азақ  ж әне  әд ем   әдеби еті

ГЫ ЛЫ М И  I ЗЛЕ HICTEP

өнтус  Овөхунский»,  яғни  «К,ой  қайнарының»  шаруалары 

өлтірді  дөп  жауап  береді.

Лопенің  жаңашылдығы  мен  халыққа  жақындығы  -  

оның  жасаған  образдарының  өңбөкші  халық  өкілдері 

болуында 

және 

олардыц 

мақсатының  зулымдықтан 

қутылып,  еркіндікте  жасауында  жатыр.  Буған  өрісу  жолы 

көтөріліс 

Еңбөкші  халык,  фөодалдық  зулымдыққа 

қарсы  күресте  король  өкіметінөн  жәрдем  күтөді,  бірақ 

жазушы  шаруалардың  бул  арманының  мүмкін  еместігін 

көрсетеді.  Корольдің  елтірілген  командор  орнына  жаңа, 

одан  да  жауыз  әкімді  жіберу  керектігі  туралы  сөзі  буган 

жаксы  дәлел  бола  алады.

Шығармадағы 

шаруалар 

өз 

адамгершілік 

қасиеттөрін,  ар-намыстарын  сақтай  алуымен  феодалдық 

аксуйектерден  к,ай  жағынан  болса  да  жогары  турады. 

Сараи 

әдебиөтіндө 

халык, 

өкілдері 

темен, 

кулкілі 

ок,иғаларды  бейнөлеудө  гана  алынса,  Лопе  халықты 

нағыз  каһармандар  дәрежесінө  котерөді.  әз  еркіндіктері 

уилн  табанды  курөс  журпзгөн  шаруалардың  куші  мөн 

қудіретіне  тиісті  баға  береді.  «К,ой  қайнары»  -   Лопе 

де  Веганың  халық  көтерілісін 

шынайы  бейнөлөгөн, 

демократиялык,  рухтағы  ең  кернөкті  драмасы.

Лопе  де  Вега  Испанияда  жеке  биліктің  дағдарысы 

жәнө 

феодалдық-католиктік 

озбырлықтың 

кушейген 

дәуірінде  өмір  суріп,  шығармашылықпен  айналысты. 

Ұлы  қаламгөр  Лопе  осы  туңғиықта  ақиқат  жолын  іздеді, 

зулымдык  пен  әділөтсіздікке  қарсы  гуманистік  идеялар- 

ды  улкөн  ерлікпөн  қоргады.  Халыктың  өз  тағдырын  өз 

к,олына  алуы,  өз  бостандығы  үшін  күресі  такырыбын 

суреттөуі  -   оның  шыгармашылығының  демократиялык, 

сигіатын  бөлгіледі.  Сол  себөпті  Лопенің  жауынгерлік 

пухтагы  туындылары  Испанияда  билік  жургізген  кертарт- 

«

і

  опгардын,  карсылығына  ушырайды.

Оның  драматургиясына  қызығушылық  Ресейде  XVIII 

...ырдың  30-40  жылдарында  басталды.  Сумароков  оның

13

шығармашылығын  жоғары  бағалап,  оны  ағылшын  жазу- 

шылары  Шекспир,  Мильтон,  итальян  жазушылары  Тассо 

және  Ариостомен  бір  қатарға  қояды.  XIX  ғасырдың  ба- 

старында  испан  әдебиеті  мен  театрын  үйрену  тағы  да 

күшейеді.  Пушкин  “ Әдебиеттің  халықшылдығы  туралы» 

(1825)  атты  мақаласында  Лопе  де  Веганы  халык  арма- 

нын  бейнелеуші  деп  бағалайды.  В.ПБелинский  «испан 

драмасы  Лопе  де  Вега  жэне  Кальдерон  сияқты  жазу- 

шылармен  мақтануы  тиіс»  екендігін  айтты.

XIX 

ғасырдың 

40-жылдарынан 

бастап, 

улы 

драмашының  пьесаларын  орыс  тіліне  аудару  күшөйеді. 

1870-1880  жылдар  «Фуэнте  Овөхуна»  («Қой  Қайнары»), 

«Севиль  жулдызы»  пьесаларын  сахналастыру  мәдени 

өмірдегі  үлкен  оқиға  болды.  Кейін  «Шалғындағы  ит», 

«Фенисаның  налалары»  пьесалары  да  орыс  сахнасында 

қойылады.  Онын,  «Валенсия  жесірі»,  «Севиль  жулдызы», 

«Шалғындағы  ит».  «Би  мүғалімі»  сияқты  30-дан  аса  дра- 

малары  мен  комедиялары  тек  орыс  тілінде  ғана  емес, 

ал  украин,  белорус,  армян,  грузин,  өзірбайжан,  қазак; 

тілдерінде  де  сахнаға  қойылды.

П а й д а л а н ы л ға н   о д с б и е т т е р :

1.  Белинский  В.Г.  Сочинения  в  одном  томе.  М . 

1950

2.  Тебегенов  T.C.  Шетел  әдебиетінің  тарихы.  А., 

РБК.1996

3.  Словарь  литератураведческих  терминов.  Сост. 

Тимофеев  Л.,  Тураев  М.  М.,  1974

4.  Сервантес.  Том  IV.  М.,  1961.

5.  Пуришев  Б.И.  Зарубежная  литература  средних 

веков.  М.,  1975.

6.  Плавскин  З.И.  Литература  Испании  IX-XV  веков. 

М.,  1986.

Ақтау  қаласы.

«БАЛА  М А И »   ШАЯТЫНЫЦ  КВРХЕМДІГІ

-аламгер  Сапарғали  Бегалии  шығармашылыгы 

жайлы  сөз  болғанда,  алдымен  онын,  балалар 

Іәдебиетінің  шебері  өкенін  айтқанымыз  жөн.

Көрнекті  ақын,  дарынды  жазушы,  аудармашы,  драма­

тург  Сапарғали  Бегалиннің  әдеби  мурасы  оқырманның 

жүрегінө 

жол 

тауып, 

балаларды 

отансүйгіштік, 

адамгершілік  сияқты  ізгі  қасиеттерге  баулып,  айтылмақ 

ойды, 

өсиет-акылды 

балалар 

түсінігіне, 

талғамына 

сай  жазуына  ешкімнің  таласы  болмаса  керек.  Ғалым

Г.  М АУЛЕНОВА,

Л.Н.  Гумилев  атындағы 

Еуразия  Ұлттық  университетінің 

қазақ  әдөбиөті  кафедрасының  магистранты

Н.Ғабдуллин:  «Сапарғали  Бегалин  -   қазақ  балалар 

әдебиетінің  іргетасын  қалаушылардың  бірі.  Балаларга

№  6  (42).  2010  жыл

.азақ  ж ән е  әлем   әд еб и еті

Казахская  и  мировая  литература

арнап  жазған  өлеңдері  мен  әңгімелөрі  тілге  жеңіл, 

жүрекке  жылы  тиеді.  Бір  шыгармаларында  жөткіншөктің 

жақсы  үміті,  талабы,  әр  іске  икемділігі,  қумарлығы  си- 

патталса,  өнді  бірінде  олардың  әр  түрлі  мінез-қулқы  мен 

алуан  әрекеттері  суреттелөді»  [ 1,36  ]  десе,  академик 

РНұргали:  «Әсіресе,  ол  балалар  әдебиетін  дамытуға 

зор  үлес  қосып,  «Бүгінгі  Ыбырай».  «Қазақтың  Маршагы» 

атануы  тегіннен-тегін  өмес  Есімдері  әлемге  аян  Том 

Сойер,  Гаврош,  Тимур  секілді  к,ызық  мінезді,  қайратты 

балалардың  қатарына  С.Бегалин  өз  кейіпкерлері 

Сәтжан,  Коксеген,  Уәш,  Ердөндөрді  қосты»,  -   дейді 

[2 ,3 -6 ]

Әдөбиет  мәсөлесі  -   күрдөлі  мәсөле,  Көз-көлген  ту­

ынды  қандай да  бір тақырылқа жазылмасын,  ол  шындыққа 

негізделуге  тию,  бул  үшін  каламгер  әз  шығармасына 

арқау 

еткелі 

отырған 

оқиғаны 

немесе 

қубылыстьі 

кезбен  көріп,  жүрекпен  сезінуі  шарт.  С.Бегапиннің  қай 

шығармасын  алмайық,  магына-мәнділігімөн  окырманның 

жүрегіне  жол  тауып,  өзіне  еріксіз  баурап  отырады.

Әзінің  узак,  ғүмырында  Сарапғали  Ысқақулы  өмірдін 

қызығымен  бірге  азабы  мен  тозағын  да  көрген.  Бұлай 

деуімізге  нөгіз  бар:  жастық  шағы  канқүйлы  бірінші 

дүниежүзілік  соғыспен 

түспа-тус 

келіп, 

30-жылдары 

туған  ел-журтын  жалмаган  жутты  да  көзімен  көрді,  көп 

ұзамай  улт  тұлғаларының  басына  үйірілген  к,ара  бүлт 

«репрессия»  кезеңі  мен  туған  өлкесі  -   «Дегелеңнің» 

атом  аймағына  айналуы  -   оның  өмірінің  трагөдиялық 

бір 

белігіне 

айналды. 

Осындай 

аласапыран 

дәуір 

оқигаларына  куә  болған  қарт  қаламгер  «Біз  осылаи  өстік» 

деген  мақаласында  былай  деп  жазды:  «Шыгармашылық 

өмір  сабақтардан  басталады.  Мөн  өкі  ғасыр,  екі  дәуірді 

көзбөн  көрдім.  Өтпелі,  еткелді  кезең  ауыртпалығын 

бір  кісідей-ақ  тарттым  гой  деймін.  Көпті  кәріп,  білу, 

ауыр  бейнеттің  дәмін  таіу  -   қалай  дегенде  де  әлдебір 

талаптарға  талпындырады,  жұмылдырады  адамдарды» 

[3,4-6.].  Екі  ғасыр  оқигасын  көзбен  көріп,  байыппен 

ой  өлегінен  өткізгөн  С.Бегалин  қаламынан  туган  «Алтай 

аңызы»,  «Қанатты  қазақ»,  «Баян  жүрек»  поэмалары  мөн 

деректілік  маңызы  бар  «Заман  белестері»  мөмуарлық 

романы  және  «Шоқан  асулары»  хикаяты  -   қаламгөрдің 

және  казак,  әдебиетінің  үлкен  бөлесі.

Қазақтын,  тунгыш  галымы  Шоқанды  казак,  елінің  сай­

ын  далада  көшіп-қонып  жүрген  шағында  мәдениеті,  білімі 

мен  өнөрі  озган  орыс  елінің  мойындауы  халк,ымыздың 

бірегей 

тулғасына 

деген 

қүрметті  танытты. 

Осын­

дай  улттың  бақ-талайына  туган  перзентінің  өмірі  мен 

еңбектерін  зерітеуде  ултгық  әдебиетімізде  зерттөуші 

галымдар  айтарлықтай  жетістікке  жетгі.  С.Мұқановтың 

«Аққан  жулдыз»  романы,  С.Бақбергеновтың  «Қоянкөзге 

қулаған  жүлдыз»  хикаяты,  Ә.Марғуланның  зерттеулер! 

Шоқанның  қысқа  ғүмырында  мәнді  өмір  белестерін 

атқарып  кеткен  маңызды  істерін  пайымдауға  мүмкіндік 

берді.  Осындай  тағылымды  туындылар  қатарынан  орын

14

алатын  еңбек  -   С.Бегалиннің  «Шоқан  асулары»  деректі 

хикаяты.

Қаламгер  қазақтың  туңғыш  саяхатшысы,  оқымысты 

және  ғалымы  Шоқанның  жастық  кезіндегі  тәлім  апған 

ортасы  мен  үлкен  ғылымға  аттанған  өмір  жолдарын  осы 

кездегі  қогам  өміріне  байланыстыра  отырып,  әсерлі 

баяндайды.  Академик  Р  Нургали  «Халқымыздың  аспа- 

лы  перзенті  -   Шоқан  әмірі  бүгінде  көптеген  көркем 

шығармаларға  арқау  болып  отыр.  Сәбиг  Муқановтың, 

Сергей 

Марковтың, 

Сәуірбек 

Бақбергеновтың  улы 

галым  өмірін  бейнелейтін  роман,  повестердің  қатарында 

Сапарғапи  Бегапиннің  «Шоқан  асулары»  диалогиясы 

өзінің  деректі  негізімен,  ыкдіамдылығымөн,  тартымды 

оқиғаларымен  ерөкшөленді.  Бул  кітап  -   тамаша  адам- 

дар  өмірін  фактілік  негізден  ауытқымай,  дәл  бейнелейті., 

қазак;  әдебиөтіндегі  сәтті  туындылардың  бірі»  [2,3-6 ],  -  

деп  баға  берген.

«Шоқан  асулары»  хикаяты  «Бала  Шоқан»,  «Галым 

ІІІоқан»  атты  екі  бөлімнен  түрады.  Бірінші  бөлімді  ав­

тор  түрлі  тақырыптарға  жіктеп,  әрбір  тақырыпқа  бала 

Шоқанның  білімге,  ғылымға,  әр  түрлі  өнерге  деген 

қуштарлық  сезімі  мен  болашақ  ғапымның  бойындағы 

ізп  қасиетгерін  керкем  суреттеп  отырады.  Мәселөн, 

«Мусінші  мысықта»  енерді  багалай  білуі,  өнергө  деген 

сүйіспеншілігі,  қарапайым  халық  өкілдерін  жанына  жақын 

туту  суреттелсе,  «Ақын  алдында»,  «Түнғыш  естеліктер», 

«Өрісті  өнердің  белгісі»  тарауларында халық мураларына, 

сөз  өнеріне  деген  сүйіспеншілігі  баяндалады.  Ойы 

баласы  бола  тура  ауылга  келген  ак,ын-жыршылардың 

аиналасынан 

узап 

кетгіей, 

солар  жырлаған 

«Қозы 

Керпеш  -Баян  сулу»,  Айганым  әже  аузынан  естіген  «Ер 

Тарғын»  жырын  қызыгушылықпен  тындауы,  әрбір  жаңа 

кітапты  оқыган  сайын  оқу  қумарлыгы,  таным-білігі  арта 

түсетіні  нанымды  суреттеледі.  Бул  өмірде  Шоқанның 

бшімді,  ойлы  да  зөрдөлі  адамдардың  қасынан  қалмай, 

езіне  беймәлім  сырлардың  қүпиясын  шешуге,  бөлгісіз 

қубылыстарды  танып-білуге  талпынғанын  кереміз.

Керкем 

шыгармадагы 

«Сонаршылар 

тобында» 

бөлімінде 

қазақ  халқы 

жоғары 

бағалайтын, 

ежел- 

ден  кәсібіне  айналдырған  аңшылық  дәстүрі  кеңінен 

суреттеледі.  Қожбанның  қолындагы  бүркіттің  томагасы‘ >

 

сыпырган  сәті,  сол  сәтте  дабыл  қағылыгі.  қиқу  салуы, 

қыранның  көкке  шарықтай  ушып,  төменге  найзадай 

қадалып  келіп,  түлкіні  алуы  оқырманның  кез  алдында 

әдемі  сурет  болып  етіп  жатады.  Тіпті  қызықтап  турған  жас 

Шоқанның  да  атын  тебініп  қалып,  шаба  женелгенін  керіп 

түрғандай  боласыз.  Қаламгөрдің  халықтың  ежелден  еген 

болған  салтын  шебер  суреттей  білуі  -   ата-бабамыздың 

аңшылық,  қус  салу  дәстүрін  жетік  меңгөргенінің  айгағы. 

Шыңгыс  ерекше  үміт  күткен  улы  Шоқанды  ат  ерттөтіп 

мінгізіп,  қус  салуға  алып  шыгуы  секілді  нагыз  үлттык, 

ерекшелік  қаламгер  Е.Букетовтың  «Жас  К,аныш»  хикая- 

тында  да  кездеседі.  Осы  бөлімдегі  қүс  сагіу  көрінісі  аса

азақ  ж әне  әлем   әд еб и еті

Казахская  и  мировая  литература

№   6 

(

42

),

  2010  жыл

көркөм  бөйнөленген.

Академик  Р  Нурғалидің:  «Өзгө  ортада  басқаны 

елей  қоймаитын  Ғабит  пөн  Ғабиден  кдзақтын,  ауызекі 

әңгімесінің  үздік 

шебері 

Сапаргали 

отырған 

жер- 

дө  байқап  басып,  көбіне  салт,  бұрынғы  тұрмыс,  ел 

арасындағы  хикая,  шежіре,  аңыз,  жүйрік  ат,  тұйғын  қус 

туралы  ағаның  узақ-сонар  сөзіне  жапықпай  ден  қоятын» 

[2,3-6],  -   деген  пікірі  жоғарыда  айтқанымызды  дәлелдей 

түседі.  Осы  бөлімде  құс  салудан  басқа  олжа  байлау, 

олжаға  қутты  болсын  айтып,  шашу  жасау  сиякты  ырым- 

жоралғылары  да  көрініп  жатады.

«Нағашы  ауылына  саяхат»  бөліміндө  сіңілі  кәдесі, 

тоқымқагар,  жол  шашуы,  бата  бөру,  жарау  жүйрікке  көзі 

түсе  қалса,  қолқа  салу  сынды  көңілді  әрі  қызықты  салт- 

дәстүрлер  кездеседі.

Автор  «Бала  Шоқан»  хикаятын  шағын  тақырыптарға 

беле  отырып.  әр  белімде  Ш оқанның  ерге  талпы- 

нысын,  талабын  сенімді  суреттеп  отырады.  Жазушы 

Шоканмен  бірге  шығармадагы  жөтекшіліктерді  суреттеу- 

дө  бала  психологиясын  керкем  жөткізе  білген.  Мәсөлен, 

«Сәтжан»,  «Көксегеннің  көргендөрі»,  «Бала  мөргөн» 

туындылары  да  балалар  тәрбиесіне  кдгысты  күрделі 

мәселелерді  шағын  көлөмде  шымыр,  уғыныкты,  көркем, 

тартымды  жазудағы,  ондағы  балапардың  ой-өрісі  мен 

таным-түсінігін,  қызығушылыгын  еңбекке,  өнерге  дегөн 

қуштарлығын  бейнелеудөгі  шеберлігі  айырықша.  «Ұядан 

улы  жолға»  беліміндегі  Омбыға  оқуға  аттанғандағы 

Шоқанның  елге,  анасы  мен  достарына  дегөн  қимас 

сезімі, 

іш к і

 

төбіренісі,  достары  Әлібай  мен  Муқанның, 

тіпті  тентөк  інісі  Жақыптың  томсарып,  ағасын  қушақтай 

алуы  оқырманды  елжіретеді.

Қай 

шыгармасында 

болмасын, 

осындай  улттық 

дәстүрлерді  бейнелі  суреттеу  арқылы  кейінп  урпақты, 

жас  буынды  ата  саптты  қастерлеуге,  елжандылыққа, 

инабаттылык, 

пен 

әдемілікке 

үндеу 

-  

жазушы 

өрекшөлігінің  бір  қыры.  Ұлттық  тәрбие  мен  халкымыздың 

салт-дөстүріне  қаламгер  өз  шыгармаларында  әрқашан 

айырықша  көңіл  бөліп  отырады.  Демек,  жазушы  проза- 

сы  -   улттық  тәрбиөнің  қунарлы  көзі  [4,280-6].

Ғумырнамалық  шыгармалардың  негізгі  өрекшелігі  -  

өткенді  еске түсіру болгандықтан,  Шоқанның бала  кездегі 

іс-әрекеті,  мінез-қүлқы,  ортасымен  қарым-қатынасы  кең 

түрде  суреттеледі  де,  улкөн  мәселені,  күрделі  оқигаларды 

суреттөу  жоққа  тән,  Шоқанның  мінез-қүлқын  аша  түсу 

мақсатында  ғана  автордың  к,ысқа  түрде  баяндап  етуі 

кездеседі.  «Аңсаған  ауылға  барғанда»  бөлімінде  оқуда 

журіп,  азаматтық  көзқарасы  қалыптаса  бастаған  Шоқан 

Шыңғыс  пен  Ш еген  ауылының  жылқылары  егіншілөрдің 

шабындығына  түскен 

сәтте 

дау-дамайға 

араласып, 

өкесінің  кедейлерге  бір  қара  бергізіп,  соққыға  жығылған 

жігітке  ат  мінгізген  түсы  бар.  Будан  басқа,  уақ  руының 

биі  Ықылас  пен  алшын  кедейлері  арасында  жер-суға 

таласқан  даулы  мәселесі  дәулетті  уақыттардың  пай-

дасына  шешілгені,  әкеге  қарсы  үкім  айта  алмаган 

баланың  кедөйлерге  деген  аяушылық  сезімінің  керінісі  -  

шығармада  Шоқанның  адамгершілік,  азаматтық  бәйнесін 

ашу  мақсатында  баяндалады.  Шыгармада  көп  болмаса 

да,  кей  тустарда  көрөмет  табиғат  көріністері  -   пей­

заж  байқалып  қалады.  «Пейзаж  -   әдеби  шығармадағы 

жаратылыстың,  яки  табиғаттың  әсем  көрінісі,  көркем 

бейнесі».  Жазушы  әдеби  шыгармада  керкем  ойлардың 

ажары  ретінде,  жаны  есебінде,  образдың  -   метафора 

жүйесінің  арқауы  сипатында  табигат  келбетін  усталықпөн 

пайдаланады»  [5,365-6].  «Ел  орынға  отыра  екі  ауылдың 

арапығында  алтыбақан,  әткеншек  қүрған  балалар  шуылы 

күзек  даласынын  кең  алқабына  жаңғырығы  кетіп  жатты. 

Іңірде  туған  ай  сәулесі  де  жер  бетіне  көплдір  аспан- 

нан  жарыгын  мол  жайып,  аса  кеңілдендіріп  жіберді.  Тек 

балаларға  гана  емес,  әткеншек  басына  к,ыз,  келіншектер 

де,  жасөспіртК/Гбозбалапар  да  жиналды»  [6,76-6].  Жазу­

шы  жаратылыс  бейнесін  суреттей  отырып,  табиғаттың 

әсем  көріністерін  адамдардың  көңіл-күйімен  бірлікте 

әсерлі  суреттеген,  дәл  берген.  Осы  керіністі  бейнелей 

отырып,  к,азақ  хапк,ының  жайма-шуак,  тіршілігін  көркөм 

жеткізген.  «Пейзажды  біз,  әдетте,  керкем  шыгармада 

суреттөлгөн  табиғат  көрінісі  дейміз.  Рас,  пейзаж  -  

табигат.  Бірақ,  бул  жеткіліксіз.  Иағыз  пейзаж  -   бул 

поэзия!  Бул  -   характер,  бул  -   адам.  Неге  десеңіз, 

адамдардың  тагдырынан,  сезімінен,  кеңіл-күйінен  тыс 

табигат  суреті  -   пейзаж  емес!»  [7,366-6].  Мысалы: 

«Күтірлеп  сынған  қалың  муздар  бірін-бірі  қага  жылжып, 

бірі  шетке  қағылып,  бірі  агынға  түсіп,  ойран-топырын 

шығарып  жатыр...  Су  бурынгысынан  әлдеқайда  кетеріліп, 

жардың  ернеуіне  шыпылдап  келіп,  қалаға  лап  қоярдай 

лепіріп  жатыр».  Осы  бір  көрініс  қырда  еркін  самғап 

ескен  қаладагы  Ш оқанның  кең  дапаны  аңсап,  алай- 

дүлей  болган  көңілінің  сонау  туган  жеріне  ынтықтығын, 

елге  деген  аңсарының  сыртқы  керінісіндей.

Орыс  гапымдары  (профессор  А.Ефимов)  стильді 

лингвистикалык, 

турғыдан 

қарастырып, 

жазушының 

тілінөн 

іздесе, 

енді  біреулері  стильге  шыгарманың 

идеясы 

мен 

пішінін 

қосады 

(Г.Абрамович). 

акаде­

мик  Қ.Жумалиев  пікіріне  сүйенсек:  «Стиль  деген  сөз 

екінші  уғымда,  әр  жазушының  өзіне  тән  шыгармашылық 

ерекшелігі.  Бул  ерекшелігі  сюжет,  композиция,  тіл,  сөз, 

сейлем  қурылыстарында  айқындалады»  [8,199-6]  десе, 

галым  3,К,абдолов:  «Сонымен,  біз  әрбір  жазушының 

бүкіл 

шыгармашылыгының 

өн 

бойынан 

идеялық- 

керкемдік  негіздің  (идея  -   тақырып  -   мінез  -   тіл)  тек 

сол  жазушыга  ғана  тән  ерекшелігін  аңғарамыз.  Мүндай 

ерекшелікті  жазушы  творчествосының  мазмуны  мен 

пішініне  қатысты  басқа  жайлардан  да  іздеп  таба  беруге 

болады...»  [7,331-6],  -   дейді.

«Бала  Шоқан»  хикаятында  бейне  жасаудағы  қапам- 

гердің  шеберлігін  ерекше  атап  өткен  жен.

«Әлде  сынагысы  келді  ме  екен,  жоқ  езінің  аңгырт

15

№   6  (42),  2010  ж ы л

.азақ  ж ән е  әлем   әд еб и еті

Казахская  и  мировая  литература

айтқыш  әдеті  ме  екен,  Сәттібай деген  Шорман  ауылының 

белгілі  қожасы:

-  Мырза  ауылы  қаншалық  өзімсінгенмен,  ата  тегі 

басқа  гой.  Қазақта  мақал  бар  өмес  ne,  «Жиен  өл  бол- 

майды,  жөлкө  ас  болмайды»  дөген.  Бурынғылар  білмей 

айтты  дейсіз  бе,  -  дөді.  Қожа  сөзін  аяқтап,  қасындағы 

бір  ақсақалды  адамга  бұрыла  бергөнде:

-   Қожеке,  «Жиен  неге  ел  болмасын,  малы  болса, 

желке  неге  ас  болмасын,  майы  болса»  дегені  бар  емес 

пе,  сол  айтқыштардың,  -   деді  Шокан  байыпты  қабақпен» 

[6,91-6],  Диалог аркылы  кейіпкердің,  Шоқанның  бейнесін 

аша  тусетін  осындай  узінділөр  мол:  «Жиендер  әлі  жас 

қой,  ат  баптар  жасқа  келгенде  онысын  да  көрерміз»,  -  

деп  Мустапа  Шыңгыстың  алдын  орагытты.

-   Бөсе,  сараң  дегенім  дәл  шықты  ма?  Кекбестіге 

жиендер  қолқа  салар  деп,  ат  баптар  деген  сөзді 

көлденең  тартып  отырсың-ау,  ә?-деп  Шыңғыс  күлді. 

Баганадан  үндемей  тындап  отырган  Шоқан:

-  Атеке,  өзімізде  де  жүйрік  бар  гой.  Бізге  керек 

жүйрік  оган  керек  емес  пө?-дегені  гой,

Шоқанның  кісіден  сүрау,  біреудің  дүниесіне  қызығу 

дегенді  жек  көретін  мінез  білдіргені  Мусага  сондай 

унады,

-Шоқанжан  бері  келші,  Мустапаның  атынан  сенің 

мына  сөзің  әлдақайда  жогары  шықты-ау.  Бақытты  бол. 

Аман  болсаң,  қай  жүйрік  сенен  қутылар  дейсің.  -О сы - 

ны  айтып  Шоқанның  мандаиынан  иіскеді»  [6,55-6].  Осы 

жерде  Шоқан  ерекше  қасиетімен  көрінеді.  Бір  ауыз 

әкесіне  қарата  айткан  сөзімен  өзінің  үлкендерден  асып 

түскен  ақылдылыгын 

көрсеткен 

Шоқанға 

нағашысы 

Мусаның  «Аман  болсаң,  қай  жүйрік  сөнен  қутылар 

дейсің»  деп  шексіз  ризашылык  білдіруі  оның  болашағын 

сол  сәтте  дәл  болжағандай.

С.Бегалин  бір  сәтте  шығармадагы  екі  кейіпкердің 

бейнесін  қатар  аша  бшген.

-  Шоқан  Уалиханов,  сен  мунда  неге  томсарып 

отырсың?-деді  корпус  дәрігері  Василий  Матвеевич.

-   Көшірім  етіңіз,  сіздің  келгеніңізді  байқамай  кал-

дым

-   Оқасы  жоқ.  Рахмет,  к,ыран  балапаны,  -   деді  Ко- 

шелевский.  -С ен  еркін  өскен  сахара  баласысың.  Сонау 

кең  дапанды,  ауылды  сагынып  отырсың,  ә?  Тусінөмін. 

Сен  мына  қалада  торға  түскөн  сүңқардың  балапаны 

тәріздісің.  Сенің жаның сонау кегерген  алыс  қырға талпы- 

нады.  Шіркін.  еркіндік  киялы  кандай  әдемі,  -  деп  дәрігер 

Шоқанның  өзіне  түсініксіз  ой  толқынын  қозгап  жіберді» 

[6,71-6].  Осы  жерде,  біріншіден,  Василий  Матвеевичтің 

қыр  елі  -   казақ  халқын  жогары  багалап,  қыранга  теңеуі

-   ултымызды  жақсы  танитындығын  аңгартса,  екіншіден, 

Шоқанның  жас  болганына  қарамай,  орыс  білімдісінің  ал- 

дына  абырой,  бедөлінің  соншалықты  жогары  дәрежеде 

екенін  керуге  болады.  Немесе  «Анадагы  әжесі  айтқан: 

«Байлық  та,  бақыт  та  тиянақсыз,  ең  тиянақты  қасиет  -

16

өнер-білім.  Жеті  журттың  тілін  білгөн  адам  -   шалағай 

адам»  деген  сөзді  өзінің  естелік  дәптеріне  Шоқан  жа­

зып  қойған-ды»  [6,26-6].  Осы  бір  үзіндіде  зерделі,  зе- 

рек  Шоқанның  білімге  қүштарлыгы  мен  осы  жолдагы 

тиянақты  іс-әрекеті  керінсе,  Айганым  өженің  дариядай 

ақылы  мен  даналығының  иісі  аңқып  жатады.

Жазушы  С.Бегалин  шыгармаларының  бір  ерекшелігі

-   өмірде  жиі  айтылатын  мақал-мәтелдерді,  қанатты 

сөздерді  орынды  пайдалануында.  Хикаятта  «Бітер  істің 

басына,  білімді  келер  қасына»,  «Буқа  қарап  жүріп, 

жасаулыға  түрыпты»,  «Жігітке  жетпіс  түрлі  өнер  аз», 

«Асауды  қурық  жуасытады,  тентекті  буйрык,  жуасытады», 

«Басы  ауырмағанның  тәңірімен  ici  жоқ»,  «Төреге  ерген 

ерін  арқалар»,  «іздегенге  алтын  жолығады»,  «Андамай 

сөйлеген,  ауырмай  өледі»,  «Екі  бай  қүда  болса,  ара­

сында  жорға  жүреді»,  «Шайнап  берген  балага  ас  бол­

майды»,  «Атадан  бала  туса  игі,  ата  жолын  қуса  игі», 

«Бет  көрсе,  жүз  уялады»,  «Бас  кеспек  болса  да  тіл  ке- 

спек  жоқ».  Жазушы  мақал-мәтелдермен  ғана  шектел- 

мей.  фразеологиялық  тіркестер  мен  теңеулерді 

т и ім д і

 

қолданган;  қазан  бүзар,  бауыр  басу,  даусы  сембеу 

іштарлык,  ету,  көз  тастау,  т.б.  Мысалы,  шығармада  мына- 

дай  теңеулер  кездеседі:  «Қыстай  қала  ішінде  іші  пысып. 

ерігіп  кдпған  бала,  далаға  қарай  қанат  сермеген  туз 

қусындай  ынтықты»  [6,72-6],  «Ә,  дегенде  қуйындай  үшып 

жөнелген  Жақыптың  Қарагер  қунаны  бір  белестен  асып, 

келесі  қаиқаңга  кетерілгенде  тырбақтап  жайыла  берді» 

[6,72-6].  Осындаи  мақал-мәтөлдер  мен  көркемдепш 

қүралдар  шығарма  тіліне  ажар  бөріп, 

көріктендіріп 

жіберген.  Әрі  қаламгердің  улттық  болмысын  танытады.

Қаламгер  көтерген  тақырыптың  қай-қайсысы  да 

маңызды  әрі  мәнді,  әрқайсысының  тәрбиелілік,  тагы- 

лымдық  мәні  ерекше.  Ендеше,  суреткер  Сапаргали 

Бегалиннің  муралық  әдебиетіміздің  бір  белесі  ретінде 

қалары  анык.

П а й д а л а н ы л ға н   ә д о б и о т т е р :

1.  Ғабдуллин  Н.  Елін  ерекше  сүйген.  «Қазак  әде- 

биеті».  1995  ж.,  17  қазан.

2.  Нурғали  R  «Дегелеңге»  біткен  шынар.  / /   «Қазақ 

әдебиеті».  1995  ж.,  10  казан.

3.  Нысаналин  А.  «Заң»  газеті.  2008  ж.,  13  қыркүйек

4.  Ибрайханова  А.Қ.  С.Бегалин  прозасындагы  ба 

лалар  әлемі.  ҚазҰУ  хабаршысы.  Филология  сериясы. 

№ 2-2008

5.  Соколов  А  Н.  Теория  стиля.  М.,  Советский  писа­

тель,  1968.

6.  Бегалин  С.  Ш окан  асулары.  Алматы:  Балауса, 

1996.

7.  Қабдолов  3.  Сөз  енері.  Екі  томдық  шығармалар. 

А.,  1982.

8.  Жумалиев  Қ.  Эдебиет  теориясы.  Алматы:  Мектеп, 

1969.

жүктеу/скачать 2,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: