Білім берудегі интеграция. Инклюзивті білім берудің дамуы дәріс 1: Мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беру үрдісіне енгізудегі қоғамның көзқарасының дамуы

1970 ж. американдық E.N.Deno осыған ұқсас «Модель», «Каскад» (см. Deno E.N. “Spezial Education as Developmental Capital” //Exceptional Children, 1970, № 37, 229-237) концепцияны ұсынды. «Каскад» ұғымы мүмкіндігі шектеулі балалардың «ортақ ағынның» ішінен аз деңгейде шығуы ретінде әлеуметтік-педагогикалық шараларды қолдау жүйесі болып табылады («mainstream»). Бұл ұғымды ХХ ғасырдың 90 жылдары біздің елімізде кеңінен қолданып жүрген кезде, АҚШ «инклюзия» деген жаңа ұғымды қолданды.

Батыс еуропа елдерінен кейін ең бірінші 1975 жылы интеграция ұғымын өз елінде құқықтық 94-142 негізгі заңды қабылдайды (The Education for all Handicapped Children Act). ХХ ғасырдың 70-80 жылдары АҚШ-тың жалпы мектептеріне инклюзивті енгізуде көптеген қиындықтар және өзекті мәселелермен қақтығысқа түсті. Сол уақытта жүргізілген жұмыстың қорытындысы жалпы мектептің мұғалімдерінің жаңа түрдегі кәсіптік қызметке дайын емес екендігін көрсетті.

ХХ ғасырдың екінші жартысында еуропаның басқа елдерінде де білім беруге интеграциялық жүйені енгізу өзекті мәселе болып табылды. Демек, жалпы мектепке арнайы мектептегі ерекше қажеттіліктері бар балаларды оңайлықпен көшіру және әкімшілік шешімдердің әдістерімен нормаланған және интеграцияланған білім беру бағдарламасы бір күннің ішінде енгізілмейтіні айқындалды. Мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы мектепке ауысу үшін түбегейлі және ұзақ уақыт, ұйымдастырушылық-әдістемелік жұмысқа жалпы мектеп мұғалімдерінің дайындығының сәйкес келуі,оқу жоспарларын түрлендірулердің ұтымды әдістердің табылуы, барлық балалардың ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне және бірлестік қажеттіліктеріне сәйкес оқу процесіне қатыса алатындай дидактикалық құралдарды, жаңа әдістемелік тұғырларды, тәсілдерді құрастыру қажет.

ХХ ғасырдың 80 жылдарында АҚШ-тың жалпы мектептегі әдістемелік және дидактикалық, ұйымдастырушылығының маңыздылығы білім беру жүйесіндегі педагогика ғылымында интеграция «дұрыс» терминологиясының орынына біріктіріп оқытудың жағдаяттың таңбалаушы жаңа ұғымның пайда болуы мен оны қолдануға (түзетуге) септігін тигізді: inclusion – бұл жаңа халықаралық құжаттардың арқасында бүкіл әлемге түбегейлі таралып барлық дамыған елдер үшін басқарушы қызметі ретінде қалыптасты.

1994 жылы Испания мемлекетінде Саламанка қаласында ерекше қажеттілігі бар тұлғалардың білім алуына «Саламандық декларациясы» қабылданған. Бұл құжатты Дүниежүзінің барлық мемлекеттері ат салысты. Аталмыш құжатта барлық адамдардың білім алуына тең құқылы екендігі жайлы, ерекше қажетттілігі бар тұлғаларға арнайы білім алуына арнайы жағдайлармен қамтамасыз ету қажеттілігі туралы айтылған. Олар:

• 
  әр баланың білім алуы мен оны жалғастыруға;
  
• 
  білім алуында ерекше қажеттілігі бар тұлғалардың жалпы мектептерде оқуға;
  
• 
  инклюзивті білімді ұйымдастыру бағыттында жалпы мектептерде дискриминациялық көзқарастарды алдын-алу, жою туралы;
  
• 
  жалпы мектептерде инклюзивті білімді ұйымдастыру;
  
• 
  арнайы білім беру бағдарламалар мен жоспарларды әзірлеу т.б.
  

Дегенімен, қазіргі уақытта жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқытуды білдірудің синонимі ретінде мамандардың жиі қолданатын «инклюзивті білім беру» мен «интеграциялық оқытудың» мәнді айырмашылықтары бар. Инклюзивті білім беру мен интеграциялық оқытудың айырмашылықтарының критерилерін отандық зерттеушілері де Р.А.Сүлейменова, А.А.Байтурсынова анықтап көрсетті.

Шет елдердің зерттеу тәжірибесінің қорытындысы ретінде инклюзивті білім берудің 8- қағидасын ұсынады:

1. 
   Адамның құндылығы оның мүмкіндіктерімен жетістіктеріне тәуелді емес;
   
2. 
   Әрбір адам сезе және ойлай алады;
   
3. 
   Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы және тыңдалуға құқықылы;
   
4. 
   Барлық адамдар өз құрдастарының қолдауы мен достығын қажеттенеді;
   
5. 
   Әр түрлілік адам өмірінің барлық жақтарын дамытады;
   
6. 
   Барлық адамдар бір-біріне мұқтаж;
   
7. 
   Барлық оқушылар үшін прогресс жетістігі олардың білгенінде;
   
8. 
   Нағыз білім беру тек шынайы өзара қарым-қатынас контексінде болып жүзеге асырылады.