ізақ  ж ене  эл ем   әд еб и еті

ізақ  ж ене  эл ем   әд еб и еті

Казахская  и  мировая  литература

№   6  (42),  2010  жыл

ЭЛЕ Б И  СЫН

ка  институтының  (кдзіргі  Қазак  ұлттык  педагогикалык 

университеті)  тіл  жэне  әдебиет  факультетінен  бастаған 

талантты  жас  оны  1950  жылы  томамдап,  еңбек  жолын 

сол  кездегі  «Лениншіл  жас»,  «Ара»  — «Шмель»  журналда- 

рында  бөлім  меңгерушісі  кызметтерімен  жалғастырды.

Поэзия,  онын  ішінде  сатира,  пародия  салала- 

рына  ерекше  ыкылас  қойып,  калың  окырманының 

сүйікті 

акынына  айнала  берді. 

Түрлі 

кызметтерде 

жүріп,  кепшіліктің  ыкыласына  бөленді.  Казак  КСР 

Кинематография 

женіндегі 

мемлекегтік 

комитетге 

қызмет  аткарды.  «Ғылым»  баспасының  бас  редакторы, 

«Казакстан»  баспасынын  бас  редакторы,  Казакстан  Жа- 

зушылар  Одағынын  әдеби  кенесшісі  міндеттерін  де  абы- 

роймен  алып  жүріп  келеді.

Түнғыш  әлеңдер  жинағын  1955  жылы  «Алғашқы 

борозда»  деген  атпен  жарыкка  шығарған  каламгер 

колынан  осы  уакытка  дейін  кептеген  жыр  жинактары 

дүниеге  келді.  Азаматтық,  лирикалык  өлендерге  де  бой 

үрыті,  «айналасы  теп-тегіс,  жұмыр  келген»  жыр  жолдары 

да  окырманының  жүрегіне  жол  таба  білді.

«Терек пен  тікенек»,  «Біле  койдым»,  «Қанатты  киял», 

«Суылдак»,  «Кисык айна»,  «Бетін  кисык болса...»,  «Тоғыз 

жүз  күн»,  «Бастау»,  «Ерлік  дастаны»,  «Чубартауские  изу­

мруды»,  «Бес  белее»,  «Шаттык  шапағаты»,  «Дәуір  — да- 

стан»,  «Тсс.  Тісіңнен  шығарма»,  «Киелі  домбыра»,  Ғасыр 

жолы»,  «Кері  тартканды  бері  тарт»,  «Алмагүл»,  «Жер 

сойлейді»,  «Шабыт  шағаласы»,  «Жұлдыздар  жаңғырығы», 

«Тұлпар»,  «Жастык  жыры»,  т.б.  көптеген  сықактар  мен 

фельетондар,  өлендер  мен  поэмалар  жинағының  авторы, 

Казақ  КСР-нің  «Ецбек  сіңірген  мәдениет  қызметкері» 

Мынбай  Рәш  шығармашылығына  арнагі  әдебиеттің 

асыл  арнасына  езі  канат  қағып,  түлеп  үшкан  алтын 

үясы  Абай  атындағы  КазҰПУ  ректоры  С.Ж.Пірәлиев, 

казак,  әдебиеті  кафедрасының  менгерушісі  Т.С.Тебегенов 

бастаған  студенттер  тобы  дүбірлі  кеш  еткізді.

4  курс  студенттерінің  жүргізуімен  өткен  салта- 

натты  бас 

қосуда 

ректордыц  бірінші 

орынбасары 

М.Ермағамбетов,  акынмен  Абай  атындагы  КазПИ-де

31

1946-50  жылдары  бірге  оқыған,  ҚР  ҰҒА-нын  академигі 

С.С.Кирабаев,  замандас  қүрбысы  Ә.С.Бейсенова,  п.ғ.д, 

профессор  Т.Қ.Жұмажановалар  күттыктау  сез  сөйлеп, 

акыннын  жастык  шағына,  сырға  толы  студенттік  еміріне 

шолу  жасап,  кызыкты  естеліктер  таркатты.  80  жаска 

келіп, ата атанған  азаматты  студенттер ортасында жігіттік, 

бозбалалык  шактағы  өміріне  саяхат  жасаткандай  эсер 

калдырды.  Өмірдін  табы  бетке  әжім  түсіріп,  ез  танбасын 

басканымен,  көңіл  шіркіннің  әлі  де  болса,  сол  жастық 

калпынан  таймаған,  алаулаған  сезімнен  басылмаған  кұйі 

кызыкты  сауалдарға  жауагі  беріп,  жасгармен  еркін  түрде 

сұхбат  жүргізуге  ерекше  ыкпал  етті.

Бір  өзі  бойына  бар  өнерді  жинактаған  ақын  кепшілік 

ортада  казак  әдебиетінін  кемел  түлғалары  М.Әуезов, 

Ғ.Мүсірепов, 

С.Мүканов, 

Ғ.Мүстафин, 

Т.Жароков, 

С.Мәуленов, 

И.Байзаков, 

А.Токмағамбетов 

жайлы 

кызыктьг  әңгімелер  айтып,  өз  шыгармашылығынан, 

казақтың  кара  домбырасын  колына  алып,  бабына 

келтіре  отырып,  қырғыздын  әйгілі  «Манас»  жырынан, 

езіміздің  «Алпамыс»  жырынан  үзінділер  келтірді.  Бір 

мезгілде  акыннын  да,  театр  әртісінің  де,  жыршынын  да, 

өсиет  акылы  мол  дана  карияның  да  бейнесіне  ене  от­

ырып,  кәрермендер  жүзіне  күлкі  үйірілтіп,  кеш  корігін 

кыздыра  түсті.

Акын  атымен  танылған  азаматка  арнап  айтылған 

жазушы  Ә.Нұршайықовтың  «Мынбайдың  «Жұлдыздар 

жанғырығы»  естеліктер  жинағы  проза  жанрында  да 

еңбекқор  қаламгер  екенін  байкатады...»  деген  жолдары 

мерейтой  иесінін  жан-жақты,  каламы  карымды  өнер 

иесі  екендігін  дәлелдей  түседі.

Кеш 

сонында 

өз 

замандастарынан, 

кейінгі 

үрпағынан,  жалпы  окырман  кауымнан  өзіндік  бағасын 

алып  үлгірген  ақын  иығына  шапан  жабылып,  студент 

жастар  өз  шығармашылыктарынан  жыр  арнады,  әсем 

әнмен  кенілдерді  тербетті.

Арнайы  соз  алған  күрметті  кеш  конағы,  мерейтой 

иесі  университет  ұжымына,  казак  әдебиеті  кафедрасына 

ерекше  алғысын  білдірді.

АЦЫЗБЕН 

. 

АҚИКАТ

азірп  казак  прозасында  жанрлык  сипаты  мен 

мазмұн  бітімі  сан  тарау  шығармалар  көптеп 

^аналады.  Ой  еркіндігі  мен  шығармашылык 

ізденістен  Туған  соны  түр,  жаңа  кадам  жасауға  үмтылган 

жазушыларымыздың 

кешегі 

кеңестік  дәуірде  билік 

күрған  шынайы  реализмнін  шылбырынан  босап,  өзгеше 

сокпак  іздеуі  —  занды  кұбылыс.  Сондыктан  болар, 

бүгінгі  шығарма  кейіпкерлері  екі  аякты  жүмыр  басты 

гіенделер  гана  емес,  бір  кездерде  аныз-энгімелерден, 

ертегі-жырлардан  алыстан  таныс  періштелер,  рухтар 

немесе  езге  де  табиғаты  жат,  танымы  баска  озге  элем 

окілдері  коптеп  үшырасатын  болды.  Ал,  туындыга  аркау 

болған  окигалар  да  өрімі  белек  озге т е   кұрылымға  ау- 

ысып  жатады.  Біз  талдагалы  отырган  жазушы,  акын,

Қайрат  РАЕВ,

филология  ғылымдарының  кандидаты

Төлеген  Айбергенов  атындағы  сыйлыктын  лауреаты, 

Халықаралық  «Сорос  коры»  бәйгесінің  жеңімпазы  Аскар 

Алтайдың  (Алпысбаев)  «Отырар  кітапханасы»  сериясы- 

мен  жарык  көрген  «Алтай  новелласы»  атты  роман-миф, 

повесть-притча  новелласы  да  (Алматы:  «Олке»  баспа- 

сы,  2001)  мазмұн  сонылығымен,  қаламгерлік  шешімінің 

тосындығымен  ерекшеленеді.

№  6  (42),  2010  жыл

,азақ  ж ән е  әлем   әдеби еті

Казахская  и  мировая  литература

32

Кітаптың 

беташары 

ретінде 

ақын 

Сәкен 

Иманасовтын  «Табиғаты  бөлек,  танымы  терен»  деген 

алғысөзі  берілген.  Ол  шығарма  жайында  жылы  лебізін 

білдіре  келе,  «Алтайдың  алкызыл  модағайының»  авто­

ры  алдымен  не  жазатынын  жаксы  зерттеп,  біліп  алған. 

Анызбен  астарласкан  шығармадағы  аңшы  мен  аю, 

тіршілік  пен  тұрмыс  шынайылығы,  жазушы  шеберлігі 

кім-кімді  де  селт  еткізеді.  Асқардын  аюы  аюша  «ойлай- 

ды»,  аюша  «әрекет  етеді»,  түйесі  —түйе,  жылкысы  — 

жылқы,  сөйге  тұра  солардын  түйсігіне,  ойлы  әрекетіне 

имандай  ұйып  сенесін,  иланасын.  Нанымсыз,  жалан 

сәйлеу  деген  жок.  Борі  де  өз  табиғаты,  қаз-калпындағы 

тіршілік-тынысы,  тұла  бойы  болмысымен  суреттеледі» 

деген сөзі окырманды  психологиялык. жағынан алдын-ала 

дайындап  кояды.  Роман-мифтін  алғашкы  беттерін  ауда- 

ра  бастағаннан-ак  тұла  бойыңды  белгісіз  бір  үрей  аралас 

сезім  мен  соны  калай  болар  екен  деген  кызығушылык 

катар  билейді.  Жазушынын  гілі  кез  алдыңа  әр  суретті 

каз-калпында  әкеледі.  Сіз  атты  аруға  тесіле  караған 

Айконырдын  бойын  билеген  кұмарлыктың,  тамырын 

қуалай  соққан  күштар  нәпсінін  бүлк-бүлк  соккан  тамыр 

соғысын,  суык  тер  баскан  кара  түмсығынан  шыккан 

демді  дәл  касында  тұрғандай  сезінесіз.  Ал,  екінші  жакта 

ойында  түгі  жок,  еркелей  басыгі  келіп  «Аткы»  бұлактын 

биігінен  ақтарылған  саркырамаға  сүлу  тәнін  сүйдіріп, 

емін-  еркін  шомылып  жаткан  жас  аруға  кезініз  арбасып, 

ендігі  бір  сәтте  онын  алдағы  тағдыры  калай  болар  екен 

деп  киналасыз.  «Күн  сәулесі  суғын  кадаған  балғын  тән 

аюдын  нәпсісін  алып,  ойнакы  сезімін  оятып  жіберді.  Кыз 

денесіне  тұнған  мың  сан  мелдір  моншак  күнге  шағылып, 

кұбакандай  күбыла  ойнайды.  Сәулеленген  су  тамшыла- 

ры  қардай  тәнге  сикырлы,  шұгыла,  тілсіз  тылсым  кұпия 

жинап,  хайуаннын  жүлын-жүйесіне  жынды  бір  сезім 

ағыны  ыркын  алып  бара  жатты...  Бойжеткен  су  шайған 

шашын  сілкіп,  ырғала  басып,  күнге  кыздырынған  сайын 

әлгіндегі  асау  агын  аю  бойында  күш  алып,  еркін  билей 

түсті.  Айконырдын  ерік-жігері  еріксіз  коніп,  шекердей 

еріп,  әйел  тәнінін  өзіне  ғана  тиесілі  ерекше  сұлу,  тар- 

тымды  күдіретіне  арбалын  калды.

Кындай  белді  кайыңдай  мүсін  канын  кыздырып, 

сезім-сауанын  қыздырған  сайын  әз-езін  үмыткан  хайу- 

ан  бойьгн  бағып  тасаланғанды  да  койған.  Алдындағы 

калынды  жагіыра  аттап  та  кеткен.  Кызылған  кан  да, 

киналған  жан  да  шыдатпаған...  Бар-жоғы  ат  аркандай 

аралыктағы  ашык  алацкай 

шегінен  шыға  келді...» 

(7-бет).  Окырманын  осындай  арпалысты  сезімге  бөлеп 

койған  жазушы  ойламаған  жерден  Ұлар  аншыны  тап 

кылғанда  баладай  куанып,  бойыңыздан  бір  ауыр  жүк 

түскендей  женілдеп  сала  бересіз.  Қаламгердің  әрбір 

сәттің  тамырын  тап  басып  жеткізе  білетіндігі  сон- 

ша,  Ұлар  мен  Бұлабикенін  алғашкы  тіл  катыскан 

сәтінде-ак  бір-бірімен  іштей  табысып  калғанына  де 

күмәнданбайсын.  Коркыныштан  есі  ауып,  есенгіреп 

тұрса  да  әйел  затына  гән  жеңістік  пен  Сумылтык  аттын 

үстіне  жабылған  тенбіл  шүбар  барыс  терісін  сипай 

түрып  «Сізге  омір  бойы  карыздармын.  Өмірім  карыз 

отелмесе  қарызбын,  калауыныз  білсін»  деген  сөздер 

жаңа  ғана  Аюдын  тырнағынан  кұтылып,  енді  келіп 

айдалада  кездейсок  жолыккан  аншы  жігітке  жұмылып 

соз  айтканынан  тіксініп 

калатындайсың. 

Ұлар  да 

озінің  кызды  Аюдың  тырнағынан  кұтқарған  әрекетін 

малданғандай  «Акмаралына  да,  Ак  тілегіне  де  ортак 

болсам  деймін»  деп  төбеден  койып  калады.

Одан  әрі  карай  кыз,  жігіт,  аю  үштағаны  арасын­

да  бітіспес  бір  шиеленіс  ширыға  береді.  Жаз  бойы  бай

кыздын  ауылын  торыған  Айконырдын  адамға  түсініксіз 

озбыр  сезімі  мен  аңға  тән  кылык  әрекеті  түбі  алмай 

коймайтын  ажал  бейнесіне  бірте-бірте  ене  бастайды. 

Бүл  екі  ортада  аңшы  жігіт  пен  жылкышы  кыз  (байдыц 

жалғыз  кызы  болса  да,  оған  жылкы  бақтырып  койғаны 

түсініксіздеу)  айлы  түндерде  кұмарта  кауышып,  махаббат 

әуенінде  тербеледі.  Екеуінін  диалогынан  кыздын  басы 

байлаулы,  күйеуі  ұрын  келіп,  беті  ашылған  жан  екенін 

түсінесіз.  Жолайрықта  әкесі  мен  ағаларының  дүлей 

мінезінен  сескенген  жас  сүлудын  өмірінде  алғаш  per 

(бәлкім,  сонғы  рет)  үшыраскан  жігітке  деген  ынтызар 

көнілі  әдептен  аттатып,  күнәға  батырады.  Сондыктан, 

ол  езін  күрбандыкка  шалып,  айттырған  жеріне  ұзатылуға 

дайын.  Романның  басынан  аяғына  дейін  созылатын 

тартыста  бірі  тағдырдын  салғанына  көніп,  жат  жұртка 

ұзатылса,  капыда  анасынан  айырылып,  нағашыларынын 

еліне  жол  тартады.  Ал,  енді  бірі  орманның,  табиғаттын 

тылсым  заңына  бағынып  қалып,  үйкыға  бас  кояды. 

Бірак,  шығарманын  сонында  тағдыр  үш  кейіпкерді  бір 

молада  тоғыстырып,  ажал  әлеміне  алыгт  кетеді.  Ро­

ман  аягында  Аю  «Бұлабике  бейіті  басына  ай  көтеріле 

келіп,  карауыткан  зиратка  жүрексінбей  еніп,  топырағы 

тобырсымаған  кабірдін  томпиған  жалын  іргеге  карай, 

сиырып,  бет  бөренелерін  копара  көтеріп  жиып,  түстік 

түбін  ала  науадай  оя  казылған  акымда  аппак  ахиретпен 

кұбылаға  басын  бере  жаткан  мәйітке  түсіп,  көр  жиегіне 

сүйекті  кос  колдай  котеріп  шығарған-тын.  Сол  бойы 

түзге  алып  шығыгі,  бейіт  сыртындағы  кәрі  карағайға 

сүйеп  койып,  ак  кебінін  жырта  шешіп  алып,  анадан 

тумай  жаланаш  тәнді  күшағына  баскан.  Кардай  агіпак, 

мұздай  суык  тән  карымаған...  Қайта  буалдыр  елее  би­

леген  коныр  көзі  тұманына  түсіп,  ыстык  каны  тұла 

бойын  кыздырып,  жаны  жаныға  лэззат  тапқан.  Жалбыз 

бен  күшала  кытай  иісмайы  аңқыған  жас  денеге  еліте 

берген.  Ак  жолак  танауын  жүгіртін  иіскелегі,  кызыл 

тілімен  тастай  тәнді  сүйреңдете  жалаған.  Козі  жүмулы 

арыстай  тәннін  иілмей  де  бүгілмей  катып,  каны  кеуіп, 

жаны  кетіп  калған  суык  сүлдерін  бауырына  басып,  ана­

ша  аялап,  адамша  аймалаған.  Аймалаған  сайын  ағзасы 

асып,  аталығы  тіленіп,  жансыз  мұздай  мәйітті  корлай 

берген»  (210-бет).  Бұлабикенің  талайсыз  тағдыры  оны 

туыт  үстінде  жан  тапсыруға  жазса,  Үлар  мен  Айкоцыр 

Бүлабике  үшін  айкасып  еледі.  Басталуы  қандай  то- 

сын  болса,  аякталуы  да  сондай  кездейсок  шешіммен 

бітеді.  Кітаптағы  жаңа  сөздер:  -  «Модағай»  — «шүғынык 

гүлі»  (ежелгі  казак-калмакка  ортак  сөз),  -«мамалақ»  - 

коншык,  —  «каптағай»  -  түйскшіктін  бурасы,  -  «ден»,

-  «нар  жайсаң»,  -  «желбелей»  -  шинелдер  алтайлыктар 

осылай  атайды,  «желбегей  жамылу»  тіркесі  де  сол  пат- 

ша  өкімсті  заманында  шыккан,  -  «дербене»  -деревня,

-  «етей»,  -  «меш»  —  жергілікті  казактар  пешті  осылай 

атаған,  —  сары  сүмбе,  -  «Берте-Шона»  -  калмақтар  Көк 

бөріні  осылай  атайды.  Шона  —  борі  деген  соз:  Борте 

Бөрі,  —  халдай-кытай  билеушілері,  —  сібе-солаң  — теки 

жүрт,  -К ө к   Теңгір  -   Көк  тәңірісі,  —  Халха  —  Монголия 

жақ,  —  Тағылы  Мекен  —  Такла  —  Макан  шөлі,  —  Қүба

-   Қалжыр  өзенін  қалмактар  осылай  атаган,  —  «ілезі» 

жылдам,  шапшаң  деген  мағынада,  —  «жылым»  -  үнгір 

азуынын  желке  түсынан  аю  демімен  тесілгсн  қалын 

карда  жылы  леп  пен  шығып  жататын  ойық,  т.б.  архаизм- 

ге  айналған  ұмыт  болған  көне  ұғым  атаулары  жанғырып, 

кайтадан  колданыска  енгені  —  жазушы  Асқардын  олжа- 

сы  деп  түсінген  жөн.  'Гілі  күнарлы,  шығарманың  оқиға 

желісі  кей  түстарда  босаңсып  кеткенмен,  каламгер  кажет 

жерінде  оларды  жинақтап,  тізгіндеп  ала  кояды.

,азақ  ж ән е  әлем   әд еб и еті

Казахская  и  мировая  литература

№   6  (42),  2010  жыл

Поаппиіптесь 

на пзаанпя 

ТОО «БІПІМ» 

п «СдТНЛЗ»!

СМОТРИТЕ  НА  МИР  ШПРЕ!

При  оформлении обложки 

использованы  иллюстрации 

к роману  И.  Есенберлина  «Кочевники» 

издания Фонда  Есенберлина