Биология кафедрасы
Лекция № 2. Тақырыбы: Жүйке жүйесінің физиологиясы
жүктеу/скачать 59,27 Kb.
|
лекция ОФД 2023
| Лекция № 2.
Тақырыбы: Жүйке жүйесінің физиологиясы. 1. Жүйке ұлпасы. Нейронның құрылысы мен қасиеттері. Рефлекс-жүйке әрекетінің негізі. Рефлекторлық доға. Орталық жүйке жүйесі бөлімдерінің құрылысы мен функционалдық маңызы 2. Жоғары жүйке әрекеті оның жас ерекшеліктері. Жоғарғы нерв әрекеті туралы түсінік. Балалардың жоғарғы жүйке әрекетінің типологиялық ерекшеліктері. Ұйқы мен сергектіктің нейрофизиологиялық негіздері. Жүйке жуйесінің құрылысы мен әрекеттік негізі - нерв жасушасы немесе нейрон. Орталық жуйке жүйесінде (ОНЖ) нейрондарды қосымша жасушалар – глиялар қоршаған. Нейрондар мен глиялар нерв ұлпасын құрайды. Нейронның денесін сома деп атайды. Оның пішіні әртүрлі: сопақша, ұршық тәрізді, жұлдыз тәрізді және т.б. Денесінен ұзынды-қысқалы өсінділері – нерв талшықтары шығады.Ұзын талшығын аксон (грек тіліннен- тірек деген мағынаны білдіреді), қысқа талшықтарын дендриттер деп атайды (дендрон-ағаш). Аксон арқылы нерв жасушасының денесінен басқа нейрондарға, жұмысшы мүшеге нерв импульстері тасылады. Дендриттер-тармақталған қысқа өсінділер. Олардың ұштары сәл жуандап бұдырланады. Бұл – нейрондардың басқа жасушалармен ұштасу ауданын үлкейтеді. Дендриттердің бүртіктері бала тұғаннан кейін көбейе түседі. Нейрондардың бір-бірімен байланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше құрылым арқылы іске асады. Нерв талшықтары ағзада топтасып дәнекер ұлпадан тұратын қабықпен қапталып нервтерге айналады. Бір нервтің құрамында қозуды ОЖЖ өткізетін және орталықтан жұмысшы мүшеге әкелетін талшықтар болады. Қозуды орталыққа өткізетін нервтерді орталыққы тепкіш немесе афференттік нервтер деп атайды, ал қозуды орталықтан жұмысшы мүшеге таситын нервтерді орталықтан тепкіш немесе эфференттік нерв дейді. Нервтердің көпшілігі аралас нервтер. Олардың құрамында афференттік және эфференттік нервтер болады. Адам денесіндегі көпшілік тірі жасушалардың тітіркену қасиеті бар. Тітіркену деп сыртқы және ішкі орталардың түрлі әсерлеріне жауап беру қабілетін айтады.Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін тітіркендіргіш деп атайды. Олардың әсерінен ағза, оның жеке ұлпалары физиологиялық тыныштықтан белсенділікке ауысады. Жалпы алғанда, жүйке жүйесінің қызметі екі нерв қызметіне – нейрондағы қозу мен тежелуге негізделген. Қозу мен тежелу екеуі де нейрондардың белсенді қызмет қабілеті. Тек қозу кезінде ғана нейрондардың қызметі пайда болады, ал бұрын жасап жатқан қызметі күшейеді. Тежелу кезінде, керісінше, нейронның қозуы төмендеп, сосын мүлде тоқтап қалады да оның қызметі өшеді. Қозу мен тежелудің пайда болуы нейрондарда жүріп жататын зат алмасуының өзгеруіне байланысты. Қазіргі кезде қозу мен тежелудің барлық жағы жақсы зерттелген. Дегенмен балалардың жүйке жүйесінің ерекшеліктерін түсіну үшін, қозу мен тежелудің пайда болуына байланысты ағзаның қызметі басталып немесе күшейіп және нашарлап, не тоқталатынын білсек жеткілікті. Нерв жүйесінің қызметінің негізі – рефлекс. Рефлекс деп сыртқы ортаның тітіркендіргіштерінің әсеріне нерв жүйесінің қатысуымен ағзаның берген жауабын айтады. И.П.Павлов барлық рефлекстерді шартты және шартсыз рефлекстер деп бөлген. Рефлекс кезінде қозудың жүретін жолын рефлекторлы доға деп айтады. Ол 5 бөлімнен тұрады: сезгіш бөлім, афференттік жол, нерв орталығы, эфференттік жол, эффектор. Белгілі бір қызметті бірігіп орындауға қатысатын нейрондар тобын нерв орталықтары деп атайды. Адам ағзасындағы қандай да болмасын әрекеттер жүйке жүйесінің қызметіне байланысты және соған қатысатын нерв орталықтарының, ондағы нейрондардың қызмет қабілетінің жағдайына байланысты. Көптеген мүшелердің қызметтерін біріктіріп, байланыстырып, сыртқы ортаныңәсерлеріне бейімделуін ОНЖ -дегі ағзаның қызметін –үйлесімділік дейді. ОНЖ-дегі бір нерв орталығында пайда болған қозу мен тежелудің көрші орталықтарына жайылуын, таралуын иррадиациялану дейді. Нерв орталықтарында қозу мен тежелуге керісінше, тежелу қозуға жылдам ауысады. Сонымен қатар, бір нерв орталығының қозуына байланысты екінші бір нерв орталығының қозуы тежеледі және керсінше, бір нерв орталығы тежелгенде, екіншісінің қозуы күшейеді. Мұны қозу мен тежелудің индукциясы (лат.индукция-орнату, кіргізу) дейді. Бірнеше нерв орталығындағы қозу мен тежелу бір орталыққа жинақталады. Мұны қозу мен тежелудің жинақталуы дейді. Нерв орталықтарының қызмет атқаруының негізгі қасиеттерінің біріне доминанта жатады(лат.доминанта - басым). Оның негізін ең алғаш А.А.Ухтомский ұсынған. Доминанта дегеніміз ОНЖ қызметінде бір нерв орталығының қозуы басқаларының қозуын өзіне тарту арқылы белгілі бір сәтте басымырақ болады да, басқа орталықтарының қызметін өзіне бағындырады. Балаларда басымдылық оңай және жеңіл пайда болады. Сондықтан да балалардың зейіні тұрақсыз: жаңа тітіркендіргіштер оның миында басқа орталықтың басымдылығын тудырады. Әртүрлі талшықтар арқылы келген қозулардың ұшырасуын конвергенция (лат. конвергенс - түйісу) дейді. Айталық, дыбыс, көру, тері рецепторларынан келген қозулар бір нейронда түйісу мүмкін. Жалпы алғанда, балалардың жасына қарай ұшырайтын үйлесімділіктің кейбір кемшіліктері жасы ұлғайған сайын бәсендеп, 18-20 жаста толық жойылады да, үйлестіру қабілеті толық қалыптасады. Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі жатады. Жоғары жүйке әрекеті адам организмінің сыртқы ортамен қарым-қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес, сана, ойлау, көңіл-күйі, ұйқы, түс көру, гипноз ми сыңарлары мен олардың қыртысының негізгі қызметі болып есептелінеді .Мұғалімдері жоғары жүйке әрекетін жете түсіну арқылы балалардың мінез-құлықтарын біліп, оқыту, үйрету, тәрбиелеу жүмыстарын жөнге келтіріп, жан-жақты білімді, дұрыс дамыған жастарды тәрбелей алады. Адамның мінез-құлқы мен мидың арасындағы байланысты ең алғаш Платон, Гиппократ секілді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын. Ал ғылыми негізде жазылған еңбек, ол орыстың ұлы ғалымы физиолог И. М. Сеченовтың "Ми рефлекстері" (1863) атты кітабы. Осы еңбегінде ол психикалық әрекеттердің рефлекторлы табиғатын алғаш рет дәлелдеген. Еш әрекет өзінен-өзі пайда болмайды, тітіркендіргіштің әсерінен туады. Қобалжу, сезім, адамның ойы белгілі бір жауапты тудырады, мұның барлығы да бұлшық еттердің қызметімен аяқталады. Ғалым мидың қызметі рефлекторлы түрде іске асады, - деп түсіндіреді И. М. Сеченовтың бұл ілімін И. П. Павлов шартты рефлекстер тұрғысынан дәлелдеген және дамытқан. Ол жоғары жүйке әрекетін шартты рефлекстерді тудыру арқылы зерттеп, адам мен жануарлардың психологиясының заңдылықтарын алғаш рет түсіндірген. Шартты рефлекстердің пайда болуы ми қыртысының нервтік байланыс іздерінің қалыптасып, нығайып, күшеюіне негізделгендігі туралы ғалымның ілімі жоғары жүйке әрекеті туралы көзқарастың қалыптасуында маңызды орын алды. Уақытпен шындалған бұл ілімнің маңызы осы кезге дейін төмендеген жоқ, қайта көптеген ғалымдардың зерттеуі арқылы кеңейіп, шындалып отыр. Жаңа зерттеу әдістері пайда болысымен-ақ психикалық әрекеттердің шартты рефлекторлы механизмдері одан да тереңірек зерттеліп жатыр. Ол зерттеулер мидың жоғары дәрежедегі қызметіне жаңа көзқарастардың пайда болуына себеп болып отыр. жүктеу/скачать 59,27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|