Білім беру бағдарламасы 5В011700 Қазақ тілі мен әдебиеті, 050211 Филология: қазақ тілі
жүктеу/скачать 122,7 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 11 дәріс тақырыбы : Тілдің таңбалық сипаты.
| Тіл және сөйлеу
Тіл (язык) дегеніміз не? – дегенге жоғарыда жауап бердік. Сондықтан әңгімені сөйлеу (речь) дегеніміз не? Ол қалай жасалынады? – деген сұрауларға жауап беруден басталық. Психологтар тілімен айтқанда, сөйлеу дегеніміз – адам әрекеттерінің бір түрі. Адам біреуге бір нәрсе туралы айтуды мақсат етеді. Сол мақсатқа жету үшін, адам өзінің дыбыстау мүшелері арқылы әр түрлі артикуляциялық әрекеттер жасайды. Яғни сөйлеу әрекеті дыбыстау мүшелерінің қимылы (артикуляциясы) арқылы пайда болады. Ендеше, сөйлеу дегенге: Тілдік таңбалардың қатынас құралы қызметінде қолданылуы, – деп анықтама беруге болады. Сөйлеу әрекеті (адамдар арасындағы қарым – қатынас) сөйлеу, есту, ұғыну сияқты үш бөлімнен тұрады. Сөйлеушінің айтқандары – артикуляциялық жиынтық, ал тыңдаушының еститіндері – акустикалық жиынтық болады. Сөйлеуші мен тыңдаушы бірін – бірі түсіну үшін, тағы (үшінші) бір жиынтық керек. Ол – сөйлеу әрекетінің ұғымдық (мағыналық) жағы. Бұл үш жиынтық берік бірлікте болу керек. Яғни бас деген сөзді айтушы да, тыңдаушы да бір ғана мағынада түсіну керек. Айтылған мен естігеннің арасында ондай бірлік болмаса, ұғыну, ұғынысу деген де болмайды. Ондай бірлікті – мағына (семантика) деп атайды. Осы тұрғыдан сөйлеу дегенге тағы да анықтама беріп көрелік: Сөйлеу дегеніміз – қатынас жасау процесінде өз ойын, сезімін басқаларға білдіру, басқаның ойын білу мақсатында тілді қолдану деген сөз. Сөйлеу тілдік элементтер (дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы болады және ол тілдік заңға, тілдік нормаға бағынады. Тіл мен сөйлеу бір – бірімен ажырамас бірлікте. Тілсіз сөйлеу жоқ, сөйлеу жоқ жерде тіл де жоқ. Бірақ бұл екеуінің бірлігі тепе – теңдік, абсолюттік бірлік емес. Тіл дегеннен ондағы бүкіл дыбыстардың, грамматикалық формалардың, категориялардың, заңдылықтардың жиынтығын түсінсек, сөйлеу дегеннен сол тілдік элементтердің қызметке кірісуін, олардың өзара қарым – қатынасқа түсуін түсінеміз. Яғни сөйлеу дегеніміз – тілдің қимыл үстіндегі күйі. Бұл жағынан алғанда, тіл сөйлеуге қажетті өлі материалдардың жиынтығы. Ф. де Соссюрше, тіл – тілдің материалдардың қоймасы болса, сөйлеу – сол материалдардың жанданып іске қосылуы. Яғни адамдар сөйлеу кезінде тілді қатынас айналымына түсіреді. Тілдік материалдар да, тілдік заңдар мен нормалар да жалпы халықтық, қоғамдық. Ал сөйлеу – индивидуалдық. Бірақ ол (сөйлеу) тілдік материалдарға, тілдік нормаларға тәуелді: соларға бағынады, соларды сақтайды. Соған қарамастан сөйлеу – тілдің, тілдік норманың жаны, тіршілігі. Сөйлеу болмаса, тіл өледі. Өйткені тіл, тілдік норма қоғамдық бола тұра, ол жеке адамдардың (индивидуумдардың) сөздері, сөйлеулері арқылы көрініп, өмір сүреді. Тілде бар нәрсенің бәрі сөйлеуде бола беруі мүмкін. Алайда сөйлеуде болғаннығ бәрі тілде бола бермейді. Сөйлеу кезінде сөздер тілде қалыптасқан үйреншікті тура мағынасында қолданылмай, тек мәтін арқылы ғана түсінуге болатын ауыс, келтірінді мағыналарда қолданыла береді. Мысалы, Абай өлеңдерінде кездесетін «көңілдің жайлауы», «жүректің саусағы» дегендерді алалық. Тілде көңіл, жайлау, жүрек, саусақ деген сөздер де, олардың мағыналары да бар. Ал жоғарғы тіркестер мен олардың мағыналары тілде жоқ. Олар – тек сөйлеу (жазу) процесінде ғана туған нәрселер. Тілге «мынасы жақсы, мынасы жаман; мынасы нормаға жатады, мынасы жатпайды; мынау керек, мынау керек емес», – деген сөздерді қолдануға болмайды. Тілдегінің барлығы да керек, барлығы да нормалы. Керексіз нәрсе онда болмайды. Керексізі де / керектісі де, жаманы да / жақсысы да, нормасызы да / нормалысы да – сөйлеуде (жазуда) кездеседі. Себебі сөйлеуші тілдегі барды, дұрысты әруақыт орынды қолдана бермейді; сөйтеді де, ол тіл шұбарлылығын, нормасыздықты туғызады. Тіл мен сөйлеудің бір – бірінен өзгешеліктері де осында. Ф. де Соссюр тіл білімін тіл лингвистикасы, сөйлеу лингвистикасы деп екі салаға бөледі де, мұның алғашқысы – негізгі; оның нысаны – тіл, ол – әлеуметтік құбылыс. Соңғысы – көмекші нәрсе; оның нысаны – сөйлеу әрекеті. Сөйлеу – индивидуалдық құбылыс. Бұл екеуі өзара тығыз байланысты: тіл – сөйлеу түсінікті болу үшін қажет, ал сөйлеу – тілдің қалыптасуы, қажетке жарауы үшін қажет, - деп біледі. Ф. де Соссюрдің сөйлеуді таза индивидуалдық құбылыс деуі онша қисынды емес. Егер сөйлеуде тек индивидуалдық қана сипат болса, адамдардың бір – бірін түсінуі мүмкін болмаған болар еді. Онда индивидуалдықпен бірге қоғамдық сипат та бар. Тіптен онда қоғамдық сипаттың ролі басым. Өйткені сөйлеудің әлеуметтік негізге құралатынын, әлеуметтік материалды (тілді) пайдаланатынын естен шығаруға болмайды. Тілдегідей жүйе мен норма сөйлеуде де болады. Сөйлеудегі өзгешелік – қоғам болатындығында. Олай болса, сөйлеудің индивидуалдық сипаты дегенді жеке адамдардың сөйлеу (жазу) процесінде кездесетін жалпы нормадан ауытқуы деп түсінген жөн. Сонымен, тіл мен сөйлеудің бір – бірінен өзгешеліктері мыналар: 1) Сөйлеу – негізінен индивидуалдық (психикалық) және әлеуметтік (қоғамдық) құбылыс, ал тіл – тек әлеуметтік, жалпы құбылыс. 2) Сөйлеу – құбылмалы, өзгерімпаз; ал тіл – тұрақты (Бұл жерде сөйлеудің құбылмалылығын тілдің дамуымен шатастырмаған жөн). 3) Сөйлеу өзі қызмет еткен қоғамдық ортадағы барлық мәнбірлердің (факторлардың) әсеріне ұшырайды. Ал тіл мұндай әсерден өзінің нормасы, жүйесі арқылы қорғанады. 4) Тіл лингвистикалық заңдылыққа бағынады, ал сөйлеу кейде ол заңдылықты бұзады. Мыс.: келемін›келем, келіп›кеп т.б. 5) Тіл – негізі ұғым; ол – қоғам мүлкі. Жеке адам тілі деген жоқ. Ал сөйлеу – жеке адам мен қоғамға тәуелді, т.б. №11 дәріс тақырыбы: Тілдің таңбалық сипаты. жүктеу/скачать 122,7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|