерттеуіндегі  елдік  пен  азаматтық 

парыз  ауқымындағы терең болжау тоқтамы,  ой  толғамы  Шәкәрім 

айтқан елтану, дүниетану қағидасымен қатар тұр.

Патша үкіметінің 1822 жылғы 22 шіпдеде «Сібір қазақтарының 

жарғысы» 

жарияланған 

күннен 

бастап, 

қазақ  даласында 

орыс  басқаруы  енгізілуіне  орай  қазақ  қоғамындағы  саяси- 

әлеуметтік  жағдайдың  күрделі  болуы  жайында  ғалым  аса  қүнды

тарихнамапарды  батыл  қозғаған.  Мысапы,  1867-1868  жыпы 

«Орынбор  және  Батыс  Сібір  Генерал-губернаторының  қазақ 

дапасын  басқаруы  туралы  уақытша  «Ережесінің»  210-тармағына 

сәйкес  қазақ жері  Ресей  мемлекетінің  меншігіне  толық айналды. 

Бүл  тарихи  жағдайдың  қазақ  қоғамына  жағдайсыз  өзгерістерге 

душар еткендігіне назар аударған.  1868 жылғы 25 марттағы «Дапа 

Ережесі»  қазақтардың  Ресей  билігіне  мүлде  кіріптар,  тәуелді 

болуға  мәжбүр еткен.  Дапа уалаяты  офугтік басқаруға қарайтын 

7 офугке, офугтер болысқа, ал болыс ауылға бөлінеді.  Бүдан соң 

Қазақ  еліндегі  хан  билігі  жойылды.  Түрлі  алым-салықтар  пайда 

болды. Осыған байланысты қазақжері тікелей патшапық Ресейдің 

иелігіне өтеді.  Ермұхан бүл  мәселені:  «Қазақтардың жерін жаппай

Ой толқыны (II бөлім) 

'Т /зд

басыл  алудан,  салық  сапуды  және  әртүрлі  монополияларды  ГЦ 

(балық аулауға, ағаш кесуге т.  б.  монополия алу секілді) енгізуден

тұрғыда

көрсетеді

бодандық  саясатының  негізі  оның  чиновниктерінің  қоғамдық 

пікірлерінен  байқауға  болатындығына  көз  жеткізген.  Автордың 

осы  қадамы  патшаның  кейбір  өкілдерінің  бірі  Орынбор  әскери

граф  П.П.  Сухтеленге

жүмақ

филантроптарға

апмаймын...», -  деп жазған хатынан көрінеді.

Патшалық  Ресейдің  қазақ  жерін  отарлау  мәселесі  қазақ 

қоғамының басқару  қурылымын  өзгертуі,  бұл  әрекеттің жергілікті 

халықгың  бұрынғы  көшпелі  түрмыстық  дәстүріне  кесірі  тигендігі 

жайлы  тарихи  деректер  қазақтың  апғашқы  шыққан  газеттерінде 

тұрақгы жарияланды. Мысалы, «Дала уалаяты» газет 1896 жылғы 

36-санында  Степан  Артеменконың  «К  вопросу  переселения 

крестьян  из внутренних губерний  в степные области»,  қазақшасы 

«Россия  ішінен  мүжықгардың  қыр  уапаятына  келген  турасынан» 

деп аударма мақалада 17 ақпарат қамтылған. Оларда қазақгарды 

отарлау  саясатының  күшіне  енген  мерзімін  айғақтаумен  бірге, 

қазақты  жерінен  айырудың шытырман  амапы  тиянақталған.  Жер 

мемлекеттің  иелігінде  билікті  біз  жасаймыз,  сондықтан,  жерді 

пайдапанудың  биілігі  де  мемлекеттің  қолында,  қазақтарға  мап 

есіруге байланысты ұсыныстар жасап отырмыз деген ой жазылған. 

Бұл  мақаланың мазмұнында  қазақ тұрмысындағы  мап  жайлауын 

қысқартып,  жан басына берілетін  15 десятина жерді  мал  өсіресің 

бе, егін саласың ба, бау-бақша баптайсың ба, шөп егіп, мал азығын 

дайындайсың  ба  деген  қамқорсу  ма,  әлде  кіріптарлыққа  көндіру 

ме өздері түсінсін деген ой бар.

Е. Бекмахановтың қогамдық-саяси,  әлеуметтік

жагдайды зерттеудегі кезқарасы

Адам  сәби  шағынан  апдымен,  өз  ұясындағы  ата-ана,  орта 

тәрбиесінде  алғашқы  өмір  түсініктерін  бағамдайды.  Табиғаттағы 

езгерістерге  зер  сапады.  Танымның  бастапқы  нышандарының

Бижан Ж. К.

тікелеи

болатындығы  ғылыми  да  тәжірибелік  те  негізде  дәлелденген. 

Орта  ықпалымен  бапа  жас  шағынан  өмірлік  жэне  қоғамдық 

қарым-қаты насты  түсінеді.  Мүны  өсудің  бастапқы  сатылары  деп

Бір  сөзбен  айтқанда,  білікті  адам,  жеке  тұлға  болып

аитамыз.  Бір  сөзбен  айтқанда,  білікті  адам,  жеке 

тумайды.  Қазақтың  дәстүрлі  тәрбиесінде  бул  үдеріс:  «Кере- 

кере  кесем,  сөйлей-сөйлей  шешен  болады»,  — деп  түсіндіріледі. 

Ендеше,  емірдің  қиын-қыстау  кезеңдерінен  шыңцалып,  тәжірибе 

сындарынан  ету  арқылы  жеке  тұлға  қапыптасады  десек  дұрыс 

бағыт  туады.  Ғылыми  негізде  айтсақ  жеке  түлғаның  қапыптасу 

үдерісі жоғарыда көрсеткеніміздей тұтас тірі организмдер әлемінің, 

сонымен  бірге,  жеке  топтардың,  рудың,  хапықтың  тарихи  даму 

үдерісінде  жетіледі.  Олай  десек,  жеке  тұлға  -   сананы  игерудің 

нәтижесінде  кеңістіктегі  құбылыстың мәнін,  себептерін  анықтауға

Ермүхан

кабілетті

түтас

қоғамының  тарихын  зерттеген  дарынды  жеке  түлға.  Ол  -  

қазақ  қоғамының  үлттық  санасын  бүгінгі  үрпаққа  жетізген  жеке 

тұлғалардың  бірі.  Жоғарыда  айтқанымыздай  ғалым  Қазақ 

елінің  феодалдық  қарым-қатынастарының  кезең-кезеңін  жүйелі 

қарастырды.  Кешпенділерден  сүлтандарға  қарама-қарсы  түра

үстем  топ  ру  старшындары  -   билер  ісіне  зер

әлеуметтік

сұлтандармен қатар соттың

істерін  қарап,  жиналған  кірісті  белуге 

заңдылықтарын  сараптады.  Бүл түста

қатысуға

аударады

тарихты зерттеген кезеңце

феодалдарға

феодал шонжарлары -  сүлтандарға

-  

екінші  жағынан,  қазақ  еңбекші  бүқарасына,  соның  ішінде, 

бүлардың 

анағұрлым 

кедейлері: 

байғұстарға, 

егіншілерге, 

жатақтарға және бақташыларға, -  бөлінгендігін жазған [100,  116].

Ол  ру  билерінің  қоғамдығы  құқықгық  және  экономикалық 

мүмкіндіктерін пайдапануын екі мәнде қарастырған. 

Біріншісі -

 ру 

билері қазақ қоғамының езін-езі басқару қүрылымының сақталуына 

дәнекер  болады деп  үміттенуі. 

Екіншісі

 -  ру  билері  XIX ғ.  бірінші 

жартысында  ең  қолайлы  қыстауларды  өз  меншіктеріне  алып,

кедейлерге үстемдік жасауы.

Г

Бұл  кезеңде  қазақтардың  мал  өсіру  кәсібіне  тежеу  ж асала^ 

бастаған еді. Алайда,  қазақгар ежелгі  кәсібі -  мал  өсірудің қамын 

удайы жасап отырды.  Ермұханның зерттеуінде ру старшындары -  

билер  басқаратын  кейбір  ауылдары  ру  қауымдарынан  бөлек 

көшкендігіне көңіл бөлінген.  Мундай әдет ақсүйек сұлтандарының 

ауылдарында  болған  екен.  Қазақ  қоғамындағы  екі  тап  -  

феодал-шонжарлар  және  кедей  ру  қауымдары  арасындағы 

әділетсіздіктің салдарынан кейбір сұлтандардың қазақ руларының 

жерін  тартып  алуы  етек  алғандығына  зер  сапған.  Ғалым  бұл 

бағытта  «Қырғыздардың  жер  пайдалануы  жөніндегі  тексерудің 

материапдары»  аттьг қүжаттағы:  «XIX  ғасырдың  40-жж.  Мамай 

руы  қазақтардың  жазғы  жайылымларын  Қоңыр-қожа  сұлтанның 

күш  көрсетіп тартып  алғаны  көрсетілген»,  -  [101,  86] деп  жазады 

ол.

Ермүхан  аға  сұлтандар  мен  ру  басшыларының  қазақ 

қауымдарының  жазғы  қоныстарына  іс  жүзінде  иелік  еткенімен, 

оларды  меншіктенудің  ресми  түрде  жасалмағанын  ерекшелейді. 

Қоғамдық  қатынастардағы  теңсіздіктің,  таптық  шиеленісті  жүйелі 

зерделеудегі көрегендігінен оныңжекетүлғалықөнегісі байқалады. 

Осыған  қарағанда  ғалымның  адамгершілік,  отан  сүйгіштік, 

сезім,  сана,  еріктілік  сияқты  жеке  түлғалық  жетілу  сапаларының 

жиынтығы  көрінеді. 

Мұны  оның  дүниетаным  және  қогамтаным 

бағытындагы өсуі,  тарихты гылыми негізде жүйелі зерттеуінің 

нәтижесі деп багалаймыз.

Феодалдық 

қатынастағы 

әділетсіздіктің 

салдарынан 

ғалым  азық-түлік  және  жүмыспен  өтеу  ренталары  түріндегі 

міндеткерліктер пайда болуын атап көрсетеді. Оны нақты түсіндіру 

мақсатында салықгардың мынадай түрлерін атап көрсеткен:

-  үшыр сапығы -  егіншілікпен айнасылатын айманггарда;

-   зекет  -   жоқшылыққа  душар  болғандар  үшін  (ислам 

дінін  қабылдануына  байланысты  шықты.  Кейін  феодалдық 

міндеткерлікке  айналған.  XIX  ғ.  зекет  жинауға  тек  хандар  ғана 

қүқылы болған);

-  жұмыспен өтеу;

-  қүн салықтары.

Салықтар  қазақ қоғамының жағдайын  нашарлата  бастағанын 

түсіндіреді.  Әсіресе,  жүмыспен  өтеу  салығы  кедейлердің  бай- 

k  шонжарларға  тәуелді  еткен.  Қанаудың  бүл  түрі  -   «қоңсы»  деп 

j

—

 

Ж

жүктеу/скачать 30,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: