Сабақ. «ЖАҢА Қазақ жазуы және орфографиялық ЖҮЙЕ» ПӘнінің мақсаттары мен міндеттері. Сұрақтар: Пәннің мақсаты мен міндеттері

Сұрақтар:

1. 
   Пәннің мақсаты мен міндеттері.
   
2. 
   Латын графикасына негізделген қазақ әліпбиіне көшудің қажеттілігі.
   
3. 
   Қазіргі қолданыстағы қазақ жазуының қалыптасу, даму тарихына қысқаша шолу.
   

Жаңа әліпбиге көшу туралы мәселе қазақ елінің тәуелсіздік алған өткен ғасырдың 90-жылдарының басында-ақ қазақ зиялылары тарапынан қозғалып, «Қазақ әдебиеті» және «Ана тілі» газеттерінде ұсыныстар мен пікірталастарға негізделген мақалалар түрінде сөз болған еді. Бұл мақалаларда келешекте латын графикасына негізделген әліпбиге көшу туралы ұсыныстармен қатар, араб графикасына негізделген А. Байтұрсынов әліпбиіне оралу, көне түркі жазба ескерткіштеріндегі таңбалардан әліпби құрастыру, т.б. с.с. идеялар да айтылды. Әрине сол кезде де кириллицаға негізделген әліпбиді пайдалана берейік, ештеңе өзгертпейік деушілер де болды және қазір де бар.

Қазақ қоғамында тәуелсіздік алған жылдардан басталған жаңа әліпби қабылдау туралы айтыс-тартыстар аяқталып, латын графикасына негізделген қазақтың жаңа әліпбиін қабылдау жөніндегі Елбасының жарлығымен айтыс-тартысқа нүкте қойылғанына көп бола қойған жоқ. Жаңа әліпбидің бірнеше жобасы қоғам мүшелері тарапынан қызу талқыға түсіп, ең тиімді деген нұсқасын таңдап алдық деп отырмыз.

Латын графикасына негізделген алфавитке бұрын Кеңестер Одағының құрамына кірген, Одақ ыдырағаннан кейін тәуелсіздік алған Өзбекстан, Әзербайжан, Түркменстан сияқты басқа түркі мемлекеттері көшіп алды. Тек Қазақстан ғана бұл істі енді қолға алып отыр.

Ең алдымен, латын әріптеріне негізделген жаңа әліпбиге көшу – әріден ойластырылған, таза прагматикалық шешім, ұлт мүддесінен туған оң қадам болып табылады. Бұл бүгінгі күннің проблемаларымен шектеліп қалмай, келер ұрпақтың қамын ойлаудан, халықтың, ұлттың келешегін ойлаудан туған шешім. Өйткені бүгінгі таңда дүние жүзі халықтарының басым көпшілігі латын әріптерімен жазады. Тіпті сан ғасырлық өзіндік алфавиті бар қытай, жапон, корей сияқты дамыған елдерде де латын әріптерін жарыса қолданылатынын жоққа шығара алмаймыз. Өйткені ағылшын тілі әлем халықтарының негізгі қарым-қатынас тіліне айналды. Рас, әлем халықтарының бәрі латын әріптерінің классикалық нұсқасын емес, көпшілігі ағылшын тіліндегі нұсқасын, немесе өз тілінің дыбыстық ерекшелігіне байланысты қоспа жасанды әріптері бар нұсқаларын пайдаланады. Ендеше келешекте әлем халықтарымен бірге боламыз десек, әлемдік өркениеттен, мәдениеттен, ғылымнан кенже қалмайық десек, қазақ үшін тиімдісі осы латын әріптері.

Екіншіден, алфавит тілдің қалқаны, қорғаны қызметтерін де атқаруы тиіс. Өйткені алфавиттегі әріптермен бірге сол әріптердің қайсысын қай орында қалай жазатынымыз туралы орфография заңдары қоса келеді. Жаңа алфавиттегі әріптерге негізделген орфография қағидалары тілді қорғау қызметін атқарады деген сенімдеміз.

Сонымен, жаңа әліпбиге көшудің қандай қажеттілігі бар?

1. Латын графикасына негізделген әліпби үлгілерін әлем халықтарының 70-75 пайызы пайдаланады екен. Қазақ елі де – бүгінгі жаһандану заманында рухани код пен ұлттық келбетін сақтай отырып, әлемдік мәдениет пен өркениетте өз орнын табуды көздеген, ілгері ұмтылушы елдердің бірі. Әлемдік өркениетте озық елдерден қалмау, жайы келсе алдыға түсу үшін орыс графикасынан гөрі латын графикасы зор мүмкіндіктер береді. Өйткені бүгін мен келешек – ақпараттар заманы. Орыстар айтады: «кім ақпаратқа ие болса, сол жағдайды билейді». Ғаламтор желісіндегі ақпараттық кеңістіктің 60-70 пайызы латын графикасындағы мәліметтер, ал кириллицамен берілген деректер жиынтығы ғаламтордың 10-15 пайызын ғана құрайды.

2. Кириллица әріптерінен бірден бас тартқалы отырғанымыз жоқ. Ол да бәлкім 15-20 жыл, бәлкім 40-50 жыл жаңа әліпбимен қатар қолданыс табатынына дау жоқ. Алайда кириллицаға негізделген әліпби мен сол әліпбиге негізделген емле жүйесінің тіліміздің шұбарлануына жол ашқанын ешкім жоққа шығармайды. Осы кері үдерісті тоқтату үшін де әліпби мен емле жүйесін өзгерту қажеттілігі туындайды. Мәселен 1940 жылға дейінгі әліпбилерімізде 28 әріп қана болған. Бұлар қазақ тілінің төл сөздеріндегі дыбыстарды ғана таңбалады. Бұл кезде де орыс тілінен сөздер еніп жатты. Бірақ біз оларды қазақ тіліндегі дыбыстармен айтып, жазып келдік: бәлшебек, кәмпеске, Мәскеу, т.б.Орыс сөздерін қазақшаға икемдеу ертеден бар құбылыс болатын: болыс, ояз, старшын, т.б. Кириллицаға көшкеннен бастап, орыс сөздерін қазақшаға икемдеуге жол жабылды. Орыс тілінде қалай жазылса, өзгеріссіз қабылдап, солай оқып, айтып үйрендік. Сөйтіп тілімізге бұрын жоқ дыбыстар енді, сингармонизмге бағынбайтын сөздер саны күрт көбейді. Қазақтар кірме сөзді өз тіліміздің орфоэпиялық сөйлеу заңдылығына икемдеудің орнына керісінше тілімізді өзге тілдің сөздерін дұрыс айтуға икемдедік. Бірте-бірте қазақы сөйлеу мәнерімізден айырыла бастадық. Осы іске бүгіннен тосқауыл қойылуы тиіс. Тығырықтан шығудың жолы жаңа әліпбиге көшу және емле ережелерін қайта жасау.

Ендігі міндет жаңа әліпби және жаңа емле жүйесін тез игеріп, өмірге енгізу.

1. 
   Жаңа әліпбиге көшудің не қажеттілігі бар?
   
2. 
   Өзге түркі тілдерінің латын графикасына негізделген әліпбилерін интернеттен тауып, латыннегізді қазақ әліпбиімен салыстыр.