Биотехнология

организмдердің  тіршшігін  жоймастан  алдын-ала  физиологиялық 
өзгйрістерін бақылай отырып жоғарылатуға болады.
Сонымен көптеген зерттеулер нәтижесінде қазіргі кезде судың 
тазалығының деңгейін  бағалауца органикалық заттар  мөлшерінің 
көлеміне  қарай  суқоймалар  былай  бөлінеді:  ксеносапробты 
(мүлдем ластанбаған өте таза), олигосапробты (таза) бета-мезоса- 
пробты  (әлсіз  немесе  орташа  ластанган),  альфа  -   мезосапробты 
(ластанган) жэне полисапробты (өте ластанган) (10-кесте).
10-кесте
Суқоймаларын  сапробтылық дәрежесі бойынша
жіктеу
р-сапробты
ластанган
Сапробтык
аймақтар
Сукойма
жагдайы
Сапробтылык 
индексі (S)
С у
сапасының
класы
Ксеносапробты
0те таза
0,5-ке дейін
1
Олигосапробты
Таза
0,5-1,50
2
Р-мезосапробты
Орташа
ластанган
1,51-2,5
3
а-мезосапробты
Ластанган
2,51-3,5
4
1
 
.....  ....  ........
1,1
----  ' 
—
Полисапробты 
зонада 
өсімдіктер 
мен 
жануарлардың 
қалдыктары  коп  болады  да,  анаэробтық  шіру  процесі  өте  күшті 
жүреді.  Белокты  заттар,  пектин  заттары  коп.  Фотосинтез жоктың 
қасы.  Оттегі  мөлшері  аз,  оттегі  суга  тек  атмосфералык  аэрация 
есебінен  түседі  де,  толыгымен  тотыгу  үрдісіне  жұмсалады.  Суда 
күкіргті  сутек  пен  метан  болады  да,  судагы  тіршілік  иелері  осы 
газдарга  аса  төзімді  келеді.  Су  түбінде  оттегі  жок,  детрит  коп, 
тотықсыздану үрдісі жүреді, темір FeS түрінде болады, су түбіндегі 
балшык  кара  түсті  жэне  H,S  иісті  болады.  Сапрофитті  микроф­
лора  өте  көп.  Жіп  тэрізді  бактериялар  (
Sphaerotilus
),  күкірт  бак­
териялары  (
Вeggiatoa,  Thiothris),
  бактериальды  зооглея 
(Zoogloea
ramigera),
  қарапайымдар-инфузориялар 
(Paramecium  putrinum,
Vorticella
риітіпа
), түссіз талшыктылар, олигохеттер 
Tubifex tubifex
,
219

балдырлар 
Polytoma  uvella
  сияқты  гетеротрофты  организмдер 
жақсы дамыған.
Альфа-мезосапробты  зонада  органикалық  заттардың  аэроб­
ты  ыдырауы  басталады,  аммиак,  көмірқышқылы  түзіледі.  Отте- 
гі  аз,  күкіртсутек  пен  метан  жоқ.  ОБП5  бір  литрде  ондаған  ми- 
лиграмм  болады.  Сапрофитті  бактериялар  саны  1  мл-де  ондаған 
жэне  жүздеген  мыңдап  табылады.  Темір  тотыққан  түрінде  бо­
лады.  Тотығу-тотықсыздану  процесі  жүреді.  Балшықтың  тусі 
сұры  түсті.  Оттегінің  аздығы  мен  көмірқышқылының  жоғары 
мөлшеріне  төзімді  организмдер  кездеседі.  Гетеротрофты  жэне 
миксотрофты  қоректенетін  организмдер  басым  болады.  Жеке  ор- 
ганизмдерден  бактериальды  зооглеялар,  жіп  тэрізді  бактериялар, 
саңырауқүлақтар, балдырлардан -  осциллаториялар, стигеоклони- 
ум,  хламидомонас,  эвглена,  инфузориялар 
(Carchesium)
  жэне  көп 
мөлшерде боялган немесе түссіз талшықтылар тіршілік етеді. Саз, 
батпақта олигохеттер мекендейді.
Бета-мезосапробты зонада түрақсыз органикалык заттар жоқ, 
минералдану  толық  жүреді.  Сапрофиттер  -  1  мл-де  жүз  мындап 
кездеседі, олардың саны өсімдіктердің оліп-шіріген кезінде дереу 
өседі.  Оттегі  мен  көмір  қышқылының мөлшері  тәуліктік  уақытқа 
байланысты  өзгеріп  тұрады.  Күндіз  оттегі  мөлшері  коп те,  көмір 
кышқылы  аз,  ал  түнде  керісінше  болады.  Балшық  түсі  сары, 
тотыгу процесі жүреді, детрит көп. Автотрофты қоректенетін орга­
низмдер коп, фитопланктонның күшті дамуына байланысты судың 
гүлденуі  байқалады.  Бүл  зонада  диатомды  балдырлар  (
Melosira 
vaians,  Diatoma,  Navicula),
 жасыл балдырлар (
Cosmarium
, 
Botrytis, 
Spirogira  crassa,  Cladophora)
  жэне  протококкалы  балдырлар 
көптеп кездеседі.
Олигосапробты  зона  органикалык  заттарга  кедей,  тірі  орга- 
низмдері  өте  аз,  таза  су  зонасы.  Гүлдену  болмайды,  аммиактың 
азот  қышқылына,  күкіртсутектің  күкірт  қышқылына  тотыгуы 
аяқгалады.  Темір (II) қос тотыгының темір (III) гидрооксидіне ай- 
налу үрдісі жүреді.  Тотыктыру үрдісін жүргізетіндер-темір бакте- 
риялары болып табылады.  Судың  1  мл-де оннан мыңга дейін бак­
териялар болады. Су түбінде детрит, автотрофты организмдер, бен- 
тосты жануарлар  аз.  Балдырлардан 
Melosira  itallica,  Drapamaldia 
glomerata
 жэне 
Drapamaldia plumose
 кездеседі.
22 0

Ксеносапробты 
немесе 
каторобты 
аймак-судын 
өте 
тазалығымен  сипаттапады.  Бұл  аймакта  сапрофитті  микрофлора 
мен  су  саңырауқұлактары  кездеспейді,  өте  жиі  қарапайымдылар 
мо^  балдырлар  кездеседі.  Бұл  аймактың  сулары  өте  тұнык  жэне 
гиДробионттардың  эсерінен  «гүлдену»  құбылысы  байкалмайды. 
Олигосапробты зонадан  полисапробты  зонаға дейін  суда тіршілік 
ететіндердің тіршілігі үшін маңызды көптеген көрсеткіштер нашар- 
лай  түседі:  судағы  оттегінің  мөлшері  азаяды  (гидробионттардың 
тыныс алуы  үц/ін қажет),  су организмдерінің түрлік саны  кемиді, 
нитраттар  аса улы  нитриттер  мен  аммоний  қосылыстарына айна- 
лады.  Ластанудың  бұл  зоналарының  өздеріне  тэн  организмдері 
мен қасиеттері болады (24-сурет):
Сапробтық 
_____ зоналары
Полисапробты
а- мезасапробты
(3-мезасапробты
Олигосапробты
________________________________ Оттсгі________ Түрлер саны_____________|
24-сурет. 
Сапробтылық зоналар сызбасы (Долгов
жэне Никитинский бойынша)
Сапробтылыққа қысқаша сипаттама беретін болсақ:
Полисапробты аймақ:
•
  Өсімдіктер 
мен 
жануарлардың 
қалдықтарына 
бай, 
анаэробтық шіру үрдісі өте күшті жүреді;
•  Белокты заттар, пектин заттары көп;
•  Фотосинтез жоқтың қасы;
•  Оттегі  суға  тек  атмосфералық  аэрация  есебінен  түседі  де, 
толығымен тотығу үрдісіне жұмсалады;
•  Оттегі мөлшері аз;
•  Суда  күкіртті  сутек  пен  метан  болады  да,  судағы  тіршілік 
иелері осы газдарға аса төзімді келеді;
•  Су  түбінде  отгегі  жок,  детрит  көп,  тотыксыздану  үрдісі 
жүреді, темір FeS түрінде болады, су түбіндегі балшық қара түсті 
жэне H.S иісті болады;
Органикалық 
Бактериялар 
Түрлік кұрам 
заттар________
221

•  С ап р о ф и т микрофлора өте коп;
•  Гетеротрофты организмдер жаксы дамыған;
|  
жіп тэрізді бактериялар (
Sphaerotilus
),
° 
күкірт бактериялары (
Beggiatoa,  Thiothris),
I  
бактериальды зооглея (
Zoogloea ramigera),
0 
қарапайымдар-инфузориялар (.
Paramecium putrinum, 
Vorticella putrina),
° 
түссіз талшықтылар,
° 
олигохеттер 
Tubifex tubifex,
° 
балдырлар 
Polytoma uvella.
Альфа-мезосапробты аймақ:
•  Органикалық  заттардың  аэробты  ыдырауы  басталады,  ам­
миак, көміркышқылы түзіледі;
•  Оттегі аз, күкіртсутек пен метан жоқ;
•  ОБП5 бір литрде ондаған милиграмм болады;
•  Сапрофитті  бактериялар  саны  1  мл-де  ондаған  жэне 
жүздеген мындап табылады;
•  Темір тотыккан түрінде болады;
•  Тотығу-тотықсыздану үрдісі жүреді;
Я  Балшықтың түсі сұр түсті;
•  Оттегінің 
аздығы 
мен 
көмірқышқылының 
жоғары 
мөлшеріне төзімді организмдер кездеседі;
•  Гетеротрофты жэне миксотрофты қоректенетін организмдер 
басым болады;
•  Жеке организмдерден дамиды;
° 
бактериальды зооглеялар,
° 
жіп тэрізді бактериялар,
° 
саңырауқұлақтар,
° 
балдырлардан  -   осциллаториялар,  стигеоклониум, 
хламидомонас, эвглена.
•  Инфузориялар I
Carchesium
) жэне көп мөлшерде боялған не­
месе түссіз талшықтылар тіршілік етеді;
•  Саз, батпақта олигохеттер мекендейді;
Бета-мезосапробты аймақ:
•
  Тұраксыз  органикалық  заттар  жоқ,  минералдану  толық 
жүреді; 
і
222

•  Сапрофиттер -1  мл-де жүз мықцап  кездеседі, олардың саны
өсімдіктердің өлш -шіріген кезінде дереу өседі;
\   •  Оттегі  мен  көмір қышқылының  мөлшері тэуліктік уақытқа 
байланысты  өзгеріп  тұрады;  күндіз  оттегі  мөлшері  көп  те,  көмір 
қынідылы аз, ал түнде керісінше;
•  Балшық түсі сары, тотығу үрдісі жүреді, детрит көп;
•  Автотрофты 
қорекгенетін 
организмдер 
көп, 
фитопланктонның  күшті  дамуына  байланысты  судың  гүлденуі 
байкалады;
•  Кездеседһ
° 
Диатомды  балдырлар 
Melosira  vaians,  Diatoma, 
Navicula.
°
 
Жасыл  балдырлар 
Cosmarium,  Botrytis,  Spirogira 
crassa,  Cladophora.
° 
Протококкалы балдырлар көп.
° 
Құрттар, 
былқылдакденелілер, 
хирономидтер, 
шаянтәрізділер жэне балықтар саны көбейеді.
Олигосапробты аймақ:
•  Органикалык заттарға кедей, тірі организмдері өте аз, таза су;
•  Гүлдену 
болмайды, 
аммиактың 
азот 
кышқылына, 
күкіртсутектің күкірт қышқылына тотығуы аяқталады;
•  Темір (II) кос тогығы темір (ІП) гидрооксидіне айналу үрдісі 
жүреді. Тотыктыру үрдісін жүргізетіндер-темір бактериялары;
•  Судың  1  мл-де оннан мыңға дейін бактериялар болады;
•  Су түбінде детрит,  автотрофты  организмдер,  бентосты  жа- 
нуарлар аз;
•  Балдырлардан 
Melosira  itallica,  Drapamaldia  glomerata
  и 
Drapamaldia plumose
 кездеседі.;
Ксеносапробты 
немесе 
каторобты 
аймақ-судың 
өте 
тазалығымен  сипатталады.  Бұл  аймақта  сапрофитті  микрофлора 
мен  су  саңыраукұлақтары  кездеспейді,  өте  жиі  қарапайымдылар 
мен  балдырлар  кездеседі.  Бұл  аймақтьщ  сулары  өте  тұнық  жэне 
гидробионттардың эсерінен «гүлдену» күбылысы байқалмайды.
Олигосапробты  аймақтан  полисапробты  аймаққа  дейін 
суда  тіршілік  ететіндердің  тіршілігі  үшін  маңызды  көптеген 
көрсеткіштер  нашарлай  түседі:  судагы  оттегінің  мөлшері  азаяды 
(гидробионттардың  тыныс  алуы  үшін  қажет),  нитраттар  аса  улы
223

нитриттер  мен  аммоний  косылыстарына  айналады.  Сульфаттар 
сульфидтерге,  кейін  сульфидке  жэне  күкіртсутек  түзілгенге дейін 
өзгере  береді.  Осыдан  оттекті  қажет  ететін  жануарлар  түрлерінің 
саны  азаяды  немесе  мүлдем  жойылып  кетеді.  Ал  оттегі  жет- 
кіліксіздігі мен судың химиялық құрамының өзгеруіне төзімді ор­
ганизмдер керісінше, бәсекелестердің жоқ болуынан жэне қоректік 
заттар  қоры  көбеюінен,  өзінің  сан  мөлшерін  көбейте  алады.  Бұл 
үрдіс суқойманың антропогенді эвтрофирленуі деп аталады.
Суқойма ары  қарай ластана беретін болса, жағдай нашарлап,
ондағы  түрлік  құрамдардың  көпшілігі  жоиылып  кетеді,  қоректік 
тізбек  бұзылады  және  зат  алмасу  үрдісі  бұзылады.  Экожүйенің
V-/
тұрактылығы, оның заттарды қаита өңдеу жэне  «өзін-өзі тазарту» 
қабілеті төмендейді, экожүйе деградацияланады .
Суқоймаға улы заттардың түсуі экожүйе деградациясы үрдісін 
туғызады. Улы заттарға ауыр металл қосылыстары (сынап, қалайы, 
мыс, мырыш, қорғасын жэне хром  металдары), хлорорганикалық, 
күкіртті органикалык жэне де басқа пестицидтер, мұнай мен оның 
өнімдері,  синтетикалық  белсенді  заттар,  қышқылдар,  фенолдар 
мен  басқа  қосылыстар  жатады.  Судың  улы  заттармен  ластануын
сипаттаитын жиынтық сипаттаманы улылық деп атаиды.
Судың  улылығын  жедел  анықтайтын  тэсіл  ретінде  биоте- 
стілеу  эдістемесі,  яғни  сол  жэне  баска  да  заттардың  улылығын 
дәрежесін  көрсететін  биологиялык  нысандар  (тест-организмдер) 
колданылады. 
;  ^  ‘  л
Биогенді  жэне  органикалык  заттар  концентрациясы  төмен 
«таза»  су  қоймаларда  гидробионттардың  сан  мөлшері,  басқа 
органикалык  заттары,  азот  жэне  фосфор  қосылыстары  әлсіз  кон­
центрация лы  болмайтын  сукоймаларга  Караганда  аз  болады. 
Көптеген су организмдері үшін, эсіресе мезо жэне эвтрофты сулар- 
да тіршілік ететіндерде белгілі мөлшерлі ластану деңгейі өмір сүру 
үшін  қалыпты  жагдай  болып  есептеледі.  Мүндай  түрлер тіршілік 
ортасы үшін индикатор ретінде бола алады.  Ал кейде ластанудың 
азгантай  мөлшеріне  де  шыдай  алмайтын  түрлер  де  бар,  олар  дер 
кезінде  жогалып  кетеді,  бүлар  томен деңгейлі  ластануы  үшін  өте 
жаксы индикаторлар болып саналады.
Органикалык  жэне  биогендік  заттардың  суга  түсуінен  бір- 
те  -   бірте  су  құрамының  өзгеруі,  гидробионт  түрлер  кұрамының 
өзгеруі,  экожүйенің  бүтін  түрде  өзгеруі  байқалады.  Содан  кейін
224

экоікүйе  белгілі  -   бір  шекке  дейін  түскен  заттарды  қайта  өңдеу 
кабілетін  күшейтеді.  Бұның  көбеюі  экожүйенің  толық  бұзылуы 
мен  деградациясына  экеледі.  Биотестілеу  эдістемесінде  негізгі 
көрсеткіш  ретінде  тірі  организмдердің  белгілі  бір  түрінің  судың 
ластануына  физиологиялық  немесе  мінез-құлықтық  реакци- 
ялары  қолданылады.  Ол  үшін  зерттеушілер  зерттеліп  жатқан 
суқойманың  суын  алып,  жасанды  түрде  өсіріп  отырған  арнайы 
тест-организмді  пайдаланып,  зертханалық эксперимент жасайды. 
Ондай  эксперименттің  көмегімен  өзінің  арнайы  биотасы  болмай- 
тын кұбыр суының да ластану деңгейін аныктауға болады.
Биотестілеудің  көптеген  тэсілдерінің  сезгіштігі  газдық 
хроматографияның тәсілдерінің  сезгіштігімен  салыстырғанда өте
жоғары болады.
Зертханалык  эксперимент  жағдайындағы  судың  сапа- 
сын  аныктауда  тест—
организмдердің  өмір  сүргіштігі,  көбею 
жылдамдығы,  тіршілік  үрдістерінің  қарқындылығы  (тыныс  алу, 
асқорыту,  фотосинтез)  қимыл  әрекеттік  реакциялары  сиякты 
көрсеткіштер  есепке  алынады.  Осындай  тәжірибелер  улылығы 
жоғары, тез эсер ететін химиялық заттарды анықтауға бағытталған.
Тест-организмдерді  тандауда  бірнеше  шарттар  орындалуы 
тиіс.  Олардың көлемі  өте  ірі  емес,  жеңіл дақылданатын,  тіршілік 
циклі кысқа жэне улы заттарға сезімталдығы орташа деңгейде бо­
луы кажет. Тәжірибеде тест-организмдер ретінде қарапайымдылар, 
жалпаккұрттар,  былпылдак  денелілер,  көптеген  шаянтәрізділер
мен микробалдырлар қолданылады.
8.3. 
Су экожүйелерін бағалауда фототрофты организмдер- 
діц рөлі
Су  экожүйелерін  зерттеуде  ерекше  орынды  микробалдыр­
лар  алады.  Себебі  бұл  организмдердің  кейбір  топтары  эволюция 
барысында  белгілі  бір  экологиялық  факторларға  бейімделеді,
сукоймаларда микробалдырлардыңбелгілі бір систематикалық топ­
тары өкілдерінің болуы немесе болмауы бойынша суқоймалардың 
ластану  дэрежесі,  олардағы  поллютанттардың  улылығы  туралы 
айтуға  болады,  жэне  сәйкесінше  сукоймалардың  ремедиациясы 
үшін қажетті жолдар мен кұралдарды жасау.  Ағын сулардың таза- 
лану дэрежесі мен жағдайын  индикациялаудың биологиялык эдісі

осы  принципке  негізделген,  бұл  эдіс  микробалдырлардың  түрлік 
құрамы жэне сандық дамуы бойынша зерттелетін суқойма суының 
химиялық құрамын айтуға мүмкіндік береді.
Соңғы  жылдары  су  экожүйелерін  зерттеу  үшін  фототрофты 
микрорганизмдерді пайдаланумен байланысты 2 бағыт анықталды:
1.  Биоиндикация
2. Биотестілеу
Биоиндикация  суқойманың  ластанғанын  немесе  ластануын 
онда  тіршілік  ететін  организмдердің  функционалдық  сипатта- 
масы  мен  организмдер  қауымдастының  экологиялық  сипаттама- 
сы  бойынша  анықтауды  қарастырады,  себебі  ұзақ  уакыт  улану 
нәтижесінде су экожүйелерінде фототрофты микроорганизмдердің 
түрлік құрамы өзгереді.
Қауымдастықтардың  түрлік  құрамының  формалды  си- 
паттамасы  үшін  түрлік  байлықтың  жэне  эртүрлілік  индекстері 
қолданылады.  Су  экожүйесін  біз  су  жинау  сатылары  мен  өзеннің 
бойында өтетін үрдістер әсерінен жэне осы үрдістер нэтижесінде 
қалыптасатын  орта  мен  онда тіршілік  ететін  биота  бірлестігі  деп 
түсінеміз.  Химиялық  анализ,  тіршілік  ету  ортасын  элементтер 
бойынша бағалай, экожүйеге тек эсер ететін немесе оның тіршілік 
ету  нәтижесі  болатын  факторларды  жанама  көрсетуі  мүмкін,  ал 
су  организмдері  бойынша  биотестілеу  тестілеу  объектісіне  ғана 
қатысты ортаға жеке баға береді.
Су  жүйесінің  жағдайын  адекватты  түрде  су  организмдері 
қауымдастығының  күрамы  бойынша  бағалауға  мүмкін.  Бірқатар 
шетел  жэне  отандық  жүйелерде  бағалау  үшін  балықтардан 
балдырларға  дейінгі  организм  топтарының  сол  немесе  басқа 
тобының  дамуымен  байланысты  көрсеткіштер  немесе  индекс- 
тер  қолданылады.  Балдырлар,  автотроф  бола  отыра,  трофикалық 
пирамида  негізін  қүрайды,  экожүйенің  трофикалық  базисін  пай- 
далануда,  органикалык  затты  кұру  үшін  азот  пен  фосфордың  би- 
огенді  қосылыстарын  қолдануда,  бірінші  болып  катысады.  Био- 
гендік  жүктеме  қаркындылыгы  осы  негізде  дамитын  балдырлар 
көптігінде көрінеді, сондай-ақ олардың түрлік құрамында да.  Дэл 
осы сипаттамалар -  балдырлардың трофикалық базасының өзгерісі
кезінде  саны  мен  түрлік  қүрамның  өзгеруі  -   биоиндикациялык 
эдістерде кол даны лады.
226

Балдырлардың көптігі  мен  қауымдастығының түрлік құрамы 
негізіндегі  биоиндикациялық  эдістер  су  объектісінде  өтетін
үрдістер
1>агалаиды
ша  биоиндикация  — арзан  экспресс-әдіс,  ал  химиялық  анализдер 
қымбат  болып  табылады.  Балдырлар  трофикалық  тізбекге  ла- 
стаушы  заттарға,  оларды  жинап  үлгермей,  бірінші  болып  жауап 
қайтарды, сондықтан орта жағдайларының өзгеруіне реакция — су 
организмдерінің  құрамы  мен  көптігінің  өзгеруі,  сондай-ақ  бал­
дырлар  қауымдастығының  өзгеруі  орта  жағдайларының  өзгерісі 
кезінде бірнеше сағат ішінде жүруі  мүмкін.  Жоғарғы трофикалық 
тізбек бойынша биоиндикация әдістері элі толығымен жасалмаған, 
ал  төменгі  трофикалық  деңгейлер  бойынша  биоиндикациялық 
бағалау кеңінен қолданылады.
Гидробионттарды  қолдана  биотестілеу  ластанып  жатқан 
табиғи сулар улылығын бағалау, ағын сулар токсикалығын бақылау, 
экстракттар,  жуындылар  мен  орталар  токсикалығын  санитарлы- 
гигиеналық  мақсатта  жылдамдатылған  бағалау,  зертханалық 
мақсаттарда  химиялық  анализ  жүргізу  үшін  колдануға  болады. 
Қойылған  міндеттерге  тэуелді  бүтіндей  биотестілеу  жүйесіне 
жэне әдістерге талаптар эртүрлі болуы мүмкін.
Индикация  мен  экожүйені  бақылаудьщ биологиялық эдістері 
соцғы жылдары эртүрлі бағыттардың ғалымдарын қызықтыруда -  
биологтарды,  экологтарды,  химиктерді  және  т.б.  Биотестілеу 
ретінде эртүрлі организмдер қолданылады -  бактериялар, балдыр­
лар,  жоғарғы  сатыдағы  өсімдіктер,  дафниялар,  былпылдақ  дене- 
лер, балыктар және басқалар.
Қазіргі  уақытта  биотестілеу  үшін  модельді  объект  ретінде 
хлорелла жэне сценедесмус микробалдырлары қолданылады.
Алынатын  жауаптын  сенімділігі  зерттеу  мақсатына  сәйкес 
тест-функцияныц  жүйелік децгейін  алып тастау бойынша  модел- 
денетін  үрдіс  немесе  құбылыс  децгейінен  төмендейді.  Мысалы, 
организмнің белгілі бір ферментгік жүйесінің функциясын сенімді 
сипатгайтын  биохимиялық  параметр  бүтіндей  организмніц 
күйін  біршама  децгейдегі  ықтималдықпен  ғана  бағалай  үшін
қолданылады  жэне  су  экожүиелеріндегі  экологиялық  жағдаиды 
бағалау үшін пайдасыз.
227

Теңіздің  ластануын,  соның  ішінде  мұнаймен  жэне  радио- 
актива  заттармен,  топырактың  —  пестицидтермен  жэне  баска 
да  токсикалық  заттармен  ластануын,  бұзылған  жерлердің  күйін 
зерттегенде  ыңғайлы  тест-объект  болып  микробалдырлар  табы­
лады  -   бұл  объекттер  табиғатта  кеңінен  таралған.  1  г  орманның 
күлді  топырағында  10-15  түрдің  бірнеше  он  мыңдаған  клеткала- 
ры, ал орман түсіндісінде — балдырлардың 3 млн дейін клеткалары 
кездеседі.
Бір  сөзбен  айтқанда,  фототрофты  микроорганизмдерді 
қолданудың  негізгі  артықшылығының  бірі  олардың  көбеюінің 
жоғары  жылдамдығы,  бүл лабораториялық жағдайларда көптеген 
ұрпақ  бойы  клеткалық  популяцияны  бақылауға  мүмкіндік  бе- 
реді.  Сонымен  қатар,  микробалдырлардың  фотосинтетикалық 
аппараты  эртүрлі  ластаушы  заттарға  сезімтал  болып  келеді  жэне 
олардың  эсеріне  бірінші  болып  жауап  қайтарады.  Фототрофты 
микроорганизмдер  клеткаларының  пигменттік  аппаратының 
фотосинтетикалық 
активтілігінің 
өзгеруі 
фототрофты 
микроорганизмдердің  жалпы  физиологиялык  күйінің  көрсеткіші 
бола  алады,  бұдан  шығатыны  олардың  тіршілік  ету  ортасының
жағдайын да сипаттай алады.
Мутагенді  заттардың  хламидомонада  жасыл  балдырының 
табиғи  жэне  мутантты  штамдарына  әсерінің  салдарын  зерттеу 
біздің  білімімізді  тек  экожүйені  ластайтын  факторлардың 
биологиялык  әсері  жағынан  ғана  емес,  сонымен  қатар  қоршаған 
орта обьектілерінің генетикалық мониторингі үшін тест-жүйе алу 
мүмкіндігі  жағынан  да  қызықтырады.  Мүндай  жолға  теориялық
алғы  шарт 
I  
зиянды  заттарға  түрақтылык  белгісін  генетикалык
бақылау  мэселесін  зерттеу  коршаған  орта  жағдайы  туралы 
акпаратты  алуда үлкен комек береді.  Бүл  дегеніміз,  микробалдыр 
Chlamydomonas  reinhardtii
  негізіндегі  модельді  тест-жүйе  биоце­
ноз жағдайын бағалаута қолайлы болып табылады.
Су  жинағыш  Сорбүлақ  жасанды  көлінің  суларына  хло­
релла көмегімен био-тест жүргізген  нәтижелер
Алматы қаласынан шығатын қалдық сулардың, механикалык 
жэне  биологиялык  тазартудан  өткеннен  кейін  су  каналдарымен 
ағып, 40 км кашықтыкта су бөлгіш аркылы Сорбұлак көліне жэне 
оның  денгейі  бақылаудан  жоғарылаған  кезде  басқадай  табиғи  су
228

қоималарына  қүиылып,  сонда  жиналады.  Біз  осы  су  қоймасына 
құятын  ағынды сулардың құрамындағы  кейбір ластаушы заттарға 
химиялық  талдау  жасаумен  бірге,  сол  суларға  микробалдыр 
С 
hlorella-sp-1
  табиғи  түрін  өсіру  арқылы  биологиялық  бақылау
я&ргіздік.
Таза  су  жэне  су  қоймаларының  ағынды  суларына  жасан-
ды  қоректік  ортаға  қажетті  минералды  тұздарды  қосу  арқылы
Chlorella-sp-1__табиғи_түрінің_клеткалар_саны_4_тэулікте_24,2x106_өскені_анықталды._Бұл__Chlorella-sp-1'>Chlorella-sp-1
  табиғи түрін  8  күн  өсіріп,  олардың клеткаларының
өсу  динамикасына  зерттеу  жүргіздік.  Зерттеу  жұмысына  қалдық
сулардың 2 түрлі нұскасы алынды.  1 -ші нұсқага 1 есе сұйылтылған
қалдық сулар,  ал 2-ші  нұсқага алғашқы  алынған  қалдық су үлгісі 
өзгертілмей алынды.
Бақылаумен  салыстырғанда  I  нұсқада 
Chlorella-sp-1
  табиғи 
түрінің  клеткалар  саны  алғашқы  5х106-нан  2-  тэулікте  8,2x106 
дейін аздап өскенімен, келесі тэуліктерде өсуі байқалмады.
Ағынды  судың  II  нұсқасында  клеткалардың  өсуі  тіпті 
байқалған  жоқ.  Ал  бақылаудағы 
Chlorella-sp-1
  табиғи  түрінің 
клеткалар  саны  4  тэулікте  24,2x106  өскені  анықталды.  Бұл 
Chlorella-sp-1
  табиғи түрінің  клеткаларының  өсу динамикасы 25- 
суретте көрсетілген.
Сорбұлақ жасанды көлі суларынан алынған үлгілерге Алматы 
облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасының зертханасында 
химиялық талдау жасалды. Талдау нәтижесі  11-кестеде көрсетілді.
Талдау  нәтижелері  12-кесте  де  су  бетіндегі  ластағыш 
заттардың  шекті  мөлшер  концентрациясымен  (ІПМК)  салыстыр- 
малы түрде көрсетілді.
11 
-ші жэне  12-ші кестелерді салыстырғанда қалдық сулардың 
құрамындағы  мыс  5-6  есе,  мырыш  5  есе,  фторид  3  есе  жэне 
сульфаттың  Зесе  шекті  мөлшердегі  концентрация дан  (ШМК) 
жогары екені байқалды.
Сорбұлак 
маңайындағы 
қалдық 
сулардың 
кейбір 
қосылыстарындағы ШМК-дан асқан жағдайы 
Chlorella-sp-1
 табиги 
түрінің  өсуіне  тура  әсерін  тигізіп  отыр. 
Chlorella-sp-1
  табиги 
түрінің көмегімен, Алматы қаласынан шыгатын агынды сулардың 
механикалық жэне биологиялық тазартудан өтіп, су қоймаларына 
кұйылган қалдық суларга биологиялық бақылау жүргізілді.

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: