Білім беру жүйесіндегі кеңестік үкімет реформаларының қарама-қайшылықтары: қазақ тілінің араб таңбасынан кириллицаға ауысуы және А. Байтұрсынов бастаған топ реформаларына қарсылық көрсетуі

XX ғасырдың басында Қазақстанның халықтық білімі қоғамдық-саяси жағдаймен байланысты болды. 1906 жылы патша үкіметі қабылдаған ағартушылықты дамыту туралы заң аралас орыс-қазақ мектептерінің ашылуына негіз болды. Оқу орындарында даярланған мұғалімдер жетіспеді. Түркістан мұғалімдер семинариясының ең ірі оқу орындарының бірі жергілікті мектептердің қажеттілігін қанағаттандырмады. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Қазақстанда "жаңа сәнді" оқу орындары ашылуда. Олар мұсылман мектептерін реформалауды және зайырлы пәндерді ғана емес, сонымен бірге жаңа техниканы кеңінен енгізуді ұсынды. Отарлық әкімшілік мектептер үшін "жаңа әдіс" қарсыластарын қолдады, бірақ олар біртіндеп "ескі әдістерді"ығыстыруда. Кеңес өкіметінің алғашқы онжылдықтарында Қазақстанда, бүкіл КСРО-дағы сияқты, бұқараның мәдени деңгейін арттыру саласында елеулі табыстарға қол жеткізілді. Мәдениет саласында бұрын артта қалған халықтар мен Орталық Ресей арасындағы алшақтықты жою, ана тілінде мектептер мен баспасөздерді, театрларды, клубтарды дамыту, халық шаруашылығының барлық салаларына кадрлар даярлау, осы мақсаттар үшін мектептер мен курстарды кеңейту міндеттері тұрды. Қазақстан сияқты отарлық өлкеде ескі интеллигенция саны аз болды. Олардың көпшілігі. Алаш қозғалысына жанасып, революция кезінде зардап шекті. Өлкеде мәдени құрылысты өрістету үшін материалдық-техникалық база да болған жоқ.

Шұғыл міндеттердің бірі жұмысшылардың жаппай сауатсыздығын жою болды. 1924 жылы Қазақ КСР-де "сауатсыздық қоғамы"пайда болды. 1931 жылдың желтоқсанында 15-50 жас аралығындағы сауатсыз халықты жалпыға бірдей міндетті оқыту енгізілді. Мектеп қазақ қыздарын, сондай-ақ Шымкент қаласында арнайы мектептер ашылған басқа да Шығыс ұлттарының қыздарын қамтуға ерекше назар аударылды. Алматы, Түркістан, Орда. 1930-1931 оқу жылында отырықшы аудандарда, 1931 жылдың көктемінде көшпелі халық тұратын аудандарда жаппай оқыту енгізілді. Жаппай оқыту бойынша қоғамдық қорлар құрылды. Ересектер арасында сауатсыздықты жеңудің белсенді қатысушылары комсомол мүшелері болды. Комсомолдықтардың бастамасы бойынша 1928 жылы сауатсыздықты жоюдың нысаны болған бүкілқазақстандық мәдени жорық басталды. 20-жылдардың соңында Қазақ жазуын реформалау жүзеге асырылды. Ол араб графикасынан латын графикасына, ал 10 жылдан кейін латын графикасынан кириллицаға ауыстырылды. Қазақ жазуын реформалау нәтижесінде қазақтар Орталық Азия халықтары жасаған әдеби мұрадан жасанды түрде ажырасып кетті. Риддер, Әулие-Ата, Шымкент қалалары жаппай сауаттылыққа ие болды. 1939 жылға қарай республика халқының сауаттылығы 65% - ға, ал қазақтар арасында 40% - ға жетті. Сауатсыздықты толығымен жою міндеті 50-жылдардың соңында орындалды.

Ұлттық интеллигенцияның көптеген қайраткерлері мәдени құрылыс процесінің жеделдеуіне айтарлықтай әсер етті. Олар педагогикалық, әдеби және аударма жұмыстарымен айналысты, түпнұсқа оқулықтар жасады. 1911 және 1914 IT жылдары Орынборда А.Байтұрсынов "Маса" өлеңдер жинағын, кейін суретті әліпби шығарды. 1913-1917 жылдары Орынборда қазақ тілінде жарық көрген "Қазақ" газетінің редакторы. Алгебраның қазақ тіліндегі алғашқы оқулығын қ. Сәтбаев құрастырды. географияның алғашқы оқулығын Ә.Бөкейханов әзірледі. ол Абайдың өлеңдер мен Қара сөздер жинағын орыс тіліне аударған. Осы кезеңде қазіргі әдеби Қазақ тілі қалыптасты. Бұл кезеңге орыс жазушыларының шығармаларын аударудан бастаған Асфендияр Көбеевтің жұмысы жатады, 1910 жылы Крыловтың аударылған ертегілерінің жинағы шығады, ал 1913 жылы "ҚАЛЫМ"романы жарық көреді. С. Торайғыров алдымен "Айқап" журналымен ынтымақтасады, кейін "Қамар"романын жазады. 1911 жылдан бастап жарық көрген "Айқап" журналының редакторы М.Сералин болды, ол негізінен журналистік қызметпен, сондай-ақ аудармашылықпен айналысты, Фирдоусидің "Рүстем-Зораб"поэмасын аударды. Қазақ кеңес әдебиетінің бастауында Абай дәстүрлерін жалғастырушы С. Сейфуллин тұрды, ол поэзияға жаңа тыныс бере алды. С. Сейфуллин "қазақ жастарының марсельезасын" және революциялар мен Азамат соғысы кезіндегі халықтың жағдайын бейнелейтін алғашқы тарихи-революциялық роман - "қиын жол, қауіпті көшу"жазды. М.Дулатов "Бақытсызсыз Жамал"атты алғашқы қазақ романының авторы болды. Ол сондай-ақ А.Пушкинді, М. Лермонтовты қазақ тіліне аударады. И.Крылова, Ф. Шиллсра. Абайдың жиені Шәкәрім Құдайбердиев философиялық және тарихи еңбектер жазды, олардың ішіндегі ең танымалы: "түркілердің, қырғыздардың, қазақтардың және Хан әулеттерінің шежіресі", "Еңлік-Кебек", "Мұсылмандық шарттары". Ж. Көпеев діни-философиялық бағыттың көрнекті өкілі болды. М. Жұмабаев Гете, Гейнені қазақ тіліне аударған. Революцияға дейінгі интеллигенция өкілі Әлихан Бөкейханов та шебер аудармашы ретінде өзін көрсете білді. 1916-1917 жылдары Ташкентте " Алаш "апталық газетін шығарады. Осы жылдары Қазақ прозашысы және драматург Ж.. Аймауытов. Жазушылар мен ақындардың шығармашылығына саяси бақылау орнату бойынша жұмыс жүргізілді. Осы мақсатта 1926 жылы өзінің "Құс жолы"баспа органы бар қазақ пролетарлық Жазушылар қауымдастығы құрылды. Кейін Абай есімі берілген алғашқы педагогикалық институт 1928 жылы ашылды. 1929-1931 жылдары Алматыда ветеринарлық-зоотехникалық, ауылшаруашылық және медициналық институттар ашылды. Республиканың мәдени өміріндегі маңызды оқиға 1934 жылы Алматыда Қазақ мемлекеттік университетінің ашылуы болды. XX ғасырдың 30-жылдары республикада инженерлік-техникалық кадрларды даярлаудың басталуы Қазақ тау-кен металлургия институтының ашылуымен басталды. Кітапхана кадрлары дайындала бастады. 1939 жылы Алматыда мемлекеттік кітапхана ашылды.

Қазақ тілінің дыбыс жүйесі мен оны таңбалайтын әріптер туралы пікірлерін ол 1912 жылдан бастап “Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінің беттеріне білдіре бастады. Қазақ жазуына, тіліне ыңғайлысы ол “Араб” әріптері еді. А.Байтұрсынов араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы , әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір талассыз қабылдады, себебі А.Байтұрсыновтың реформасы қазақ тілінің табиғатына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Cонымен қатар оның 1912 жылдардан бастап ұсынған, осы алфабитті негізге алған жаңа жазуы іс жүзінде қолданыла бастады.1915 жылдың бір өзінде осы емлемен 15-тей қазақ кітабы басылып шығыпты және бұл жазуды 1912 жылдардан бастап мұсылман медресселері мен қазақ-орыс мектептері де қолданыла бастады.

РЕФЕРАТ

(БӨЖ)

Орындаған: Ерғали Арайлым

Группа: Х-21-1

Қабылдаған: Есенгелдиева С.