Білім беру бағдарламасының атауы мен шифры 6В11211 Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілік қауіпсіздігі Оқу жылы / семестр
ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
жүктеу/скачать 125,05 Kb.
|
Силлабус ҚР экологиялық мәселері
- Бұл бет үшін навигация:
- Бақылау формасы 3 5 3
- Тақырып атауы Сабақ түрі Сағат саны Аптаға сәйкес орындалу мерзімі
- 6.2. БАОӨЖ, БАӨЖ кестесі
- ООӨЖ / ОӨЖ тапсырмасы Тапсырма түрі Сағат саны БАОӨЖ/БАӨЖ
- 15/45 ЕСКЕРТУ!
- 7. ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР
- 8. КУРСТЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАРЫ 8.1 Дәрістер
5. ББ МОДУЛЬДІК ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ
6. КҮНТІЗБЕ-ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР 6.1.Дәрістер, практикалық (зертханалық) сабақтар жоспары
ЕСКЕРТУ! Апта мерзімдері акдемиялық күнтізбе негізінде құрылған сабақ кестесіне сәйкес анықталады 6.2. БАОӨЖ, БАӨЖ кестесі:
ЕСКЕРТУ! БАОӨЖ сабақ кестесінен тыс бекітілген арнайы кестеге сәйкес, БАӨЖ тапсырмаларын орындау пән оқытушысының жеке кестесіне сәйкес анықталады. 7. ПӘНДІ ӨТКІЗУ ФОРМАТЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ТАЛАПТАР: Оқу сабақтарында (дәріс, семинар, зертханалық сабақтар) қолданылатын әдіс-тәсілдер (мысалы интерактивті дискуссия, тренинг, ақпараттық-білім беру ресурстары және т.б.) және оқу процесін ұйымдастыру мен сүйемелдеудің ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялары немесе бағдарламалық қамтамасыз етуге арналған техникалық талаптар көрсетілуі тиіс, мысалы виртуалды зертханалар, ZOOM, YouTube және т.б. ). Ноутбуктің немесе компьютердің қол жетімділігі: Core i3 (немесе баламасы), 4 Гбайт жедел жады, веб-камералар, Интернетке қосылу жылдамдығы 4 мб / с
1-Тақырып: Қоршаған ортаның ластану жағдайлары және оның адам денсаулығына әсері Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары: Қоршаған ортаның ластану жағдайлары Денсаулық үшін зиянды заттектер Дәріс тезисі*. 1.Адамның белсенділігі ластанудың негізгі себептерінің бірі болып табылады.Технологиялық даму өмір сүру сапасын жақсартуда маңызды қадамдар жасады, бірақ сонымен бірге қоршаған ортаға айтарлықтай кері әсерін тигізді. Мысалға: Индустриялық даму. Бензин немесе дизельді көліктерді шамадан тыс пайдалану. Газ шығарындылары. Пластмасса өндірісі және кезексіз пайдалану. Биологиялық бұзылмайтын қалдықтардың үлкен өндірісі. Халықтың өсуі. Табиғи ресурстарды көбірек алу қажеттілігі. Ірі қара өсіру Ағаштарды орманды кесу немесе бей-берекет кесу Жердегі ормандар мен джунглилерді айтарлықтай пайызға азайтты, соның ішінде осы табиғи кеңістіктердің бірнешеуі жойылды. Ағаштар мен басқа өсімдіктер ауаны тазарту қызметіне ие, сондықтан олардың жетіспеуі ауаның ластануына және өлімге әкелуі мүмкін түрлі тыныс алу органдарының ауруларының пайда болуына әкеледі. Ормандарды кесу ағаштарды пайдаланумен, мал шаруашылығына арналған кеңістікті ұлғайту қажеттілігімен немесе қала кеңістігін, өндірістік аймақтарды, туризмді және басқаларын салу мен кеңейту қажеттілігімен байланысты.Қазіргі уақытта қоқыс шығару қарқыны өте жоғары және олардың көпшілігі пластмассаны, сондай-ақ биологиялық ыдырамайтын басқа өнімдерді ретсіз пайдаланудан туындайды.Оның әсерін азайту үшін қоқысты қайта өңдеу процестері арқылы қайта өңдеуге немесе қайта пайдалануға мүмкіндік беру үшін материалдың түрлері (шыны, пластик, алюминий, картон немесе қағаз) бойынша таңдау ұсынылады. Әр түрлі ластану түрлері бар, олардың арасында ауа, су және топырақ өмір үшін маңызды: Ауаның ластануы: газдар шығару және жанармайдың жануы тіршілік иелері тыныс алатын ауаға әсер ететін ластанудың осы түрінің негізгі генераторлары болып табылады. Судың ластануы: теңіздерде, өзендер мен көлдерге әсер етеді, өйткені суда көптеген мөлшерде элементтер немесе улы заттар болғандықтан, оны зиянды етеді және оны тұтынуға немесе пайдалануға жол бермейді. Топырақтың ластануы: Бұл өндіріс қалдықтарымен, қалалық қоқыстармен, пестицидтермен, тау-кен жұмыстарымен және т.б. өндіріледі. Күнделікті дамуды бұзатын қоршаған ортаның ластануы адамдарға әртүрлі әсер етеді, мысалы: Тыныс алу органдарының аурулары (бронхит, астма, аллергия және басқалары). Дерматологиялық аурулар. Жүрек-қан тамырлары аурулары. Су ластанған және олар ауыз суға қол жеткізе алмайтын жерлерде өлім мен гигиена мәселелері. Балалардың дамуындағы бұзылулар және неврологиялық зақымданулар. Шудың ластануына байланысты саңырау. Генетикалық мутациялар. Қатерлі ісіктің әртүрлі түрлері. Экожүйелердің табиғи тепе-теңдігі біз өмір сүретін ластанудың жоғары деңгейіне байланысты өзгерді, сондықтан көптеген түрлер жойылып, басқалары келесі себептермен жойылуға жақын: Экожүйелердің тепе-теңдігі мен жоғалуы және жануарлар мен өсімдіктердің алуан түрлілігі.Парниктік газдардың салдары.Көмірқышқыл газы мұхиттардың қышқылдануын және ғаламдық жылынуды тудырады (жоғары атмосфералық температура және мұхиттар мен теңіздердің температурасының жоғарылауы).Белгілі бір экожүйеге немесе аймаққа тән түрлерді бұзатын немесе азайтатын инвазиялық түрлердің келуі.Әр түрлі жұқпалы ауруларды тарататын және бұрын болмаған немесе үйренбеген жерлерге жететін жәндіктер зиянкестерінің көбеюі. Қышқыл жаңбыр - бұл суды ластайтын азот немесе күкірт қышқылының көп мөлшері бар жауын-шашын, қар немесе шық. Бұл вулканикалық белсенділіктен немесе басқа да табиғи себептерден туындауы мүмкін болғанымен, адам қызметінің салдары ретінде пайда болады (отынды немесе зауыттарды жағу). Қышқыл жаңбыр топыраққа, теңізге, өзенге, мұхитқа, көлге, орманға және джунгиге әсер етеді, сондықтан оның жағымсыз әсері қоршаған ортаның тепе-теңдігіне және жалпы өмірдің әл-ауқатына кең әсер етеді. Жердегі температураның жоғарылауы полярлық қақпақтардың еруіне және осал аймақтарға тән әр түрлі түрлердің жойылуына әкеледі. Бұл сондай-ақ теңіз деңгейінің көтерілуіне, кішігірім аралдардың жоғалып кетуіне әкеліп соқтырады және қазірдің өзінде әртүрлі елдердегі кейбір теңіз аймақтарына әсер ете бастайды. Сондай-ақ оқыңыз:
Қоршаған ортаның ластануы. Қоршаған ортаның ластануын төмендетуге арналған 9 шешім. Ғаламдық жылуы Бекіту сұрақтары** 1.Ластану проблемасы дегенім не? 2.Қоршаған ортаның ластану түрлері қандай? 3.Ластағыштардың қандай түрлері бар? 4.Организмге зиянды әсер ететін заттардың топтарын атаңыз 5.Денсаулық үшін зиянды заттектерге сипаттама беріңіз Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық] / Дүрмекбаева.Ш, Мемешов.С - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст] : оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с.
Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары: 1.Атмосфералық ауаның табиғи және антропогенді ластануы 2. Атмосфералық ластануының негізгі көздері және экологиялық зардаптары Дәріс тезисі*. 1.Атмосфераның табиғи жолмен ластануы жанартаудың атқылауына (Жер шарында бірнеше мың жанартау бар, олардың 500-ден астамы белсенді), тау жыныстарының үгітілуіне, шаңды дауылдардын тұруына, орман өрттеріне (найзағай түскенде) теңіз тұздарының желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерігінді тамшыларының құрғауына, өлген организмдердің іріп-шіруі процестеріне байланысты. Атмосфераны табиғи жолмен ластайтындарға аэропланктондар, яғни, әртүрлі ауру қоздыратын бактериялар, саңырауқұлақ споралары, кейбір өсімдіктердің тозаңдары, сонымен қатар космос шаң-тозаңдары жатады. Космос шаңы атмосферада жанған метеориттер қалдықтарынан пайда болады. Секундыша атмосфера арқылы үлкен жылдамдықпен (11-ден 64 км/сек дейін) 200 млн-ға жуық метеориттер ауа қабатынан өтіп отырады да, 60-70 км биіктікте көбісі жанып үлгереді. Ғалымдардын айтуы бойынша тәулігіне жер бетіне 1018 кішігірім метеориттер түседі. Жыл сайын жерге 2-5 млн тонна космостық шаң түсіп отырады. Табиғи шаң да Жермен жанасқан атмосфераның құрамдық бөлігіне жатады. Ол ауада қалқып жүретін радиустары 10−16-10−5м шамасындағы бөлшектерден тұрады. Атмосфераның төменгі қабаттарын шаңмен ластайтын көздердің арасында шөлді дала мен басқа да сусыз даланы айрықша атап кетуге болады. Атмосферадағы шаң буды суға айналдырумен қатар, күн радиациясын тікелей сіңіреді және тірі организмдерді күн сәулесінен қорғайды. Заттардың биологиялық жолмен ыдырауы көп мөлшерде күкіртті сутектің, аммиактың, көмірсутектерінің, азот оксидтерінің, көміртегі оксиді мен диоксидінің және т.б. түзілуіне және олардың атмосфераға түсуіне апарады. Атмосфералық ластануға табиғаттың алапат құбылыстарының қосатын үлесі айтарлықтай. Мысалы, орта есеппен жанартаулардың атқылау нәтижесінде жылына атмосфераға 30 - 150 млн/т газ және 30 - 300 млн/т ұсақ дисперсті күл тасталып отырады. Тек Пинатубо (Филиппин) жанартауы атқылаған кезде (1997 ж.) атмосфералық ауаға 20 млн тонна күкірт диоксиді шығарылды. Жанартаулар атқылағанда атмосфераға бірқатар химиялық ластағыштар - сынап, мышьяк, қорғасын, селен түседі. Ірі орман өрттері салдарынан да атмосфера көп мөлшердегі шаңмен ластанады. Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары Атмофера – бұкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерімен ( оттегі, азот, көмір қышқыл газы, аргон т.б) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының кызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады. Бірақ, адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейіні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең басты себеп ауаның ластануы. Атмосфера ауасының сапалық күйінің көршеткіштері оның ластану дәрежесі болып саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шекті мөлшерлі концентрациясы ШМК қалыпты құрамынан асып кетіп сай келмесе, онда ауаны ластанған деп саналады. 2.Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер, зауаттар, жылу энергетикасы, қару жарақтарды сынау, ғарыш кемелер мен ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысумен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, топыраққа түсіп, барлық тірі организімдерді, ғимараттарды, құрлыс материалдарын бүлдіреді. Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы жалпы ауа бассейінің тепе-теңдігіне әсер етеді. Мысалы, оттегі тірі организімдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, топырақ пен судағы бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен адамдар тұншыға бастайды. Оның өндіруші көзі – жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі газдың тепе -* теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр. Ауаны ластауға жер шарындағы мемлекеттер өзінің экономикалық даму деңгейіне қарай түрліше үлес қосып келеді Бекіту сұрақтары** 1.Атмосфераның жер бетіндегі тіршілік үшін маңызы 2. Атмосфераның ластану көздері 3.Атмосфералық ауа табиғи ластануын туғызатын процестер 4. Атмосфералық антрпогендік ластануын туғызатын факторлар Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық]/Дүрмекбаева.Ш, С. Мемешов. - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст] : оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с.
Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары: 1.Гидросфера ластануының түрлері 2.Қазақстандағы су ресурстаның экологиялық жағдайы 3.Қазақстанда су ресурстарын есепке алу Дәріс тезисі*. 1. Гидросфераның ластануы — ластағыш заттардың гидросфераға мол мөлшерде түсуі, олардың өзен, су қоймалары, көлдер мен теңіздер, мұхиттар мен жер асты суларын ластап, су ортасының қалыпты жағдайын бұзуы. Қазіргі таңда гидросфера антрапологиялық факторлардың әсерінен өзгеріп жатыр. Мәселен, өзендерге, көлдерге тіпті, теңіздерге дейін түрлі зауыт-фабрикалардан шыққан химиялық сұйықтықтардың қалдықтары құйылып жатыр. Гидросфера — Жер шары суларының жиынтығы, агрегаттық күйіне (сұйык, қатты және газ) қарамастан, химиялық байланыспаған барлық суды қамтитын Жердің сулы қабығы. Ылғал айналымы процесінде судың барлық турі бірінен екін- шісіне өтеді. Гидросфера мұхиттардың, теңіздердің, құрлықтың жер асты және жер үсті суларын қамтиды. Судың біршама мөлшері атмосфера мен тірі организмдерде болады. Көбінесе Гидросфера деп жер бетінің 71%-ын құрайтын теңіздер мен мұхиттарды ғана санайды. Гидросфера көлемінің 96%-ын теңіздер мен мұхиттар, 2%-ға жуығын жер асты сулары, шамамен, 2%-ын мүздар мен қарлар (негізінен, Антарктида мен Гренландияның), 0,02%-ын құрлықтың жер үсті сулары (өзендер, көлдер, батпақтар) құрайды 2. Қазақстанда Орал, Есіл, Ертіс, Іле, Шу, Талас, Сырдария ең ірі және т.б трансшекаралық өзендері бар. Аталған трансшекаралық су бассейнін пайдалану бойынша Қазақстан мен Ресей Федерациясы, Қытай Халық Республикасы, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан Республикасы араларында халықаралық суларды бірлесіп пайдалану және қорғау жөніндегі келісімдер қабылданған. Ол келісімдер халықаралық құжаттарды, БҰҰ Конвенцияларын басшылыққа алады. Бірақ, БҰҰ-ның кейбір Конвенцияларына қосылмаған, шекаралық суларды тек екіжақты және өз пайдасына басымдықпен қолдануды көздейтін көрші мемлекеттер де жоқ емес. Трансшекаралық өзеннің жоғарғы ағысындағы елдердің төмендегі су бассейнінің проблемаларын ескермеуі, өзара келісілген суды пайдалану стратегиясының болмауы, институционалдық және саяси мәселелер трансшекаралық өзендерді ашық және әділ бөлісуге кедергі келтіріп келеді. Қазақстан мен Қытай арасында Қорғас, Сүмбе және Қайшыбұлақ, Іле және Ертіс суларын бірлесіп пайдалану және қорғау, табиғи апаттар туралы жедел хабарлау, трансшекаралық өзендерді ғылыми-зерттеу ынтымақтастығы, гидрологиялық және гидрохимиялық мәліметтермен алмасу жөніндегі бірақатар келісімшарттар бекітілген. Трансшекаралық өзендер мәселесін талқылайтын екіжақты комиссия да жұмыс істеп келеді. Бірақ отандық ғалымдар мен зерттеушілер Ертіс пен Іле суының жыл сайын азайып, құрамында зиянды қалдықтардың көбейгенін және отандық су шаруашылығына үлкен зардабын тигізуі мүмкін екендігін айтып келеді. Қытай шекаралық өзенді пайдалану бойынша тек екіжақты келісімдерді қабылдап, оны көпжақты халықаралық дәрежеге шығармауды көздейді. Биылғы жылғы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің баяндамасында Балқаш пен Арал мәселесі, көрші елдердің су саясатына тәуелділік, су ресурстарының зиянды қалдықтармен ластануы, суды мақсатты пайдаланбау, тұрғындарға сапалы ауыз мен егістікке судың жетіспеуі сияқты проблемаларды атап көрсеткен. Орталық Азиядағы су ресурстарын басқаруды жетілдіру, оның заңнамалық-құқықтық жұмыстарына ЕО, ЕҚЫҰ, Азиялық даму банкі және т.б халықаралық ұйымдар мен донорлар атсалысып келеді.
1)өзендердіңсу ресурстарынан және уақытша су ағындарынан; 2) жерасты және шахта-кеніш суларынан; 3) сарқынды және қайтарымды сулардан; 4) теңіз және көлдердің суларын пайдаланудан; 5) тартылған ағыннан (ағынды ауыстыру) тұрады. Шығыс бөлігі: 1) экономика салаларының су тұтынуынан; 2) су пайдаланушылардың талаптарынан (гидроэнергетика, кеме қатынасы, табиғатты қорғау және басқа су жіберулер); 3) ағын шығынынан; 4) Қытай Халық Республикасының аумағында Қара Ертіс және Іле өзендерінен алынатын судан; 5) Өзбекстан Республикасына және Ресей Федерациясына міндетті берілетін ағыннан; 6) жерасты суларын пайдалану кезінде өзен ағынына келтірілген нұқсаннан тұрады. Бекіту сұрақтары** 1.Судың табиғи және антрпогенді ластануының себептері қандай? 2.Гидросфера ластануының негізгі көздерін және ластануының экологиялық зардаптарын сипаттаңыз 3.Қазақстанда су ресурстарын мемлекеттік есепке алу қалай жүзеге асырылады? Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық]/ Дүрмекбаева.Ш, С. Мемешов. - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст] : оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с. 4-Тақырып: Қазақстандағы жер ресурстарының экологиялық жағдайы Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары: 1.Қазақстанда есептік санаттар бойынша жер қорының бөлінуі 2.Қазақстан республикасы аймақтары топырақтары 3.Топырақтың құнарлығын арттырудың тиімді жолдарын енгізу Дәріс тезисі*. 1. Мемлекеттік жер кадастры жүйесінің әрекеті нәтижесінде жер қорының құрамы негізінен нысаналы мақсатына сәйкес келесі негізгі жер санаттарына бөлінеді: Ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер; Елді мекендердің /қалалардың, поселкелер мен ауылдық елді мекендердің/ жерлері;Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де ауыл шарушылық емес мақсаттағы жерлер; Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жерлері; Мемлекеттік орман қорының жерлері; Мемлекеттік су қорының жерлері; Мемлекеттік запастағы жер. Бұл санаттар бойынша бөлінулер "Жер туралы" Жарлықта бекітілген. Санаттар бойынша жерлердің бөлінуі 4-кестеде келтірілген. Ауыл шаруашылығы үшін берілген немесе осы мақсатқа арналған жерлер ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер деп танылады. Олар шаруа қожалықтарының, азаматтардың, кооперативтердің, серіктестіктердің және басқа да жер пайдаланушылардың, ауыл шаруашылық өндірісімен айналысушылар пайдалануында болады. 2.Қазақстандағы топырақ жамылғысының типтері.Қазақстанда өзге елдерде кездесетiн топырақ түрлерiнiң түгелдей дерлiгi тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейiн бар, тек ылғалды субтропик белдемiне тән топырақ қана жоқ.Топырақ жамылғысының түрлері Қазақстанның топырақ жамылғысы күрделі және әр түрлі. Топырақ жамылғысының зоналар бойынша таралғаны айқын байқалады. Қазақстанның жазық бөлігі аумағының 86%-ын алып жатыр. Негізінен үш топырақ зоналарына бөлінеді: қара топырақты зона (52° с.е. солтүстігінде); қара қоңыр топырақты зона (52°-48° с.е. аралығында); қоңыр, сұр қоңыр топырақты зона (48° с.е. оңтүстігінде). Қара топырақты зона республиканың солтүстігінде тараған. Бұл зона Солтүстік Қазақстан облысын түгелімен, Қостанай облысының көп жерін, Ақмола, Павлодар, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік бөліктерін камтиды. Республика аумағының 25,5 млн гектар жерін (9,5%-ын) алып жатыр. Қара топырақты зона үш зона аралығына бөлінеді: сілтісізденген қара топырақ - орманды дала табиғат зонасының оңтүстігінде аз ғана бөлігін алып жатыр; кәдімгі қара топырақ және оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы - дала зонасына тән. Қара қоңыр топырақ зонасы қара топырақтың оңтүстігінде орналасқан. Бұл Орталық Қазақстанның көп жерін, Каспий маңы ойпатының солтүстігін, Шығыс Қазақстан облысының жазықтарын алып жатыр. Бұл – республиканың оңтүстік дала (тым құрғақ далалы) және шөлейтті алқаптарын 90,6 млн гектар немесе республика жерінің 34%-ын алып жатқан зона. Қара қоңыр топырақ зонасы да үш зона аралығына бөлінеді: қуаң даланың күңгірт қара қоңыр топырақты өңірі; қуаң даланың жай қара қоңыр топырақты өңірі; шөлейт жердің ашық қара қоңыр топырақты өңірі. Қара қоңыр топырақты зонаның оңтүстігінде шөлді аймақ топырақтары алып жатыр. Мұнда негізінен қоңыр және сұр қоңыр топырақ жамылғысы басым келеді. Топырақтың Бұл типі 120 млн гектар жерді, республика жерінің 44%-ын алып жатыр. Қазақстанның оңтүстік бөлігін түгел камтыған. Бұл топырақтың гумусы аз (2,0-1,0%), сондықтан онда негізінен мал шаруашылығымен айналысады. Бұл өңірде суармалы егіс қана тиімді. 3. Топырақ құнарлылығы – топырақтың өсімдіктер дүниесін қажетті қоректік заттармен және сумен, ал тамыр жүйесін оттекпен, жылумен және қолайлы физ.-хим. ортамен қамтамасыз ету қасиеті. Бұл топырақтың ең басты қасиеті. Топырақ құнарлылығы. биоценоздың жалпы өнімділігі мен а. ш. дақылдарының түсім мөлшерін анықтайды. Топырақ құнарлылығын екіге бөледі: табиғи және жасанды. Табиғи Топырақ құнарлылығы топырақ түзілу процесі нәтижесінде пайда болған топырақтың табиғи күйіндегі құнарлылығы. Ол қарашірінді қабатының қалыңдығына, қарашірінді құрамына, қоректік элементтердің жеткілікті болуына, топырақтың түйіршікті, минерал. және хим. құрамына, микробиол. процестердің қарқындылығына тәуелді. Жасанды Топырақ құнарлылығы сол табиғи құнарлылықты арттыру мақсатында қолдан жасалған көптеген әрекеттердің нәтижесінде (өңдеу, тыңайтқыштар қолдану, дақылдарды егіп өсіру, мелиорация, т.б.) алынады және егілген а. ш. дақылдарының түсім мөлшеріне қарай бағаланады. Топырақты қорғап және оны дұрыс пайдалана білсе, оның құнарлылығы артады. Табиғи құнарлылығы төмен, егіншілікке жарамсыз топырақтарды да адам қолымен жақсартып, егіншілікке қарқынды пайдалану арқылы жоғары өнім беретін алқаптарға айналдыруға болады. Табиғи құнарлылық пен жасанды құнарлылықтың қо-сындысы – экон. немесе тиімділік құнарлылық деп аталады Бекіту сұрақтары** 1.Қазақстандағы жер ресурстарын сипаттаңыз 2.Топырақтың негізгі антропогендік әсерлерінеден тұрады? 3.Топырақтың өнеркәсіптік ластану себептерін атаңыз 4.Топырақтың ауылшаруашылық ластану себептерін анаңыз Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық]/ Дүрмекбаева.Ш, С. Мемешов. - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст]: оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с. 5-Тақырып: Қазақстандағы биоалуантүрліліктің экологиялық жағдайы Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары: 1.Қазақстанның өсімдік дүниесі, орман қоры 2.Жануарлар дүниесінің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы Дәріс тезисі*. 1. Қазіргі Қазақстанның өсімдік жамылғысы 6000-дай өсімдік түрлерінен тұрады. Басқа көрші елдермен (Ресей, Орта Азия, Кавказ) салыстырғанда бұл онша көп емес. Оған Қазақстан жерінде шөлді, шөлейтті аймақтардың көптігі, топырақ пен климат әсер етеді. Таулы аймақ өсімдіктері.Өсімдігі жағынан бай өлке Қазақстанның таулы аймақтары болып саналады. Әсіресе, Батыс Тянь-Шаньда Орта Азия мен Жерорта теңізінің бай флорасы сақталған. Онда палеоген дәуірінен қалған грек жаңгағы, платан, бадам, түркістан үйеңкісі, алмұрт және т.б. түрлері кездеседі. Сырдария- Қаратау флорасы бұдан да бай. Онда 1000-нан асатын өсімдік түрі, оның 150 түрі тек осы ауданға ғана тән, басқа жерде ұшыраспайтын өсімдіктер. Дала мен шөл өсімдіктері. Солтүстіктен оңтүстікке дейін 1600 км- ге созылып жатқан Қазақстанның кең жазиралы жазығында дала мен шөл өсімдіктері басым. Шөлді аймақтарда (Сарыесік Атырау, Мойынқұм, Бетпақдала, т.б.) сексеуіл, өзендер бойында жыңғыл, жиде, тораңғы тоғайлары кездеседі. Қазақстанда өсімдік дүниесінің 303 түрі Қызыл кітапқа енген және оның сақталуына мемлекеттік қорықтар қамқорлық жасайды. Өйткені шөп қоры мал жайылымы есебінде бағалы, ал орман өндіріс үшін керекті материал болып саналады. Қазақстан дүние жүзі бойынша орманы аз елдердің қатарына жатады. Бүкіл аумағының 11,4 млн гектар жерін (4,2%) ғана ормандар алып жатыр. Ол табиғатты тазартуда, топырақты эрозийдан сақтап, оның тамырын бекітуде, егіндік-шабындық жерлерді қорғау мен құм көшкіндерін бөгеуде аса маңызды рөл атқарады. Ауаны шаң-тозаңнан тазартып, аңызақ желден, құрғақшылықтан сақтауда да ормандар мен жасыл өсімдіктер пайдалы. Қазақстан республикасының орман қоры, республиканың флорасы жоғары сатыдағы өсімдіктердің 6000-нан астам түрлерін қамтиды, соның ішінде 90%-ға жуығы орман қоры болып есептелінеді. әсіресе тек қазақстан жерінде ғана кездесетін ағаш түрлері (мыс., шренк шыршасы, т.б.) өте бағалы. республиканың жер қорының 60%-ға жуық жері өсімдік жамылғысымен қамтылған. қазақстан жерінің орманды алқабы шамамен 3,8%-дай болса, кейбір облыстарда (ақтөбе, жезқазған, т.б.) бұл көрсеткіш 0,1%, ал шығыс қазақстан, сол түстік қазақстан облыстарында 14%, кейде одан жоғары болады. орман қорының ауданы 24,3 млн. га, оның ішінде бұл жерлердің 50%-ынан астамы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының пайдалануына берілген. республикада жыл сайын 506 мың м2 ағаш сүрегі, 94 мың м2 кеспе ағаш материалдары, 170-тей дәрі-дәрмектік шикізат дайындалады. дегенмен соңғы кезде ормандардағы ағаштарды жаппай кесу, өрт, ауа райының қолайсыз жағдайларынан (қатты жел соғу, ұзақ уақыт жауған нөсер жаңбыр, т.б.) ағаштардың құлап өз тіршілігін жоюы жиі кездеседі. соның нәтижесінде орман алқаптары азаюда. ал ормандарды қалпына келтіру, орман алқаптарын ұлғайту жұмыстары қарқынды қолға алынбай отыр 2. Жануарлар (лат. Animalia) — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі топтың бірі (екіншісі – өсімдіктер); жүруге және сезінуге бейім тіршілік иесі; негізінен, дайын органикалық қосылыстармен қоректенетін гетеротрофты организмдер. Жануарлардың дамуы да қоршаған ортаның эволюциялық дамуына сәйкес қалыптасқан. Эволюциялық өзгерістер сыртқы ортаның өзгерісіне организмдердің бейімделуімен ұштасады. Мысалы, құрлық жануарларының арғы тегі су жануарлары болып саналады. Ал қоршаған ортаға бейімделе алмаған құрлық жануарлары бұрынғы тіршілік ортасында қалып қойған. Жануарлардың қазба қалдықтарын зерттеу нәтижесі қарапайым организмдердің архей эрасында мұхиттарда бұдан 1 – 1,5 млрд. жыл бұрын жасуша формасында хлорофилсіз амеба тәрізді талшықтылар түрінде пайда болған деп жорамалдауға мүмкіндік береді. Протерозой эрасында тіршілік еткен жануарлар қалдықтарынан радиоляриялар, фораминифералардың іздері, губкалардың қаңқалары, буылтық құрттардың түтікшелері, моллюскілердің бақалшақтары, тіпті буынаяқтылардың да қалдықтары табылған. Жануарларда ас қорыту, қан айналу, жүйке жүйесі, сезім және жыныс]органдары, тыныс алу, зәр шығару жүйесі жақсы жетілген. Дүние жүзінде жануарлардың 1,6 млн-дай түрі, 17 типі бар. Бекіту сұрақтары** 1.Өсімдіктердің биосферадағы және адам өміріндегі маңызын атаңыз. 2. Қазақстандағы өсімдік түрлерінің таралуына сипаттама беріңіз 3.Жануарлар дүниесінің табиғаттағы және адам қміріндегі маңызы 4. Жануарлардың экологиялық қызметін атаңыз Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық]/ Дүрмекбаева.Ш, С. Мемешов. - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст] : оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с. 6-Тақырып: Табиғатты пайдалануды тиімді пайдалану Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары:
Табиғатты пайдалануда болжамдау Табиғи жүйелерді және пайдалануды басқару Дәріс тезисі*. 1. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы туралы» Жарлығы - 2003 жылы 3 желтоқсан күні Астанада қабылданды. Осы жарлықта бүгінгі ғаламдық және Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етумен бірге елдің экологиялық дамуы жөніндегі мемлекеттік шаралардың кешені айқындалды.Табиғатты пайдалану мен қорғау проблемасы қазірде де айрықша назар аударуда. Халықаралық табиғатты қорғау одағының шешімі бойынша әр елде табиғат қорлары мен табиғатты қорғау үшін сирек кездесетін, құрып кету қаупіндегі жануарлар мен өсімдіктердің түрлері есепке алынған. Біздің елде «Қызыл кітап» 1978 жылы ұйымдастырылған. Мұнда аңның 21 түрі және осы тектес түрдегі кездесетін аңдар мен торғайлардың 8 түрі көрсетілген, оларды сақтап қана қоймай, бұлардың санын көбейтіп күллі шаралары қолданылады. Қалпына келтірілген жануарлар мен өсімдіктердің түрлері «Қызыл кітаптан» алынған. Табиғатты қорғау мен табиғат қорларын тиімді пайдаланудың екі бағыты бар: мемлекеттік және жалпыхалықтық. Мемлекеттік бағыт тиісті заңдармен, әрі үкіметтің қарарларымен анықталса, ал жалпыхалықтық бағыт өзінің тікелей қатынасуымен және қоғамдық ұйымдар арқылы іске асырылады. Табиғатты қорғау ісіне тікелей қатынасудың қажеттілігі. Республика табиғатын қорғау ісіне барлық азаматтар ат салысуы тиіс. Табиғатты қорғау саласында арнайы кұрылған ұйымдардың ішінде Қазақстанның Табиғат ко¬митеті көрнекті орын алады. Бұл комитет табиғатты қорғау саласындағы ғылыми мекемелер мен ұйымдардың жұмысын үйлестіріп, бір мақсатқа бағыттал, республикалары экологиялық дағдарысты шешуге жұртшылықты жұмылдырады. 2.Адамзат ежелгі уақыттардан бері экологиялық шараларды аңғармай жүзеге асырды. Өсімдіктерді сақтап қалу мақсатында бір аумақтан екіншісіне мал айдап көшті; балық аулайтын орындарда балықтарды жемге үйретті; аумақты дауыл құлатқан ағаштан және арамшөптерден тазартты; құстарды ұя салу кезінде, кәсіптік жануарлардың төлдеуі немесе кәсіптік балықтардың уылдырық шашқан кезінде аулауға тыйым салды. Ғылыми-техникалық төңкеріс адамның табиғатқа ықпал ету қарқынын шұғыл күшейтті. Сондықтан адамның іс-әрекетін табиғатпен өзара әсер кезінде қатаң реттеу қажеттігі туды. Барлық елдерде адамның табиғи ортаны реттеу бойынша және табиғатты қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану бойынша сансыз көп заңнамалық актілер қабылданды. Әр түрлі экологиялық шараларды жүзеге асыру үшін ең алдымен белгілі уақыт кезеңінде литосфера, гидросфера және атмосфераның терең де жан-жақты экологиялық зерттеулерін жүргізу қажет. Мұндай зерттеулер мониторинг (бақылау) деп аталады. Белгілі уақыт аралықтары арқылы бақылау, зерттеулерін салыстыру қоршаған ортадағы экологиялық өзгерістер қозғалыстарының зерзаттық көрінісін береді. Экологиялық менеджмент принциптері жаңартылатын және жаңартылмайтын ретінде табиғи ресурстарды белсенді және шектеусіз пайдалана отырып, қалжыраған болуы мүмкін, қоршаған ортаны басқару принциптерін әзірлеу қажеттілігі бар. Жоспарлау және болжау. табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, табиғи ресурстарды байланысты жағдайды талдау ғылыми көзқарасты білдіреді. Осы мақсатта, комиссия деректерді жинау және ресурстарды мемлекет зерделеу, ол ұйымдастырды, және деректер негізінде бақылау түрлерінің бірін рұқсат үшін пайдаланылады баяндама жасайды: жұмсақ немесе қатты. Жүйелі көзқарас. Бұл принцип өндіріс ортасын қалай әсер кешенді бағалауды қамтиды. факт экологиялық жүйелер өзара байланысты болып табылады, және сіз бір аймағына назар аударды, сондықтан (мысалы, құнарлығын арттыру, басқа ағызып ресурстарды қаупі бар белсенді есебінен суару). Оңтайландыру. Бұл принцип ресурстарды үнемдеу аймақтың экономикалық саласына назар аудару қажет екендігіне негізделген. Кешенді пайдалану. көптеген ресурстарды пайдалану мүмкіндігі бар белгілі бір ауданда салу осы принципіне сәйкес, өнеркәсіптік кәсіпорындар жақсы. Бұл аз аумағын ластап мақсатында жүзеге асырылады. экологиялық және экономикалық жүйесін енгізу. Осы қағидатты мағынасы аз ластап, және сол уақытта аз ресурстарды тұтынатын жүйелерді әзірлеу және құру болып табылады. ең танымал мысал - жел электр. Олар кең тараған айналды Батыс Еуропа, себебі жұмыс кезінде жасалған дірілді, адам үшін зиян келтіру, дегенмен, бірақ. Сондықтан, ол елді мекеннен оларға бірнеше шақырым салу қажет. Бекіту сұрақтары** 1.Табиғатты болжаудың негізгі принциптері 2.Табиғатты пайдаланудың басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістерін нақты атаңыз 3. Экологиялық менеджмент принциптері мен міндеттерін атаңыз Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық]/ Дүрмекбаева.Ш, С. Мемешов. - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст] : оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с. 7-Тақырып: Қазақстанның радиоэкологиялық жағдайын бағалау Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары:
Қазақстанның радиациялық жағдайы Әскери-ғарыш және сынақ кешендері полигандарының әсері Дәріс тезисі*. 1.Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері жасалды. Семей полигонында 1949 жылдан 1989 жылға дейін 470 ядролық жарылыс, оның 90-ы ауада, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде жүргізілген. Олар Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық ластануына әкелді. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен Чернобыльдан кейінгі ең үлкен йондаушы сәулелену дозасын алған. Радияциялық әсерге байланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейін құпия сақталып келді. Ресми емес көздердің мәліметтеріне сүйенсек лейкемиядан қайтыс болғандар саны ондаған мың адамдықұрайды. Қазақстан территориясында радияциялық ластану себептеріне мыналар жатады: Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары Радиоактивті материалдарды пайдаланылатын атомдық өнеркәсіп орындары Ғаламдық жауындар Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатында жасалған жер асты ядролық жарылыстар Табиғи радиоактивтілік Радиоактивті қалдықтар. Семей ядролық полигоны. 1995 жылы Шығыс Қазақстан облысының Орталық бөлігіндегі жүргізілген аэрограмма, спектрографиялық суреттер жер бетіндегі цезий – 137 активтілігі 65 – 100 мкр/сағ. болғаның көрсетті. Кейбір жерлерде 120-500 мкр/сағ. байқалған. Зайсан көлінің Оңтүстік Батыс жағалауында цезий 137 радиациялық фоны 120-150 макр/сағ. құраған. Бұрын жүргізілген ядролық жарылыстар табиғи сулардың, тек ядролық полигон зонасында ғана емес, оған жақын жатқан территорияда да қалыптасуынан теріс әсер етеді. Стронций-90 ең көп мөлшері Сарыөзек жылғасы мен Мұржық тауының етегінде «Мұржық» және «Дегелең» аймағында байқалған. α және β белсенділіктің жоғарғы деңгейі Семей облысының Қайнар селосында, Абыралы колхозындағы барлық дерлік құдық суларында анықталған. Сонымен қатар, Семей қаласынан оңтүстікке қарай, Тарбағатай маңында су алмасу белсенді жүретін аймақта — α және β белсенділік салыстырмалы түрде төмен болған. 2. КСРО заманында Қазақстан аумағында атом бомбалары сынақтан өткізілді. Ол үшін арнайы 18 млн гектар жер бөлініп, Семей ядролық полигоны ашылды. Бастапқыда адамдарға, жануарлар мен табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Кейін оларды жердің астында жүргізе бастады. Атом бомбаларының жарылыстары сұмдық ауыр болды. Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын 500 мыңдай адам осы сынақтан азап шекті. Алғашқы атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы 29 тамызда таңғы сағат жетіде естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден астам жерүсті және жерасты ядролық сынақтарының өткізілуі нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға және литосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті материалдар шығарылды.Тұңғыш атомдық жарылыстың радиоактивті өнімдері аймақтың барлық елді мекендерін жауып қалды. Көрші қонған әскери объектіде не болып жатқанынан хабары жоқ ауылдардың тұрғындары радиациялық сәуленің үлкен дозасын алды. Халыққа сынақ туралы ескертілмеді.Бұл арада жыл сайын 14-18 ядролық сынақ өткізіліп тұрды.Тек Семей ядролық полигонының ғана емес, соған жақын жатқан орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде сол аумақтағы тірі ағзалар мен тұрғын халық зардап шекті.1949 жылдан 1963 жылға дейінгі кезеңде қуаты әртүрлі 113 ашық жарылыс жасалып, ол сынақтардың зардабы зор болды.Бұның өзі қазақ ұлтының келешегіне төнген зор қауіп болатын. 1980 жылдардың аяғына қарай халықтың төзімі таусылып, шегіне жеткен еді.Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан президенті Н. Назарбаев республикада ядролық сынақтар өткізуге мораторий жариялады. Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1991 жылғы 29 тамыздағы Жарлығымен Семей сынақ алаңы жабылды.Семей ядролық сынақ полигонының жабылғанына қарамастан, Семей ядролық полигоны аймағы күні бүгінге дейін экологиялық кауіпті аудан болып есептеледі. Өйткені онда ұзақ сақталатын радиоактивті заттар жинақталған.Кеңес үкіметі құлағаннан кейін Қазақстан аумағында басқа ядролық елдерге қарағанда әлеуеті жағынан орасан зор ядролық арсенал болды. Елдегі әскери техника қуаты жағынан тұтас бір индустрия, өзіндік бір «мемлекет ішіндегі мемлекет» еді. Бекіту сұрақтары** 1.Қазақстаның радиациялық жағдайына сипаттама беріңіз 2.Семей сынақ полигонының инфрақұрылымы қандай? 3.Семей ядролық полигонындағы сынақтардың адамдарға, қоршаған ортаға тигізетін әсері қандай? 4.Қоршаған ортаға әскери-ғарыш және сынақ кешендері полигондарының әсері қандай? Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық]/ Дүрмекбаева.Ш, С. Мемешов. - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст] : оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с. 8-Тақырып: Экологиялық тәрбие, білім, мәдениет Сағат саны: 2 Тақырыптың негізгі сұрақтары/ жоспары: 1.Қазақстандағы экологиялық мәдениетті қалыптастыру 2.Экологиялық білім беру маңызы Дәріс тезисі*. 1. Қазіргі уақытта әлемдік қоғам назары экологиялық білім беру проблемасына аса назау аударылуда. Себебі, қазіргі таңда кез-келген адам баласы үшін кезек күттірмейтін екі мәселе туындап отыр. Біріншісі, адам қазіргі кезде табиғатпен тығыз қарым-қатынаста болуы, алайда мұның арты орны толмас экологиялық қиын жағдайға әкеліп соқтыруы мүмкін. Екіншісін таңдар болса, онда биосфераны сақтап қалуға тырысу керек, ол үшін адамдардың табиғатқа деген көзқарасын түбегейлі өзгерте отырып, жаңа экологиялық мәдениетті қалыптастыру қажет. Бұны, БҰҰ мен бірқатар мемлекеттердің адам және оны қоршаған орта туралы жаңа бағыттағы білім жүйесін қалыптастыратын, биосфераны сақтап қалуға бағытталған, энергияны және ресурстарды үнемдейтін технологияларды енгізуді міндеттейтін тұрақты даму стратегиясын қабылдауына байланысты түсіндіруге болады. Экологиялық білім беру проблемасына қоғамның назар аударуының тағы бір себебіне, антропогендік түрдегі (табиғи ресурстардың азаюы, биоалуантүрліліктің төмендеуі, қоршаған орта жағдайының төмендеуі, зиянды қосылыстардың көбеюі және т.б.) экологиялық проблемалардың пайда болуы жатады. Қазіргі кезеңде экологияның ғаламдық мәселелері көптеген адамдардың қызығушылығын тудырып отыр. Біздің республикамызда табиғат қоршаған ортаны қорғау саяси, экономикалық және мемлекеттің әлеуметтік тапсырмасының маңыздылығына жатқызылған. Қазақстан Республикасы Конституциясында көрсетілген: “Мемлекет өзінің мақсатын адам денсаулығын және өмірге қолайлы, қоршаған ортаны қорғау қойылған”. Экологиялық мәдениет - әрбір қоғамдағы жалпы мәдениеттің ең мәнді элементтерінің бірі болып табылады, өйткені әлеуметтік іс-әрекет ұдайы қоршаған ортаның өмір сүру талаптарымен байланыста болады. Яғни экологиялық мәдениет әлеуметтік феномен ретінде қоғам мен табиғаттың өзара қарым – қатынасын реттеу қажеттілігінен туындайды. Б.Т. Лихачевтің пайымдауынша экологиялық мәдениеттің мәні экологиялық тұрғыда негізделген еркін қалыптастыруы мүмкін. Экологиялық мәдениет тұлғамен, оның түрлі қыр – сырымен және қасиеттерімен органикалық байланыста болады. Ғылыми әдебиеттерде «экологиялық мәдениет» ұғымына көптеген түсінік, анықтамалар берілген. Экологиялық мәдениетті қалыптастыру проблемасы бойынша алыс және жақын шет елдік ғалымдардың қырықтан астам еңбектерінде қарастырылуы оның күрделі де, сан қырлы екендігіне көз жеткізеді. Экологиялық мәдениет ұғымына берілген анықтамаларды пайымдауда олардың мазмұны мен басты идеяларына қарай бірнеше бағытта қарастырылғандығын көрсетеді: экологиялық мәдениет – жалпы мәдениеттің бір бөлігі; экологиялық мәдениет адамдардың табиғатпен қарым – қатынастары жөніндегі қалыптасқан дүниетанымы, сенімі, түсініктері, білімі, іскерлігі, құндылық бағдар жүйесі; экологиялық мәдениетке – адамның өмірлік белсенді тұғырнамасы; экологиялық мәдениет адамның табиғатты теориялық, материалдық – практикалық, рухани ізгілікті меңгеруі және жаңартудағы мәнді күш – қуатының өлшемі, іс - әрекетінің жиынтығы; экологиялық мәдениет – адамның табиғатпен ғана емес, әлеуметтік – тарихи ортамен, биосферамен өзара әрекеттестігі. 2. Студенттердің экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін экологиялық білім мен тәрбие қоса берілуі керек. Себебі, экология негіздерін білу – білім алушылардың бойында қалыптасып, дамитын экологиялық мәдениеттің түп тамыры іспеттес. 1993 жылы Ф.Майром ЮНЕСКО басшылығымен талданған жүргізуші халықаралық жобаның “Әлем мәдениеті” бағдарламасы болды (UNESKO and a cuIture of peace Promoting a GiobaI Movement), мұнда негізгі буын болып “Экологиялық мәдениет” бағдарламасы табылады. Адамзатта ең өзекті мәселе болып жаңа қоғам өмірін ұйымдастыру және бір тұтас білім принциптері болып табылады. Экологиялық мәдениет, жалпыадамзат мәдениетіндегі құрамдас бөлігі болып келеді, адам арасындағы құнды қарым – қатынас көлемі және әлеуметті табиғат ортасындағы процесстің пайда болуы және материалдық және рухани құндылықты және мінезін анықтайды, бағалы бағыт жүйесі пайда болады және қоғамның жауаптылық сатысы және тұрақты биосферадағы жеке адамды сақтау, экологиялық іс — әрекетті дәлелдеу және адамзат қызметінің шешімінде және барлық түрлерде игеріледі, табиғатты қорғау және танумен байланысты. Барлық танымдық қызмет кезеңдерінде экологиялық мәдениетті құрастыру келе – келе болады, басқа бөлек жалпы білімберу пәндерінде оқытылады. Сонымен, экологиялық мәдениет барлық білім алушылардың ойларында құрастырылуы керек, оны құрастыруға білім беруұйымдарынүлкенжауаптылықжатады. Бекіту сұрақтары** 1.Экологиялық тәрбие нені білдіреді? 2.Экологиялық білім нені білдіреді? 3.Экологиялық мәдениет нені білдіреді? Әдебиет: 1.Қазақстандағы экология жағдайының қалыптасуы [оқулық]/ Дүрмекбаева.Ш, С. Мемешов. - Астана : Фолиант, 2014. - 160 бет. 2. Экология негіздері [текст] : оқу құралы / Қ. Ә. Сейітқазиева, Ә. С. Сейітқазиев, Қ. М. Мұзбаева. - Алматы : ОТАН, 2018. - 258 б. 3. Экология және тұрақты даму [оқулық] / М.С.Тонкопий, Г.С.Сатбаева, Н.П.Ишкулова, Н.М.Анисимова. - Алматы : Экономика, 2014. - 316 б 4. Су ресурстары: мәселелері, бағалау және басқару [мәтін] : оқу құралы / М. Х. Сарсенбаев, Ж. А. Жанабаева. - Алматы : Қазақ университеті, 2020. - 94 б. 5. Экологиялық биотехнология [Текст]: оқулық/Джусупова Д.Б. - Алматы: [б. и.], 2013. - 336 б 6. Экология: Учебник Алишева К.Алматы: NURPRESS, 2011.- 342 с.
жүктеу/скачать 125,05 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||