Өсімдіктерден биосутегін алу

өсімдіктердің  клеткаішілік  экстрактісіне  гидрогеназаның  активті
препаратын қосқанда сутегін бөлген.
Әдетте табиғатта сутегінің фотолитикалық түзілуі жүрмейді. 
Ол  көк-жасыл  балдырларда  азот  тапшылығында  және  клеткасыз 
заттармен  манипуляциялағанда  түзілуі  мүмкін.  Әдеби  көздерге 
сүйенсек,  сүтегіні  алу үшін  клеткалар  немесе балдырлар,  жогары 
сатыдағы  өсімдіктер,  көк-жасыл  балдырлар,  жасыл  балдырлар 
экстрактісін,  сонымен  қоса,  фотосинтетикалық  бактерияларды 
қолдануға болады.
Сутегіні өндіру технологиясы
Зертханалық  жагдайда  биофотолиз  негізінде  таза  сутегін 
алу  мүмкін  болмады.  Көк-жасыл  балдырлар  сутегі  мен  оттегінің 
қоспасын  1% тиімділікпен бөлсе, жоғары  сатыдағы  өсімдіктердің
клеткаішілік экстрактісі одан да томен дәрежеде бөледі.
Сутегі  азот  тапшылығы  кезінде  көп  түзілгенімен,  ол  ор- 
ганизмді  әлсіздендіреді,  сойтіп,  фотосинтетикалық  пигменттің 
шығыны жүзеге асады. Клеткаішілік жүиенің тіршілік кезеңі қысқа, 
себебі,  құрылымдық  липидтер  мен  белоктарға  ферменттердің, 
бос  радикалдардың  әсері,  сонымен  коса  гидрогеназаның  өзі 
де  тұрақсыз.  Тұтас  клетка  жүиесі  барлық  клетка  аппаратьгада 
физиологиялық  жагдайдың  сақталуымен  сипатталады.  Ол  үшін 
энергия  жұмсалатыны  белгілі,  нэтижесінде  фотолитикалық  ре­
акция  тиімділігінің  төмендеуі  байқалады.  Бұл  жерде  нақты  тепе- 
теңдік  жагдайын  іздестіру  қажет.  Қазіргі  уакытта  клеткаішілік 
жүйелерді  оқшаулау  қиынга  согуда,  бүтін  клетка  жүиесіне 
Караганда,  олар  тұраксыз,  алдагы  зерттеулер  осы  жүиелерді 
тұрақтандыру  эдістерін  іздеуге  багытталады.  Бір  фазалы  клет- 
каішілік  жүйелер  жэне  тұтас  клетка  жүйесі,  эдетте  сутегі  мен 
оттегінің қоспасынан тұрады. Сутегі мен оттегіні бөлу реакцияла- 
ры  теория  жүзінде  мүмкін,  ягни  гидрогеназаны  қолдана  отырып, 
сутегіні регенерациялаушы тотыгу-тотықсыздану потенциалы бар 
аралык тасымалдагышты  қолдану жолымен жүзеге  асыруга бола­
ды, бірақ, ондай тасымалдагыш элі де табылмаган.
Қорытындылай 
айтқанда, 
жарык 
эсерінен 
сутегіні 
биологиялык жолмен  алу эдістері тек зертханалык жагдайда гана
мүмкін болып отыр.
Осы салада іргелі зерттеулер жүргізу нэтижесінде гана бірне-
ше жылдан кейін практикалык технологиялар пайда болуы мүмкін.
270

М икробалдырлардан биосүгегін алу 
\  
Микробалдырлар  белгілі  орта  жагдайында  фотосинтез  ба- 
рысында  молекулалык  сутегін  түзуге  қабілетті.  Энергия  алудың 
бұл  түрі.  шектелмеген  энергия  көзі-күн  сәулесі,  фотолиз  субтра-
сутег
зеиш
фотохимиялық  өзгерісі  калыпты  температурада,  аралық  улы 
қосылыстардың түзілуінсіз жүзеге асады.
Фотосинтез  нәтижесінде  пайда  болган  сутегінің  түзілуінде 
оттегі  негізгі  кедергі  болып  табылады. 
10  жыл  бұрын 
микробалдырлардың өсу ортасынан бейорганикалык күкіртті бөлу
фотос
ажырату
v 
1  *  ТжИ И Т Т у ‘
м г  т- 
*   w  
Т 
'  л  
------ 
X 9^ 
л  
'
фотожүйе II, ФЖ).
Біраз  уақытган  соң  (20  сағат)  ерітіндідегі  оттегі  толыгымен 
жұмсалып, сутегі бөліне бастайды. Микробалдырлар бұл жағдайда 
тіршілігін  жоғалтпайды  жэне  күкірт  қосканда  аэробты  фотосин- 
тезге көшеді.
Бұл  жұмыс  алғаш  Украинада  жасалған.  Зерттеу  объектісі
Н.Г.Холодный  атындағы  Ботаника  институтының  микробал­
дырлар  коллекциясынан  алынған.  Зерттеу  нэтижесінде  жарыкка 
тэуелді  сутегінің  бөліну  жылдамдығы,  үдерістің  үзақтыгы,  соны­
мен  коса,  дакылдың  осу  жылдамдығы  бойынша  нггамдар  келесі 
зерттеулерге тандалып  алынған.  Қорытындылай  келе,  зерттеу  ба- 
рысында  кызыл  жэне  кок  жарык  диодтарын  пайдалана  отырып, 
микробалдырларды  өсіретін  фотобиореакторлар,  сутегінің  шыгу 
жылдамдығына  бағытталған  метаболизмге  эсер  ететін  эдістер 
жасалған және гидрогеназалык активтілік индукциясын туғызатын
жағдаилар анықталған.
Микроорганизмдерден биосутегін алу
Rhodobacter Sphaeroides
 бактериясы экологиялык таза отын -  
молекулалық оттегінің көзі ретінде қолдануга болады. Биологияның 
іргелі  мәселелелері  институты  қызметкерлері  бактериялардың 
эртүрлі  штамдарын  зерттеу  барысында  жарық  әсерінен  сутегінің 
бөліну  жылдамдығы  бактериялардың  пигментациясына  тэуелді 
екенін  анықтаған.  Пигмент  мөлшері  аз  пгтамдарды  алу  сутегін 
алудағы  келешегі  мол  жол  ретінде  қарастырылады.  Ол  туралы 
«Қолданбалы  биохимия  жэне  микробиология»  журналындағы 
макалада (46 бөлім, № 5,2010) жарияланған.
271

Энергия  көзі  ретінде  сутегін  қолдану  -   келешегі  мол  бағыт 
болып саналады.  Себебі, зиянды газ орнына су буы  шығарылады. 
Сонымен қоса, сутегі, сарқылмайтын энергия көзіне жатады.
Су буы мен метан қоспасын қыздыру арқылы сутегін алуға бо- 
лады. Өндірістік жағдайда сутегін алу ауаға көмірқышқыл газының 
бөлінуімен,  парниктік  эффектіні  күшейте  түседі.  Әртүрлі  бакте- 
риялар  көмегімен  сутегін  алу  технологиясы  қоршаған  ортаның 
ластануын  азайтады.  Келешегі  мол  көк  жасыл  бактерияларға  -  
Rhodobacter Sphaeroides
 жатқызуға болады.
Олар  қуатты  органикалык  заттардан  немесе  күн  энергиясы- 
нан алады. Қарапайым органикалық заттардың метаболизмі кезін- 
де  (глюкоза,  лакгат,  органикалық  кышқылдар)  бұл  бактериялар 
молекулалық сутегін бөледі.
3.  А.  Зельцова  басшылыгымен  іргелі  биология  мәселелері 
институты  көк  жасыл  бактериялардың -  
Rhodobacter Sphaeroides 
сутегін бөлу қабілетін зерттеген.
Бактериялардың 
сутегін 
бөлу 
қабілеті 
екі 
факторға 
негізделген:биореактордағы  бактериялардың  мөлшеріне,  жарық 
агынының  қарқындылығына.  Жарық  ағыны  қарқындылығының 
артуына бактериялар белгілі бір мезетке дейін қарқынды түрде от- 
тегін бөле отырып, жауап берсе,
Соңында  олар  қорғаныш  пигменттерін  синтездеп,  жарыққа 
деген сезімталдығы жогалып, реакциялық ортада сутегінің деңгейі
өспейді. 
ШйІІнМ
Институт кызметкерлері осы тыгырықтан шығу жолын зертте­
ген.  Генетикалық  модификацияланган 
Rhodobacter  Sphaeroides 
штамдармен жұмыс жасаган. Оның перифериялық жарықжинагыш 
антенналық кешенінде функционалдык қызметі өзгерген.  Оларды 
азот  тапшы  ортада  өсірген.  Ғалымдардың  айтуынша,  пигменттік 
мөлшері  аз  модификацияланган  бактериялар  сутегін  «табиги» 
түрлеріне Караганда қарқынды түзеді.
9.7. Биомүнай өндіру технологиясы
«Биомұнай»  -   биомассаны  пиролиздеу  нәтижесінде  алы- 
натын  ароматты  жэне  полярлы  емес  органикалык  қосылыстар 
қоспасы.  Массачусетс  галымдары  органикалык  косылыстардан 
«биомұнай»  алган.  Өндірістің багасы  мұнай  өндіру  кұнымен  бір- 
дей.
272

алу
катализаторлар
соңғы өнімнің шығымы өте төмен болған.
өңдемес
катализатор  қосады.  Бұл
үш
органикалык
биомассадан  алуға  болады.  «Биомұнайдың»  бір  баррелі  60 
долларға тең, ал мұнайдың бір баррелі 80 доллар. Осы жаңа техно­
логиями  қолдануды  шектейтін  маңызды  фактордың  біріне  сутегі 
бағасын  жаткызуға  болады.  Тіпті,  проблема  сутегінің  бағасында 
емес, сутегіні тасымалдау қиындық туғызады.
Ғ алымдардың пікірінше, бұл проблемаларды шешуге болады. 
Сутегіні  суды  электролиздеу  немесе  биомассаны  қосымша  өңдеу 
аркылы алуға болады. Ол үшін технологияны түбірімен өзгертуцің 
қажеті жоқ. Ароматгы органикалык қосылыстарды алу үшін мұнай 
өндіруде қолданылатын технологиялар мен кұралдарды қолдануга 
болады.
Биомұнай алу технологиясы
Өсімдік  майларын  химиялык  өңдеу  технологиясы  кезінде 
жану жылуы 38-40 МДж/кг тең, оны Европа елдері Чехия, Фран­
ция,  Финляндия  қолданады.  Мысалы,  Чехияда  жылына  300  ден 
30000  тоннага  дейін  биоотын  алатын  бірнеше  кәсіпорындар  бар. 
Ондай  метанол  мен  сілті  (КОН)  негізінде  рапс  майынан  алына- 
тын отынның бағасы дизель отынының багасынын екі есе жоғары. 
Чехия  үкіметі  биоотын  өндіретін  және  оны  ауылшаруашылығы 
өндірісінде  қолданатын  кәсіпорындар  мен  кооперативтерге  дота­
ция бөледі.
Биомұнай  алу  технологиясы  ауылшаруашылық  техника  ин­
ституты  (Прага)  мамандарымен  жасалган.  Жиналганнан  кейінгі 
өңцеуден  (екі,  ауа-торлы  жэне  аспирациялық,  тазалау  және  кеп- 
тіру)  өткен  дэндер  қоймадан  пресстеу  бөліміне  жеткізіледі,  онда 
жом жэне май алынады.  Жом ұсақталып, басқа концентраттармен 
кормцехінде араластырылып, құрғак күйінде малдарга беріледі.
Рафинадталмаган  майлар қоспалардан тазартылып  (тұндыру, 
сүзу) сілті және метанол косылып, суыган күйде этерификацияла- 
ушы реакторга түседі. Ол жерде күрделі эфирлермен (ортофософр 
кышкылы+спирт) өңделеді.  Этерификация нәтижесінде биомұнай
273

(метилэфир  кышкылы)  жэне  рафинадталмаған  глицерин  (неме- 
се  қағаз  өндірісінде,  тері,  текстиль,  азық,  фармацевтикалык жэне 
косметика өнімдері компонеттері кұрамына косылатын үшатомды 
спирт).
Өсімдік майы -майлагыш материал
Соңғы жылдары,  шетелдерде өсімдік майларын жэне оларды 
өндіру  кезінде  алынған  қосалқы  заттарды  тәжірибеде  майлағыш 
зат ретінде колдануға қызығушылық туындауда.
Өсімдік  майларын  майлагыш  материал  ретінде  бағасының 
қымбат  жэне  термиялық,  антитотыктырғыш,  гидролитикалық 
тұрақтылығы төмен болуына байланысты кеңінен қолдануды шек-
тейді.
Майлагыш  материалдар  ретінде  шетелдік  жасанды  ма- 
териалдарды  сатып  алып,  екі  есе  шыгынданганша,  жергілікті 
ауылшаруашылык өнімдерінің калдыктарынан-ақ алуга болатыны 
анық.
Майларды  майлагыш  материал  ретінде  колдану  олардың 
тек  жогары  биологиялық  жолмен  ыдырауы  гана  емес  улы  емес, 
физико-химиялық жэне эксплуатациялық қасиеті де маңызды.
Ауыр  металдар  немесе радионуклидтермен ластанған терри- 
торияларда  майлы  дакылдарды  өсіріп,  олардан  майлагыш  мате­
риалдар  өндірісінде  шикізат  ретінде  қолдануга  болады.  Ал  ауыр 
металдар  жинақталган  өсімдіктің  жапырагы  жэне  сабагын  жи- 
нап  алып,  өртеп  олардан  қайта  қажетті  металдар  алуга  болады. 
Бір  жагынан  топырақ  аталган  улы  заттардан  тазарса,  екіншіден, 
майлагыш заттар өндірісіне кажетті  шикізат алынады.  Ондай тех- 
нологиялар АҚШ пен Германияда жүзеге асуда.
Жинақталган тэжірибе бойынша майлагыш материал ретінде 
өсімдік майларын пайдалану болашагы зор жэне одан ары зерттеу- 
ді қажет ететін багыттардың біріне жатады.
Рапс  -   крестгүлділер  тұқымдасына  жататын  майлы  жэне 
азықтық дақыл.  Біздің эрамызга дейін 4 мың жылдықтан бері бел-
гілі болган дақыл.
XIX  гасырдың  ортасында  pane  Еуропада  кең  тараган  дақыл
болган. Бір Германияның өзінде 300 мың га. жерде өсірілген. Оның 
сол  кезде  техникалык  кажеттілік  үшін  өсірілгендігін  білдіреді. 
Ресейде  1900  pane  357  мың  га.  өсірілген.  Нарыкта  арзан  мұнай 
өнімдерінің  пайда  болуына  орай,  оган  сұраныс  күрт  төмендеді.
274

1950 жылдары рапсты өсіру мүлдем тоқтатылды, тек соңғы екі он
жылдықта қайта қолға алынды.  1990 жылдары 258 мың га. ауданға 
өсірілді.
v 
Бақылау сұрақтары
1.  Биоэнергетика  жэне 
экологиялық  таза  огын  алу 
мәселелерінің маңыздылығы неде?
2.  Биоэнергетика дегеніміз не?
3.  Экологиялық таза отын дегеніміз не?
4.  Экологиялық  таза  отынды  пайдалану  артықшылықтары 
мен кемшіліктері қандай?
5.  Газды  станцияның  экспериментальді  биореакторыны 
сызбанұскасын қөрсетіңіз.
6.  Биогаз алу технологиясының сызбанұсқасын корсетіңіз.
7.  Биоотын алу технологиясының сызбанұсқасын көрсетіңіз.
8.  Биодизель 
алу 
технологиясының 
сызбанұскасын 
көрсетіңіз.
9.  Биосутегін 
алу 
технологиясының 
сызбанұсқасын 
көрсетіңіз.
10.  Биомұнай алу технологиясының сызбанұскасын көрсетіңіз
275

ҚАИ ТАЛ У ҒА А РН А Л ҒАН  ТЕС Т
ТАП СЫ РМ АЛАРЫ
1.  Ластанган  жэне  бұзылган  орталарды  қалыпқа  келтіруге
багытталган іс-шаралардыц жиынтыгы:
A.  Бнотестілеу
B.  Рекультивация
C.  Биоиндикация
D.  Биомобилизация
E.  Биоаугментация
2.  Ластанган  табиги  ортага  биопрепарттар  түрінде  экзогенді 
биологиялык материалдар енгізу:
A.  Рекультивация
B.  Биоаугментация
C.  Биотестілеу
D.  Биоиндикация
E.  Биомобилизация
3. Ремедиациялаудын биологиялык әдістеріне жатпайды:
A.  Фитомелиорация
B.  Микроремедиация
C.  Вермикультивация
D.
  Термиялық десорбция
E.  Компостау
4. Ремедиациялаудын биологиялык әдістеріне жатпайды:
A.  Экстракция
B.  Фитомелиорация
C.  Биоремедиация
D.
  Вермикультивация
E.  Биоаугментация
5. Ремедиациялаудын биологиялык әдістеріне жатады:
A.  Термиялық десорбция
B.  Дренаждау
C.  Экстракция
D.
  Фитотұрақтандыру
E.  Топьфақты шаю
276

6. Микробиологиялық ремедиацияға жатады:
A.  Физико-химиялық эдістер
B.  Механикалық эдістер 
(Л  Комбинирленген эдістер 
DA.  Химиялық эдістер
Е.  Биологиял ык эдістер
7.  Ластанган  материалды  арнайы  полигонға  немесе  аймаққа 
жәие  тазалағыш  қондыргыларга  тасымалдау  арқылы  өндеу 
қалай аталады?
A.  On site
B.  Ex situ
C.  In situ
D.  In vivo
E.  In vitro
8.  Жауынкұрттардың  дакылдарын  қолдаиа  отырып  қатты 
органикалык қалдықтар мен субстраттарды өндеу процесі
A.  Сүрлеу
B.  Вермикомпостау
C.  Анаэробты тұрактандыру
D.  Ризофильтрация
E.  Фитотұрақтандыру
9.  Вер v! и ком п ос гауд ы ц объектілері:
A.  Актиномицеттер
B.  Жауын құрттар
C.  Мицелиалды саңыраукұлактар
D.  Бір клеткалы балдырлар
E.  Жогары сатыдагы өсімдіктер
10. Анаэробты  ашу  процесіие  негізделген  биологиялық тазар­
ту жүретін қоидырғы
A.  Биофильтр
B.  Метантенк
C.  Аэротенк
D.  Септиктенк
E.  Аэростат
277

11.  Метанныц  биосинтезі  қандай  микроорганизмдер  топтары 
катысында жүретін ашу процесі
A. 
Methanobacterium
B. 
Lactobacterium
C. 
Enterobacterium
D. 
Acetobacter
E. 
Azotobacter
12.  Ауыр  металдардын  өзімдіктіц  бойында  жинакталуға  не- 
гізделген ремедиация түрі:
A.  Фитоэкстракция
B.  Ф и то а к кумуляция
C.  Фитодезактивация
D.  Ризосфералық биоремедиация
E.  Фитодеградация
13.  Органикалык  ластаушылардыц  өсімдіктер  аркылы 
деградацияга түсуі:
A.  Фитотрансформация
B.  Фитодеградация
C.  Фитобулану
D.  Фитоэкстракция
E.  Фитотұрақтан дыру
14.  Ауыр 
металдардын  таралуын 
шектеу  максатында 
колданылатын фиторемедиация әдісі:
A.  Фитобулану
B.  Фитотұрақтандыру
C.  Фитодеградация 
„
D.  Фитоэкстракция
E.  Фитостимулдау
15. Ризофильтрация дегеніміз:
A.  Өсімдіктердіңтамыржүйесі арқылыүшқышорганикалыкласта-
ушылар мен ауыр металдардын атмосферага трансформацияланган 
немесе трансформацияланбаган күйде бөлініп шыгуы
B.  Жер асты немесе жер үсті ластанган суларының құрамындагы 
ауыр металдардын сіціру максатында колданылатын өсімдіктердің
тамыр жүйесі
278

C.  Органикалық 
ластаушылардың 
өсімдіктер 
аркылы
деградацияға түсуі
D.\  Ауыр  металдардың  өзімдіктің  бойында  жинақталуға  не- 
гізделген ремедиация түрі
E.  Органикалық ластаушылардың таралуын  шектеу  мақсатында 
қолданылатын өсімдіктердің жер мүшелері
16. Сүрлемніц түзілу сатысына жатпайды
A.  Аэробты саты
B.  Сүтқышқылды стрептококктар мен энтеробактериялардың да­
му сатысы
C.  Лактобациллалардьщ даму сатысы
D.  Clostridium туысының даму сатысы
E.  Зең саңырауқұлақтарының даму сатысы
17. Биоконверсияныц анаэробты процесіне жатпайды:
A.  Ашу
B.  Метаногенерация
C.  Сүрлеу
D.  Компостау
E.  Қатты фаз алы ферментация
18. Биоконверсияныц анаэробты процесіне жатады:
A.  Ашу
B.  Метаногенерация
C.  Сүрлеу
D.  Компостау
E.  Қатты фазалы ферментация
19. О рганикалы к қалдықтарды сүрлеу барысында түзіледі:
A.  Биогаз
B.  Органикалык ерітінділер
C.  Биокомпост
D.  Биогумус
E.  Сурлем
20. Биокомпостыц негізгі бөлігін күрайды:
A.  C:N
B.  С:Са
279

C.  С:Ғе
D.  C:Cd
E.  C:Cu
21. 
Органикалық 
субстраттардың 
аралас 
микроорга­
низмдер  топтарымен  аэробты  биодеградацияға  ұшырайтын 
экзотермиялық процесс:
A.  Ашу 
' 
1  '
B.  Компостау
C.  Метаногенез
D.  Сүрлеу
E.  Вермидақылдау
22.  Органикалык  қалдықтарды  микробиологиялық  өндеуге 
жатпайды:
A.  Сүрлеу
B.  Компостау
C.  Анаэробты ашыту
D.  Биоконверсия
E.  Фитоэкстаракция
23.  Қоршаған  ортаны  тазартуда  өсімдіктерді  пайдаланудың 
әдістері жиынтыгы
A.  Фиторемедиация
B.  Микроремедиация
C.  Вермидақылдау
D.  Ашу
E.  Анаэробты деградация
24. Экологиялық биотехнология б р :
A.  Қоршаған  орта  проблемаларын  шешуде  биотехнологияны 
қолданудыц ғылыми-техникалық бағыты
B.  Биосфера туралы теориялық ілім
C.  Қоршаган  орта  проблемаларына  сараптама  жасау,  себептерін
анықгау жэне болжам жасау
D.  Ноосфера туралы ілім
E.  Экожүйелер  құрамы,  түрлері  жэне  оларга  эсер  етуші  фактор- 
лар жиынтығын зерттейтін ғылым
280

25.  Қоршаған  орта  проблемаларын  шешуде биотехнологияны 
қолданудың ғылыми-техникалық бағыты
A.  Мониторинг
B.  Экологиялық биотехнология
C.  Биоконверсия
D.  Биоцено?
E.  Ауылшаруашылық 
биотехнология
26. Агыиды суларды тазартудыц биологиялык әдісі:
A.  Белсенді лай пайдалану
B.  Биофильтрлер
C.  Кептіру
D.  Компостау
E.  Сүрлеу
27.  Агынды  суларды  биологиялык  тазарту  максатында 
колданылатын  әртүрлі  систематикалык  топтардан  қүралған 
микроорганизмдер кауымдастыгы
A.  Белсенділай
B.  Сүрлем
C.  Компост
D.  Гумус
E.  Капролит
28.  Агынды  суларды  биологиялык  тазартудыц  этаптарына 
(кезе нд ер і н е) жатпайды:
A.  Анаэробты саты
B.  Аэробты саты
C.  Биомассадан кұралған тұнба түзілу
D.  Белсенді лайды пайдалану
E.  Механикалык бөлшектерді сүзу
29. Биологиялык тазарту коидыргыларына жатпайды:
A.  Аэротенк
B.  Биофильтр
C.  Септиктенк
D.  Метантенк
E.  Бронетанк
281

30. Белсенді лайдың негізін  күрайтын бактериялар топтары:
A. 
Pseudomonas
 
М | Ц
B. 
Aeromonas
C. 
Bacillus
 
'•***•
D. 
Micrococcus
E.  Аталғандардың барлығы
31.  Белсенді  лай  құрамындағы  бактериялардың  түрлік 
күраічынын 80%-ы:
A. 
Pseudomonas
B. 
Aeromonas
C. 
Bacillus
D.
 
MicWCOCCUS
E. 
Brevibacterium
32. 
Ағынды 
суларды 
аэробты 
тазартуда 
өтетін 
микробиологиялык процестер:
A.  Метаногенез
B.  Органикалык көміртектің тотыгуы
C.  Нитрификация
D.  Зең саңырауқұлактарының дамуы
E.  Метаногенерация
33. Ағынды суларды тазартудын анаэробты әдістері:
A.  Септиктенктер
B.  Аэротенктер
C.  Окситенктер 
*
D.  Фильтртенктер
E.  Аэроакселераторлар
34. Ағынды суларды тазартудын анаэробты әдістері:
A.  Метантенктер
B.  Септиктенктер
C.  Аэротенктер
D.  Окситенктер
E.  Аэроакселераторлар
282

35.\Агынды  суларды тазартуда белсенді лайды  п айд в л а нуд ы ң 
әдіс-тәсілдері:
A.  Аэротенктер
B.  Окситенктер
C.  Мембраналы биореакторлар
D.  Биодисктер
E.  Биобарабандар
36. Агынды  суларды тазартуда белсенді лайды  пайдаланудыц
әдіс-тэсілд еріне жат п 
а й д ы:
A.  Аэроакселераторлар
B.  Шахт алы қондырғылар
C.  Мембраналы биореакторлар
D.  Биодисктер
E.  Окситенктер
37. Агынды суларды тазартуда комбинирленген әдіс-тәсілдерді 
пайд алану:
A.  Биотенктер
B.  Биоадсорберлер
C.  Шахталы кондырғылар
D.  Мембраналы биореакторлар
E.  Окситенктер
38. Жасанды аэробты биологиялык тазартуга жатпайды:
A.  Метантенк
B.  Биодисктер
C.  Биотенктер
D.  Биоадсорберлер
E.  Окситенктер
39. Жасанды аэробты биологиялык тазартудың түрлері:
A.  Белсенді лайды пайдалану
B.  Биопленканы пайдалану
C.  Комбинирленген әдістер
D.  Септитенктер пайдалану
E.  Физико-химиял ык тазарту
283

40. Агын суларды тазартуда анаэробты реакторларга жатады
A.  Метантенк
B.  Септиктенк
C.  Контакты реактор
D.  Биофильтрлер
E.  Биодисктер
41. Агын суларды тазартуда анаэробты реакторларга жатады:
A.  Анаэробты биофильтрлер
B.  Метантенктер
C.  Биодисктер
D.  Биобарабандар
E.  С имбиотенктер
42. Метантенктерде септиктенктермен салыстырганда:
A.  Араластьфу процесі жүреді
B.  Қыздыру процесі жүреді
C.  Бөлінген биогаз пайдага асырылады
D.  Бөлінген биогаз пайдага асырылмайды
E.  Араластыру процесі жүрмейді
43. Септиктенктерде метантенктермен салыстырганда:
A.,  Басты параметрлер бакылауда болмайды
B.  Тазарту процесі баяу жүреді
C.  Температура бақылауда болады
D.  Тазарту процесі интенсивті жүреді
E.  Биогаз пайдага асырылады
44. Анаэробты микроорганизмдер көмегімеи агынды сулардын 
қүрамындагы  органикалык  заттардын  ыдырау  процесі 
жүретін горизонталды орналасқан тұйық қондыргы:
А.
Септиктенк
В.
Биофильтрлер
С.
Биодисктер
D.
Биобарабандар
Е.
Симбиотенктер
284
• 
•

45. Бір немесе бірнеше трды рғы ш   жүйелерден  құралган  ана­
эробты қондырғы
A.  Анаэробты лагундар
B.  Биофильтрлер
C.  Биодисктер
D.  Биобарабан дар
E.  Симбиотенктер мен аэротенктер
46.  Аэротенктердегі  белсенді  лайдың  бактериалды  күрамына 
жатады:
A.  Нитрифицирлеуші бактериялар
B.  Темір бактериялар
C.  Азотфиксирлеуші бактериялар
D.  Метантүзуші бактериялар
E.  Ацидогенді бактериялар
47. Табиги әдістерді пайдалаиа отырып агын суларды тазарту:
A.  Суару аймактары
B.  Лайлы алаңдар
C.  Жасанды егістіктері
D.  Тотықтырғыш каналдар
E.  Шахталы кондырғылар
48. Табиғи әдістерді пайдалана отырып агын суларды тазартуға
жатпайды:
A.  Суару аймақтары
B.  Лайлы аландар
C.  Фильтрация егістіктері
D.  Биологиялык тогандар
E.  Тотыктыргыш каналдар
49. Белсеиді лай көмегімен агын суларды органикалык ласта- 
ушылардан тазартуга ариалган аэроты қондыргы:
A.  Анаэротенк
B.  Метантенк
C.  Септик
D.  Аэротенк
E.  Анаэробты биофильтрлер
285

50. СО, + 4 Н, -♦ СН, + 2Н О
•  вЯ Г 2 
Z 
4 
ъЩЩ
  2 
У
№  '> 
А -I1
A.  Нитрификация
B.  Метанның түзілуі
C.  Фосфорлану
D.  Нитраттың түзілуі
E.  Көміртектің тотығуы
51. Метаногендерге жатпайды:
A. 
Methanobacteriales
B. 
Methcmococcales
C. 
Methanomicrobiales
D. 
Metanosarcina
E. 
Mycobacterium
щ/г
52. Метаногендерге жатады:
A. 
Metanosarcina
B. 
Mycobacterium
C. 
Corynebacterium
D. 
Rhodopseudomonas
E. 
Micrococcus
53. Ластанган материалды ластанган жердің төңірегінде өндеу 
әдістері қалай аталады?
A.  On site
B.  Ex situ
C.  In situ
D.  In vivo
E.  In vitro
54.  Биопрепараттарды  ластанган  ортада  тіклей  енгізіп  өндеу 
әдісі:
A.  Off site
B.  On site
C.  In situ
D.  In vivo
E.  Ex situ
55. Ремедиация әдістері былай бөлінеді:
А.  Биологиялық емес жэне комбинирленген
286

B.  Биологиялык, комбинирленген жэне механикалық
C.  Биологиялык емес жэне биологиялык
D.  Биологиялык, комбинирленген жэне биологиялык емес
E.  Биологиялык, комбинирленген жэне химиялық
56.  Ластанган  топырақты  бөліп  алу,  ауыстыру,  кому  әдіс- 
тәсілдері:
A.  Off site
B.  On site
C.  In situ
D.  In vivo
E.  In vitro
57. Биоконцентрлеу терминіне тән емес:
A.  Биоадсорбция
B.  Биоаккумуляция
C.  Байыту
D.  Биомобилизация
E.  Биосілтілендіру
58. Микробиологиялық конверсияныц биомассаны белу саты- 
сына

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: