Биотехнология

Гентамицинніц сульфатының сулы ерітіндісін унтақтап кеп- 
тіру  кезеңі.
  Гентамицин  сульфаттың  түссізденген  ерітіндісін 
үнтақтап кептіру УРС-0,5 типті  зертханалық кептіргіште жүргізі- 
леді.  Тазартылған ауа кептіргіш болып табылады.  Жүмыс бастал- 
мас бүрын барлық детальдарды кептіргіш  камерада жуады,  спир- 
тпен  сүртеді,  кейін  жинап  және  108°С  ыстық  ауамен  кептіреді. 
Жылу үстағыш — ауа температурасын белгілейді:  кептіргіш каме- 
раға кіру кезінде -   175-185°С, кептіргіш камерадан шығу кезінде
-  103-105°С. Кеппргіш камераға берілетін антибиотик ерітіндісін 
кызған  ауа тогында  майда тамшыларға  дейін  үнтақтайды.
Гентамицин сульфат препаратын өлшеу,  қаптау және белгі- 
леу  кезеці.
  Препаратты  кептіргіштен  жүктеп  және  оны  түсіру, 
сондай-ақ  оның  өлшенуі  асептикалық  жағдайы  бар  ғимаратта 
жүргізіледі.  Өлшеу  КОН-В  ламинар  боксте  жүзеге  асырылады. 
Гентамицин  сульфат  үнтағын  бүрандалатын  мойны  және  бүран- 
Далы қақпағы бар, қызыл-сары әйнектен жасапған банкаларға са- 
лады  да  жапсырма  жабыстырады.  Жапсырмада  өндіруші  кәсіпо- 
рын,  оның  тауар  белгісі,  препаратгың  аты, 
1
  мл-ғы  белсенділігі, 
ӘБ миллиардындағы белсенді заттардың қүрамы, салмағы, тіркел- 
ген нөмірі, жарамдылық мерзімі, сақтау жағдайы (бөлме темпера- 
турасында,  қаранғы,  қүрғақ  жерде)  белгіленеді.
Аминогликозидтік  антибиотиктерді  алу  үшін  көбінесе  мута-
синтезді  пайдаланады. 
Мутациялъщ  биосинтез
  (мутасинтез)  —
бүл  микроорганизмдердің  мутанттарын  пайдалану  арқылы  анти-
биотиктерді  алу.  Антибиотиктің  түзушілер-штамын  мутантты 
штамына  айналдырады.
Рекомбинантты  ДНҚ технологиясыньщ  көмегімен  антибиотик 
молекуланың  қүрылымы  бірегей,  микроорганизмдерге  қарсы  бел- 
сенділігі  жоғары,  ал  қосымша  зиянды  әсері  төмен  жаңа  антибио- 
тиктерді алуға болады. Өндірісте 
гендік-инженерлік антибиотик- 
терді
  алу  үшін  негізгі  рекомбинантты  микроорганизм 
Зігеріоту- 
сез  ар.
  пайдаланылады.  Бұл  микроорганизм  мицелл ал ар  түрінде 
өмір  сүреді.  Сондықтан  оның  трансформациясының  алдында  жа­
суша қабықшаны бұзып, жеке протопластарды бөліп алады. 
Зігеріо- 
тусез зр.
 штамының трансформациясы келесі кезеңдерінен түрады:
-  микроорганизмдердің жасуша қабықшасын ферменттің әсе- 
рімен  бүзады да,  протопластарды  бөліп  алады;
-  
ЗЬгеріотусез зр:
 
протопластардың  ішіне  плазмидалық ДНҚ- 
ны  енгізеді,  ортаға  полиэтиленгликоль  қосады.  Полиэтиленгли- 
коль плазмидалық ДНҚ-ның протопластарға енуін жеңілдетедг
74

-  
протопластың  өзінің  жасуша  қабықшасы  түзілгенге  дейін, 
оны қатты ортаға егеді, ортаның құрамына неомицин немесе тио- 
стрептон кіреді.  Бұл кезеңінде трансформацияға үшыраған жасу- 
шалардың сұрыпталуы іске асырылады;
Бір  антибиотиктің  синтезі  көптеген  (10-30)  ферменттік  реак- 
циялардын  нәтижесінде,  яғни  мультиферменттік  комплекстің 
көмегімен  іске  асады.
Антибиотиктер  микроорганизмдерге  олардың  көбеюін 
(бак- 
териостатикалық)
 
баса  немесе  олардың  жойылуын  (
бактери
- 
цидтік
)  тудыра  отырып  эсер  етеді. 
Бактерицидтік
  заттар  мик-
роорганизмнің  тез  өлуіне  сеоеп  оолады,  микроорганизмдердщ 
цитоплазмалық  ақуыздарын  өзгертеді,  ақуыз  молекуласы  олар- 
дың  әсерінен  қайтымсыз  денатурацияланады.  Бұл  заттардың 
әсерінің ерекшелігі болмайды, әр түрлі микроорганизмдерге эсер 
етеді.  Бактерицидтік  заттар  адам  ақуыздарымен де  әрекеттеседі, 
сондықтан олардың әсерінен адам ағзасының ұлпалары да зақым- 
дану мүмкін. Бактерицидтік заттарды дезинфекция үшін пайдала­
нады. 
Бактериостатикальщ
 заттар микроорганизмнің биохимия- 
лык  үдірістеріне  эсер  етеді,  олардың  дамуы  мен  өсуін  тежейді. 
Микроорганизмдердің өсу мен үрпақтануы үшін қолайсыз жағдай 
туады. Бактериостатикалық зат белгілі бір микробтың түріне гана 
өзінін әсерін көрсетеді,  себебі әр түрлі микробтардың зат алмасу 
процестерінде  айырмашылығы  табылған.  Бактериостатикалық 
заттың  әсерінен  адам  үлпалары зақымданбайды.
Қазіргі күнде  18000-ға жуық табиғи антибиотиктер белгілі, ал 
медицина  мен  ветеринарияда  ауруларды  емдеу  үшін  350-ін  ғана 
пайдаланады. Себебі, белгілі антибиотиктердің ішінен 90%-ы ме­
дицина үсынылатын талаптарына сай келмейді. Медицинада қол- 
даньшатын антибиотикалық заттар келесі талаптарына сай болуы
керек:
-  антибиотиктің өзінің уыттылығы және ағзада түзілетін өнім- 
дерінің уыттылығы  болмайды  немесе  өте төмен;
-  тиімді  әсері төмен  концентрацияда іске асады;
-  ағза жағдайында  микроорганизмге  қарсы  әсерін  көрсетеді;
-   антибиотикке  қарсы  микроорганизмнің  түрақтылығы  баяу
дамиды;
-  қосымша  зиянды  әсері  өте  төмен  немесе  болмайды;
-  суда жақсы ериді;
-   әдеттегі  жағдайда  үзақ  уақыттын  ішінде  микроорганизм­
дерге  қарсы  белсенділігін  сақтайды;
75

— 
ортаның әр түрлі жағдайында, ағзаның физиологиялық сүй- 
ықтық және үлпалық жағдайында антимикробтық әсерін сақтайды.
Көп  мөлшерде  пайдаланатын  антибиотиктер  жанама  зиянды 
көрсету  мүмкін.  Антибиотиктердің  макроорганизмдерге  жанама 
зиянды  әсері  мынадай:  уыттылық  әсері,  антибиотиктің  әсерінен 
дисбактериоз  және  аллергиялық  реакцияның  даму  мүмкіндігі, 
иммунитеттің тежелуі, аурудьщ асқынуы, ағзада өндірілетін уытты 
есеңгіреу  (шок).  Антибиотиктердің  микроорганизмдерге  жанама 
әсеріне  микробтардың  өзгерген  штамдары,  антибиотиктерге 
түрақты  және  антибиотиктерге  тәуелді  түрлері  түзілуі  жатады. 
Антибиотиктердің  әсерінен  ағзада  жүқпалы  аурулардан  қорғай- 
тьш  ерекше  және  ерекше  емес  қорғаныштық  негізгі  факторлары 
тежеледі (иммуноглобулиндердің түзілуі, комплемент жүйесі, ли- 
зоцим  ақуыздың  әсері).
3.1.1.2.  Вакциналарды  алу  өндірісі
Микроорганизмдер қатысуымен вакциналарды да өндіреді]/?ак- 
циналар
  — микроорганизмдерден  немесе  олардьщ  тіршілік  әре- 
кетінен түзілетін өнімдерден жасалатын  препаратгар,  оларды  про­
фил актикалы қ және  емдік мақсатга адам және  жануарлардың им- 
мундық  жүиесін  жақсартуға  қолданадь^  Вакцинация  нәтижесінде 
ағзаның  иммундық  қорғаудың  жалпы  принципін  Пастер  1881  ж.
түжырымдады: «Белсенділігі төмен қоздырғьшгтарды пайдаланып 
сақтандыру екпе жүргізгеннен кейін адам жүқпалы ауруларға қар- 
сы түрақты  болады».  Бүл  принцип  қазіргі күнге дейін  маңызды.
Вакциналарды өндіргенде антигендер ретінде: тірі белсенділігі 
төмен  (
аттенуирленген
)  микроорганизмдерді,  тіршілік  қабілеті 
жойған,  белсенділігі  томен  (
инактивті
)  түтас  микробтық  жасу­
шалар
алынған
тивті  антигендер 
(суобірлікті  вакциналару,
  микроорганизмдердің 
тіршілік әрекеті нәтижесінде түзшген өнімдерді (токсиндер); 
гендік 
инженерия
 әдісінің негізінде немесе биосинтез жолымен алынған
алынған
алынады
вирулентті
микро
вакциналардың
(контаминанттар)
76
I

вирусы  ИТИС  (СПИД)  және  ісік  вирустарына  қатысты  қауіпті 
болады. Бірінші алынған аттенуирленген БЦЖ вакцинаны (ВСО -  
ВасіПі Саітеііе-Сиегіп
) ұзақ уақыт туберкулезге қарсы пайдалан- 
ды.  Аттенуирленген  вакциналардың  алу  жолдарының  бірі  -   му- 
тантты штамдарын алу. Жасанды мутагенездің көмегімен микро- 
организмнің  вируленттілігін  толық  жояды,  одан  кейін  иммуни­
т е т   қалыптастыру  қабілеттілігін  жоғалтпаған  мутантты  штам- 
мын сұрыптау арқылы таңдап алады. Мысалы, мутагендердің әсе- 
рінен сүзек қоздырғышының вируленттілігі жойылған 
8. 
іурһі
 
Ту- 
2 1
  штаммы алынды, оның негізінде сүзекке қарсы вакцинаны жа- 
сады.  Тірі  вакциналардың  кемшілігі  -  тірі  жасушалардың  дүрыс 
дозасын  таңдап  алу  мен  биологиялық  бақылау  қиынға  соғады. 
Сонымен  қатар олар жоғары температураға өте сезімтал,  оларды 
сақтау  (төменгі  температура) талабы  жоғары  болады.
Инактивтелген 
(өлі) 
вакциналар
 
түрақты және қауіпсіз болады, 
себебі  олар  вируленттік  реверсиясын  тудырмайды.  Өлі  вакцина­
лар -  белсенділігі толық жойылған микроорганизмдердің негізінде 
жасалған  вакциналары.  Патогенді  микроорганизмнің  вирулент- 
тілігін толық тежейді, нәтижесінде оның жүқпалы ауруды қозды- 
ратын қабілеті жоғалады. Оларды қыздыру немесе химиялық жол- 
мен алады. Адам немесе жануарлар ағзасына вакцинаны енгізген- 
де  өлі  қоздырғыштың  барлық  антигендеріне  қарсы  иммундық 
жауап қалыптасады. Өлі вакциналарды сақтау женіл, суықта сақ- 
тауды  талап  етпейді,  осы  қасиеттеріне  байланысты  практикада 
қолдануға  өте  ыңғайлы  болады.  Бактериялар  мен  вирустардың 
молекулалық  антигендерін  немесе  күрделі  протективті  антиген- 
дерді  синтетикалық және жартылай  синтетикалық вакциналарды 
алу  үшін  қолданады.  Соңғылары  полимерлі  қүрылым  мен 
адью- 
ванттан
 
(иммунитетті  күшейтетін  химиялық  қосылыс)  түратын 
спецификалық антигенді комплекс болып табылады.
Тірі және өлі вакциналарды мынадай жүмыс жүргізіп жасайды:
1
)  ауруды қоздыратын табиғи (жабай) штамның түрін тандап ала­
ды, себінді жағдайда өсіреді және тазартады; 
2
) штамм белсенді- 
лігін толық тежейді немесе штамды түрөзгеріске (модификацияға) 
үшыратады.  Өзгерген  штамды  енгізгенде  адам  мен  жануарларда
тиімді  иммундық  жауап  дамиды.
Вакциналар  молекулалық  (химиялык)  және  корпускулярлық 
деп  жіктеледі. 
Молекулалық  вакциналарды
 
биосинтездік  немесе 
химиялық  жолмен  алынған  молекулалық  спецификалық  протек- 
тивті антигендер негізінде қүрастырады. Оларға микробтық клет-
77

калардан түзілген  (дифтериялық,  тырысқақ,  т.б.)  токсин  молеку- 
лалары формалинмен тазартылған анатоксиндер жатады. 
Кор пус­
ку лярлы вакциналар
 физикалық (жылу, ультракүлгін сәулелер, т.б.) 
немесе  химиялық  (фенолдық  заттар,  этанол)  жолдармен  бел- 
сенділігі жойылған біртұтас микроорганизмдерден немесе микро- 
организмдерден  бөлініп  алынған  субжасушалық  молекулалық- 
бетпк антигендік қүрылымдардан алынады (субвирионды  вакци­
налар,  сплит-вакциналар).
Химиялық вакциналар ауру қоздырғыштың жасуша қабығынан
немесе  басқа  да  бөліктерінен,  микробтық  жасушалардан  тазар-
тып  алынған  антигенді  компоненттерден  тұрады.  Бұл  жағдайда
микроорганизмдердің иммуногенді  сипаттамаларына ие  антиген­
дер ғана қолданылады.
Суббірлікті  ващинаны
  жасау  алдында  патогенді  микроорга- 
низмге  қарсы  антиденелердің  синтезін  ынталандыратын  ерекше 
компоненттің түрін және қасиеттерін  анықтайды.  Мысалы,  қара- 
пайым герпес вирустың қабықшасының № гликопротеинді тышқ- 
андарға  енгізгенде  оларда  ақуызға  қарсы  түзілген  антиденелер 
герпес  вирусты  бейтараптандырады.  Одан  кейін  вирустық  мате- 
риалды фракцияларға бөледі де белсенді бөлігін алады. Фракциялау 
үшін  бірнеше  әдістерді:  солюбилизация  (еру),  сепарация  (болу), 
хроматография, адсорбция, центрифугалау пайдаланады. Ең бірін- 
ші  биохимиялық таза  суббірлікті  вакцина түмау  вирусьша қарсы 
жасалган.  Қазіргі  күнде  бүл  вакцина  кең  қолдануда.  Суббірлікті 
вакцинаның кемшілігі  мынадай: 
1
)  ақуызды таза күйінде  алу өте 
күрделі  үдеріс  және  өте  қымбат; 
2
)  ақуыз  молекуласының  бөліп 
алу  барысында  кеңістік  қүрылымы  өзгеруі  мүмкін,  ягни  вирус 
капсидтің  немесе  қабықшасының  қүрамында  орналасқан  ақуыз 
молекуласының кеңістік қүрылымына толық үқсас болмайды. Бүл 
ақуыздың  антигенді  қасиетгерінің  өзгеруіне  әкеледі.
Вакциналардың  ең  қарапайым  варианттары  -   молекулалық 
вакциналар,  жеке  иммуногенді  ақуыздар  (вирустарының  сыртқы 
бетінде орналасқан ақуыздар) және синтездезделген аминқышқыл- 
дарының  10-15  қалдыкқтарынан  құралган  жеке  эпитоптарының 
негізінде жасалган 
пептидті
 вакциналар және  гендік  инженерия 
әдісімен  алынган  вакциналар.  Ақуыз  молекуласында  антигендік 
белсенділігін белгілейтін үздіксіз аминқышқылыныц тізбегі бола­
ды.  Вирус  ақуыздар  мен  эпитоптарының  көбісі  синтезделінген 
және жануарлардың екпесі ретінде зерттелінген. Мысалы, В гепа­
титке қарсы егуді іске асыру үшін ерекше антигенді алу өте қиын
78

мэселе. 
В  гепатит  вирусы  себінді  жасанды  жағдайда көбеймейді. 
Вирус тасымалдаушысының қан сары суын жылу әсерімен өңцеп 
оның негізінде В гепатитке қарсы вакцинаны жасайды. Одан кейін 
вирус  тасымалдаушы  сарысуының  құрамына  кіретін  сфералық 
бөлшектерін  тежеп  сыртқы  антигендерінің  негізінде  вакцинаны 
құрастырады. Бұл вакциналар тиімді және қауіпсіз, бірақ вакцина­
ларды  жасау  үшін  өте  көп  мөлшерде  сарысу  керек,  қымбат  жаб- 
дықтар және күрделі қорғаныш жүмыс жүргізу қажет. Биосинтети- 
калық  вакциналар  амин  қышқылдарынан  синтезделген  пептидті 
бөлшектер болып табылады, олар белгілі бір вирустың (бактерия- 
ның)  ақуызды  қүрайтын  амин  қышқылдарының  тізбектеріне 
сәйкес келетіндіктен организмнің иммундық жүйесімен танылып, 
иммундық жауап реакциясын тудырады.Синтетикалық пептидтік 
вакциналардың  ерекшелігі  жоғары,  қымбат  емес,  қауіпсіз  және 
тиімді,  сондьгқтан  пептидтік  вакциналардың  келешегі  бар.  Бірақ 
оларды  жасау  үшін  өте  көп  ерекше  зерттеу  жүргізу  керек.
Тірі  вакциналардың  штамдарына  иммуногенді  ақуыздарьшың 
бөтен  гендерді  енгізгенде 
ДНК-вакциналар
 пайда болады.  Организ- 
мге ақуыз-антигенді кодгайтын рекомбинантты плазмидаларды тері 
астына  немесе  бүлшық  егке  енгізгенде  иммундық  жауап  дамиды. 
Экспрессия нәтижесінде аз мөлшерде ақуыз-антиген түзіледі, себебі 
өте  аз  клеткалар  трансформацияға  үшырайды.  Бірак  организмде 
күшті гуморалдық және клеткалық иммундык жауап дамиды.
Жалпы айтқанда, гендік-инженерлік 
(рекомбинанты^ вектор- 
лык)
  вакциналар  -   жасанды  жолмен  қүрастырылған  микроорга- 
низмдердің  антиген  детерминаторлары  бар  вакциналар.  Реком­
бинанты  вакциналарды  алу  вирулентті  микроорганизмдегі  про- 
тективті  антиген  синтезіне  жауап  беретін  гендерді  қауіпсіз  мик­
роорганизм геномына тігіп, жасанды жағдайда өсіру нәтижесінде 
белгілі бір антигенді өндіріп әрі жинақтап алуға негізделген.
Өсімдіктер  қауіпсіз  және  арзан 
вакциналардың 
продуцент- 
тері  бола  алады.  1998  жылы  трансгендік  темекі,  картоп,  банан 
өсімдіктерінен  бірінші  жеуге  жарайтын  вакцина  алынды,  ол  В 
гепатитінің  антигені  еді.  Малярияға  қарсы  вакцина  трансгендік 
темекі өсімдігінен алынды, папилломавирусқа (жатыр мойын ісігін 
туғызады),  цитомегаловирусқа (герпес  вирусы) т.б.  қарсы  вакци­
наларды өсімдіктерден алу үшін жүмыстары казір қарқынды жүріп 
жатыр.  Түрлі  қауіпті  ауруларға  қарсы  (кызамық,  полиомиелит, 
дифтерия, сары безгек т.с.с.) жеуге жарайтын вакциналарды жеміс 
және көкөніс  өсімдіктерден  шығарып  алу мүмкіндігі  көрсетілді.
79

Вакциналарды  өндіруде  өсірудің  барлық  талаптары  дұрыс 
орындалуы  қажет,  мысалы,  аттенуирленген  вакциналық  штамды 
өсіру  барысында  таза  штамдардың  дақылдарын  алу  және  олар- 
дың  басқа  микроорганизмдермен  ластанбауы  (микоплазма,  ісік 
вирустар) тиіс, оларды соңғы өнім алу үшін түрақты өсіріп, стан- 
дарттау қажет. Бактериалды вакциналық штамдарды сүйық (күра- 
мында  казеин  гидролизаты  немесе' ақуыз  бен  көмірсулар  бар) 
қоректік  орталарда,  көлемі 
0 ,1
  м3-  
2
  м
3
 ферментерлерде  өсіреді. 
Вакциналық  штамнан  алынған  таза  дақылдарға  протекторлар 
қосып лиофильді тәсіл арқылы кептіреді.  Вирустық және риккет- 
сия  тірі  вакциналарды  алу  үшін  штамдарды  вирустық лейкоздан 
таза  тауық  немесе  бөдене  эмбриондарында  немесе  микоплазма- 
лардан  айрылған  жасуша  дақылдарында  өсіреді.  Стандарт  тала- 
бына сай тазартылған антигендер бірліктерінің иммуногенді қаси- 
етін  жоғарылату  мақсатында  адьюванттар  (көбінесе,  аллюминий 
түздары  мен  гельдер)  қосылады.
3.1.2.  Ауыл  шаруашылыгында  қолданылатын  микробтық 
биопестицидтер,  биотыңайтқыш тар,  эубиотиктер,
микробтық  жем-қоспалар
Адамзаттың  өмір  сүруі  мен  дамуы  алуан  түрлі  организмдер- 
мен  тығыз  байланысты.  Сан  қилы  организмдер  жер  шарына  мол 
тіршілік  тынысын  силаған.  ¥зақ  уақыт  тарихи  даму  барысында 
адамдар  ауылшаруашылық  өндірісімен  шүгылданумен  жануар­
лар  мен  өсімдіктерге  қарсы  дерт-дербездердің  алдын  ала  дәрі- 
дәрмекке  қатысты  білімдерді  таратқан.  Ауыл  шаруашылыгында 
химиялық  заттарды  (ортаны  ластайтын)  қолданудан  бас  тартып, 
биологиялық  (экологияның  таза)  күрес  түріне  көшу  қажеттілігі 
кезек  күттірмейтін  мәселе  болып  отыр.  Пестицидтерді  қолдану- 
ауылшаруашылыгын  интенсификациялаудың  негізгі  жолы. 
Пес- 
тицидтер
 -  зиянкестер мен өсімдіктер ауруларына қарсы қолда- 
ньшатын  адам  қолдан жасаған  заттар  тобы.
Пестицидтер: 
инсектицидтерге
  (зиянды  жәндіктермен  күре- 
сте қолданылатын химиялық препараттар), 
фунгицидтер
 мен 
бак- 
терицидтерге
  (өсімдіктердің  саңырауқүлақтық,  бактериялык 
ауруларына  қарсы  қолданылатын  препараттар), 
гербицидтерге 
(арамшөптерге қарсы синтетикалық заттар) бөлінеді. Пестицидтер 
химиялық зат болгандықтан,  қоршаган орта арқылы адамға және 
табигатқа  үлкен  зиянды  әсерін  тигізеді.  Көптеген  пестицидтер
80

бір  нысанадан  екінші  нысанаға  ауыса  отырып,  қоршаған  ортада 
ұзақ  уақытқа  сақталып,  одан  әрі  улы  қосындыларға  айналады. 
Инсектицидтер дің өндірістік көп мөлшерде өндірілуі ауаны, суда 
бүлдіретін басқа өнімдердің көбеюіне әкеліп соғады. Сулы ортада 
инсектицидтердің,  фунгицидтердің,  гербицидтердің  мөлшері  көп 
кездеседі.  Синтезделген инсектицидтер негізгі үш: 
хлорорганика- 
лық
 
(2,4-Д,  ДЦТ  және  оның туындары -  полихлорбифенил-ПХБ, 
хлордиен,  алдрин,  ГХЦГ,  гепатохлор,  таксофен,  галихлоргинен), 
фосфорорганикалық
 (карбофос,  метафос,  трихлорометафос,  фос- 
фалид,  хлорофос  трихлорфос)  және 
карбанаттар
  (севин,  анаба­
зин,  пиретрум)  тобына  болінеді.  Хлорлы  органикалық  инсекти- 
цидтер  жартылай  ыдырауының  өзі  ондаған  жылдарға  созылады, 
биодеградацияға  оте  төзімді.  ПХБ  қоршаған  ортаға  өндірістік 
калдық  суларды  ағызғаннан  және  үйінділердегі  қатты  қалдық- 
тарды  жаққаннан  түседі.  Қатты  қалдықтарды  жаққаннан  ПХБ 
атмосфералық жауын-шашын,  қар  арқылы жер  шарының барлық 
аудандарына  түседі.  Эпидемия  тудыратын  жәндіктерге  (бүрге, 
қандала, битке) қарсы хлорлы органикалық ДЦТ және гексахлоран, 
гексахлорциклогексен (ГХЦТ),  ГХЦГ-ның изомерлі лидан инсек­
тицид  қолданылады.  Бүл  улы  заттар  жүйке  жүйесіне,  бауыр, 
бүйрек,  жүрек,  ішкі  секреция  мүшелерін  зақымдайды.  Альдрин, 
дилъдрин, гептахлор, токсафен, мирекс деген инсектицидтер кейін- 
нен «ең лас» инсектицидтер түріне кіреді,  қазіргі кезде халықара- 
лық кауымдастықтың назарьгада. Инсектицидгердің екінші тобьша 
фосфорорганикалық  қосьшыстар  оның  ішінде  тиофосфор  қышқ- 
ылы  жатады.  Бүл  қосылыстар  класына -   инсектицидтер,  актаме- 
тилдер,  тиофостар,  меркамтофосстар жатады.  Химиялық согыста 
қолданылатын  зарин,  зонан  -   уландырғыш  затгар  да  осы  топқа 
кіреді.  Химиялық  қару  мен  пестицидтердің  айырмашылығы  аз, 
әскерилер  бір  қатар  жағдайларда  пестицидтер  корьга  стратегия- 
лык жинағы (резерв) ретінде қорап, ал  пестицид өндірісін  әскери 
уландыру заттарын шығаратын өндірістің негізгі деп санады. Осы 
топка зәр кышқыл (мочевина) синтездерінің онімдері, синтетика- 
лык фунгицидтер, бактерицидтер, зооцидтер, немацидтер жатады. 
Қазіргі уақытта 900-ден аса зиянкес түрлері инсектицидтер түрле- 
рінен «қорықпайды». Жәндіктердің ондаған түрлерінен көбі, оның 
ішінде шыбындар, тарақандар,  колорад қоңызы,  капуста көбелегі 
инсектицидтердің барлық түріне төзімді келеді. Барлық пестицид­
тер  мутагенді  және  түкым  қуалаушылыққа  кері  әсерін  тигізеді.
Қоршаған  орта  үшін  зияндылығы  төмен  не  неғүрлым  тиімді
6-559
81

препараттар,  соның ішінде 
биопестицидтер
  қолданылуы  эколо- 
гиялық қауіпсіз, микробтық, өсімдік және жануар тектес өнімдерді 
шығаруға көшкен өсімдіктерді қорғау құралдарының өндірушіле- 
ріне  коммерциялық  табыс  әкелуде. 
Микробтық  пестицидтер 
белсенді  ингредиент  ретінде  бактериялардың,  вирустардың,  са- 
ңырауқұлақтардың  микроорганизмдерін  құрайды.  Биохимиялық 
пестицидтер  — бұл  қоршаған  ортаға  улағыш  әсерінсіз  ауру  қоз- 
дырғыштарын туғызушылардың және ауылшаруашылық өсімдік- 
терінің зиянкестерінің өсуі мен таралуын бақылайтын табиғи суб- 
станциялар (феромондар, өсуді реттеуіштер, репродуктивтік фун- 
кцияларын  реттеуіштер).  Биопестицидтердің  құнын  төмендету 
мақсатында  фермерлік  шаруашылық жағдайында  ферментерлер- 
де өсіруден кейін  кептірілген миіфоорганизмдерді — бактериялар 
мен  саңырауқұлақтарды  қолдану  технологиялары  әзірленуде.
Өндірістік биотехнология халық шаруашылығының түрлі сала- 
ларын  қамтиды,  бұл  салаға  биопестицидтерді  өндіру  өндірістік 
масштабта жұмыс істеуді керек етеді. Табиғи пестицидтер ретінде
түимедақ пиретрумның экстракты, тұноасы, ұнтақ түрінде паида- 
ланады.  Жасыл  бұрыш, темекі,  сарымсақ т.б.  өсімдік ерітінділері 
колорад қоңызы  мен темекі жапырақтарының ауруларынан қорғ- 
айды.  Теңіз молюска қабыршақтары, шаян, сауыттары т.б. үнтақ- 
талған  түрде  топырақтағы  зиянды  жәндіктерді  жояды.  Шаруа- 
шылықта  микроорганизм дақылдарынан  өндірілген  микробиоло- 
гиялық препараттар қолданылады.  Ресейде И.И.  Мечников бидай 
қоңызына  қарсы  инсектицидті  саңырауқұлақ  бактеродекцияден 
жасады, ол тышқан тұқымдастарда сүзекті (тиф) туғызады. Бунақ- 
денелерге (мысалы,  колорад биті және т.б.) үшін патогенді саңы- 
рауқүлақтар, бактериялар, вирустар (
Васіііт іһигіщіепзіз, Веаиг[е- 
гіа  Ъшзіапа,  Тгіһосіегта  зрр,  Уегіісиіит  Іесапіі) 
-
  жәндіктерге 
патогенді  эсер  етуші  болып  табылады.  АҚШ-та  1980  жылдың 
аяғында биоинсектицид ретінде  он  алты  микроорганизм,  биогер­
бицид ретінде екі микроорганизм  қолданылады.
Биопестицидтерді  өндірістік  микроорганизмдердің,  әсіресе, 
саңырауқүлақтар, актиномицеттер, бактериялардың ферменттерді 
бөліп  алып,  өндіру  арқылы  алынады.  Өндірістік  микроорганизм- 
дер  ішінде  кең  танымал  продуценттерге:  энтомопатогендік  бак­
териялар 
Васіііиз іһигіщіепзһ, ВасіИиз роріИіае, Віагез Іеа Ігізрога 
жатады.  Әсіресе,  пестицидтік  биопрепараттарды  өндіруде  ең жиі 
уытты зат (токсин) шығаратын 
Васіііт іһигіп^іепзіз

жүктеу/скачать 16,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: