Білім беру бағдарламасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті», 5В020500 «Филология: қазақ тілі»
Йы дыбысына біткен сөзге й жұрнағы жалғанғанда йи болып жазылады (байиды). Йы
жүктеу/скачать 310,56 Kb.
|
Қаз жазу тар,2020 сил
- Бұл бет үшін навигация:
- Пен, кер, кеш, нікі, паз, қор, хана, стан
- 15-дәріс тақырыбы: Қазіргі қазақ жазуын латын графикасына
№15-дәріс тақырыбы: Қазіргі қазақ жазуын латын графикасына ауыстыру мәселесі: ұсыныстар Қазақ жазуының тарихында тағы бір маңызды белес түр. Ол - графика ауыстыру науқаны. Науқан деп атауға тура келетін болса, расында да қазақ даласы үшін әліпби алмастыру әлеуметтік-саяси дәуірлердің ауысуына сай келетін немесе соны бекітетін, саяси экономиқалық мәні бар, ұлт саясатының құрамдас бір бөлігі болып саналды. Бұған бүгінгі жазуымызға дейінгі дәуірлік әліпбилерімізге қарап көз жеткізуге болады. Бір қуанарлық жайт бұл мәселе бүгінде аяқасты, бір құрылтай мүшелерінің қатысуымен ғана шешіле салмай. көпшілік назарына ұсынылып, әлеуметтік мәселеге айналуында. Бір қуанарлығы - жаңа әліпби бір ай ішінде қабылданып, (мысалы, орыс графи-касына көшу 1939 жылдың 20 желтоқсанынан 1940 жылдың 15қаңтарына дейінгі аралықта орындалды), оны қолданбағандар үкімет әліпбиін аяққа басқандар деп, жауапқа тартылатын, оны бақылаупрокуратураға тапсырылатын (Ижанов 3. Әліпби туралы архив не дейді //ҚӘ 7.07.00.), болмаса араб жазуынан латын жазуына көшердегідей, бір дауыстың формалды артықшылығымен (Қазақстан оқу комиссары Н. орнына қағаз жүзінде латын жазуын қолдаған артық дауыс берілген) мәселені шеше салу науқанының келмеске кеткені (Қамзабекұлы Д. Қазақ зиялыларының әліпби айтысы // ҚӘ 14.12.01.). Міне, сондықтан әліпби ауыстыру үстірт, асығыс саясаттың араласуымен науқан түрінде өткізіліп келуі ендігі жаңа жазу - латын графикасына көшуде мәселенің экстралингвистикалық та, лингвистикалық та шарттарын өзара үйлестіре отырып карастыруды міндеттейді. Латын әліпбиіне көшу жайлы алғашқы пікір акад. Ә.Қайдардың 1993 жылдың 24 қазанына тілі" газетінде жарияланған "Латын әліпбиінің болашағы зор" атты мақаласынан бастау алды. Ғалым қазақ жазуының жедел түрде орыс графикасына көшуінің мынадай себебін келтірді: "Түркия елінің ғалымы, профессор Тимур Қожаоғлу "Жаңа түсінік" газетіне (09.08.1991) былай деп жазады: "Кеңес үкіметі 19)7 жылы КСРО-дағы бүкіл түркі халықтары қолданып келген араб жазуын латын алфавитімен ауыстырды. Бірақ Түркияда да 1928 ж. латын алфавиті түрік жазуы болып қабылданғандықтан кеңес басшылары Анатолия түріктері мен Кеңес Одағындағы түркітілдес халықтардың мәдени байланысының арта түсуінен қауіптеніп,1939-1940 жж. кейін оларға міндетті түрде кирилл алфавитінің бір-бірінен парқы бар алты түрін қабылдатқызды", Сол себепті ғалым ендігі әліпби ауыстыру саясаттың араласуынсыз еркін таңдауда болатынын және ол "ұлтаралық, халықаралық, жалпы дүниежүзілік таралу деңгейі жоғары", әрі "тілдік фактілерді" дәл таңбалаудың үлгісі ретінде ресми түрде халықаралық фонетикалық транскрипция болып қабылданған латын жазуы болу керектігін пайымдайды. Әліпби ауыстыру туралы көзқарастар. Акад. Ә. Қайдардың бастамасы ғалымдар мен тілші қауым тарапынан қызу пікірталастың, идеялардың түрткісі болды.Бұл тақырыпта 1990-2013 жж. арасында мерзімді баспасөз беттерінде 100-ден аса мақала жарық көрді. Мамандықтары мен жас ерекшеліктері, қызметі әртүрлі мақала авторларының көзқарастары мен ой-пікірлері де алуан түрлі. Оларды шартты түрде мынадай көзқарастарға топтауға болады. Латын графикасына көшуді жақтайтын бағыт, олардың негізгі дәйектері: - латын әліпбиін қабылдау -компьютерлендіру ағымына ілесу, халықаралық аренаға шығу, интернетті толыққанды пайдалану үшін; электронды пошта, телеграф қызметін кеңінен қолдану ортақ түркі жазуын қалыптастыру үшін; қазақ тілінің тілдік табиғатын қайтару немесе сақтау үшін;орыс тілінің фонетикалық, морфологиялық,синтаксистіклексикалық деңгейдегі әсерінен құтылу үшін керек. Латын графикасына көшуге қарсы бағыт.Көне түркі жазуына қайта оралуды ұсынатын бағыт, Қазіргі жазуды реформалауды жақтайтын бағыт. Акад. Ә. Қайдар газет-журнал бетінде жарық көрген мақалалар тасқынын көріп, әліпби арқылы атағын шығарғысы келетіндердіңде, әр қайсысы-аққазақ жазуының авторы болғысы келетіндердің ниетін сезініп, 1996 ж. саналы азаматтардың ұйымдастыруын, өзара бірігуін, президенттің ресми жарлығын сұраған (Қайдаров Ә. Қазаққа латын жазуы керек пе, жоқ па? // ЕҚ. 6.01.96) мақала жариялайды. "Бұл - түркі әлемі үшін ғасыр проблемасы. Бұл мәселе қай үкімет басшысының тұсында шешіледі? Програмистер мен лингвистер бір шешімге келу керек" дейді (Қайдар Ә. Жеті жыл жыр болған жазу жайында // ЕҚ. 16.06.00) Негізінен, Ә. Қайдардың латын жазуына көшуді жақтаған ұсынысы түркі халықтарына ортақ әліпби, ортақ жазу жасау тілегінен туындаған еді. Сондықтан ғалым ұсынған қазақ-түрік әліпбиіндегі 34 таңбанын ішінде <дж>-j. с , f <ф>, v әріптері бар. Алайда Ортақ Анкара жобасындағы 34 әріптің екеуін - әзірбайжан, онын - өзбек, сегізін - түркімен жаңа латын әліпбилерінде пайдаланбалы. Сөйтіп, түркі халықтарының жаңа әліпбиінде 8-ден 20-ға дейін әріп айырмашылығы болды.(Алтай М. Латын таңбалары. Қазақ әліпби нұсқаларына сын ОТ. 15.08.02).Бұл ортақ түркі әліпбиі жасау мүмкіндігінің төмендегенін көрсетті. Латын графикасына өтуді жақтаушылардың пікірінде, әсіресе программист, экономист мамандардың пікірінде латын жазуы дүниежүзілік аренаға шығу үшін, халықтың компьютерлік сауатын арттыру үшін, техникалық прогреске ілесу үшін қажет деген көзқарас басым болды. Мысалы, Н. А. Айтқожин: "Ендігі жазу алдыңғы қатарлы технология, күрделі баспахана құрылғылары әртүрлі саладағы жоғарғы білікті мамандардың қатысуынсыз шешіле алмайды. Компьютердің стихиялы түрде таралып кетуі,ортақ стандарт шрифтің болмауы бұл мәселенің әлеуметтік-саяси мәні бар екенін байқатады, компьютердің басқыш-тетігі минутына 600-1000 таңбаға дейін салуға арналған, неге біз оны пайдаланбаймыз" деді. "Ни один из тпоркоязычных алфавитов, основанных на кириллице не попал в перечень алфавитов, которое поддерживаются программным обеспечением современных компьютеров" деді тағы да автор (Айтхожин Н. А. Вопросы реформы казахского алфавита // Саясат. 1998. № 12).Ал А. Мереке электронды пошта, пейджинг саласында казақ әріптерінің жоқтығынан небір сорақы сөздер жазылады. Қазақ мәтіні үшін арнайы драйвер алып жүру керек. Интернетте Web-бет құру үшін, пейджермен хабарласуға, электронды сөздік,электронды тілмаш жасау үшін, сөзді автоматты түрде тасымалдау үшін, орфографиясын жасау үшін латын жазуы керек деді. (Мереке А. Латиница объединит тюрков // Новое поколение 26.11.99). А. Шәріпбаев қазақ әліпбиі компьютердің басқыш-тетігіндегі ағылшын әліпбиіне сәйкес болу керек, одан өзгертудің еш негізі жоқ; осы стандарт сақталынса ғана қазақ тілінің құрылымдық жүйесін саралауға, компьютерлік өндеудің ыңғайлы жүйесін жасауға кез келген графикадағы мәтінді оқып, оны басқа графикаға көшіруге болады деді. Сонда компьютерлендіру дегеніміз орфографиялық, терминологиялық, фразеологиялық сөздік жасау қазақ тілінің грамматикасын автоматты түрде оқыта алатын және қазақ тілін басқа тілге және кері аудара алатын программа жасау болып табылады деді (Шәріпбаев А. Латынсыз,компьютерсіз көзіміз ашылмайды // ЕҚ. 27.12.00). жүктеу/скачать 310,56 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|