VI БӨЛІМ О РГА Н И К А Л Ы Қ  ҚАЛДЫ ҚТАРДЫ

Барлық өсімдіктер, жануарлар, бунақденелілер, құстар табиғи 
тыңайтқыш  жасауға  үлесін  қосады.  Бұл  организмдер  тіршілігін 
жойған соң ыдырап, табиғи компосттың бір бөлігіне жатады.
Компостауга жарайтын заттар:
'  -  орылған шөп, жапырақтар, шыбықтар;
I   ағаш үгінділері, қабықгары, жаңқа;
-  көкөніс пен жеміс — жидек қалдықгары;
-  кофе мен шай қалдықтары;
-  газет қалдықтары, картон;
-  сүт өнЫдері;
-  май да жануарлардың қилары;
-  ағаш күлі;
-  жаңғақтардың қабықтары.
Компостауга жарамайтын заттар:
-  сүйектер, май, ет кесектері;
I  синтетикалық материалдар;
-  ауру өсімдіктер мен тұқымы бар арамшөптер;
-  тропикалык жемістердің қабығы мен сүйектері;
I  көмір күлі;
І   темекі күлі мен қалдықтары;
-  журналдар;
-  соустар, майлар, майонез;
-  пластмасса, металл, шыны, тас жэне т.б..
Компостага қолайлы жагдайлар
1) Компост  массасындағы  көміртегінің  азотқа  қатынасы 
маңызды  көрсеткіш  болып  табылады.С  ;  N  =  20-30  :  1  (С  -  
көміртегі  мөлшері,  N  — азот  мөлшері).  Көміртегі  мөлшері  көп 
болған  сайын,  ыдырау үрдісі тежеледі,  ал азот жетіспесе компост 
азот тапшылығына ұшырайды.
2) Материал  ылғалдығын  50-60%  деңгейінде  ұстап  тұру  ке­
рек.
3) 0 2 — нің қажетті деңгейімен қамтамасыз ету үшін материал- 
ды араластыру керек.
4) Материалды ұсақтағандамикроорганизмдер эсер ететін ау- 
дан көбейіп, үрдіс жылдамдай түседі.
5) Сондықтан  қалдықтарды  15см  қалыңдықта  салу  керек. 
Қабат өте калың болса, үрдіс баяулайды.
165

Компостау сатылары:
Компостау  үшін  қолданылатын  кейбір  компоненттердегі 
C:N  қатынасының  мэндері  берілген.  Азот  пен  көміртегінің  бо- 
луына  қарай  материалдарды  бөледі.  Азотқа бай  көк  шөп,  дәндер, 
тұқымдар, ұн өнімдері, тамақ қалдықтары, шіруге жақын жемістер 
мен көконіс, коң. Мұндай материалдарда ауа аз болады. Сондықтан 
оларды  көміртегі  материалдармен  қабаттастырады:  сабан,  құрғақ 
жапырақ, шөп, ағаш үгіндісі, қағаз, ағаш қабығы. Егер компосттың 
иісі  шіріген  жұмыртқа  иісіне  ұксаса,  компостта  көміртегісі  көп 
материал  бар  дегенді  бщціреді.  Бұл  жағдайда  жапырақ  немесе 
орылған шөп қосу керек. Азот мөлшері коп болса, аммиактың иісі 
шығады. Бұл кезде ағаш қабығын, сабан, үгінділер, жаңқа қосу ке­
рек.
Компост ылғалдығын бақылап отыру керек. Үрдістің алғашқы 
фазасында  ыдыраудың  химиялық  реакциялары  нэтижесінде
өздігінен қызу жүреді.
Оңай ыдырайтын заттардың ыдырау үрдісінде компост 65°-қа
дейін қызуы мүмкін. Мұндай температурада ауру тудыратын орга­
низмдер мен арамшөптердің тұқымдары өледі.
Екінші  фазада қиын  ыдырайтын  заттардың ыдырауы  жүреді. 
Температура төмендеп, компост өзіне тэн түс пен құрылымға ие бо­
лады. Ү шінші фазада біртекті құрылымға және орман топырағының 
иісіне  ие  компост алынады.  Қалдықтардың компостқа айналуына 
кажет уақыт көптеген факторларға тәуелді болады.
Компостау  үрдісінде  жағымсыз  иіс  болады  жэне  қоршаған 
ортаға ауырлық түсіретін заттар түзіледі. Жағымсыз иіске ие заттар 
эмиссиясын жою  компостауға арналған  кондырғының  құрылымы
мен эксплуатациясын шешуде негізгі алғы шарты.
Компостауға  арналган  қондырғылардағы  эмиссияның  мини- 
мизациясы  әжептеуір  техникалық  шығынды  қажет  етеді.  Әсіресе 
иіс  тек  ыдырау  процесінде  емес,  тасымалдауда,  биоқалдықтарды 
өндеу мен компостты өңдегенде де түзілетінін ескеру керек.  Ком­
пост  ішіндегі  ауа  ағыны  шығарылып,  дезодорирленуі  (дезодори­
рование) кажет.  Мұны арнайы биофильтрлер көмегімен жүргізеді.
Тазалау дэрежесі бұл кезде 99%-га жетуі мүмкін.
Дайын  компосттың  сапасы  —  онімділік  тиімділікгінің  не-
гізгі  белгілерінің  бірі.  Компостау  сапасын  есептеу  үшін  ыдырау
дэрежесі секілді көрсеткішті пайдаланады.
166

Компостты үи жағдаиында алу табиғи тыңайтқышты алудың 
өзгертілген  нұсқасы  болып  табылады.  Бұл  жағдайда  бақшада, 
бүкіл  табиғаттағы  секілді,  табиғи  метаморфоз  бен  қалдықтардың 
ба* алы тыңайтқыштарға айналу үрдістері жүреді.
\ Компостау  әдісін  әлемнің  түкпір  —
  түкпірінде  пайдала- 
нады.  Азия,  Африка  мен  Европаның  фермерлері  химиялық
тыңаитқышқа  қолы  жетпеитіндері,  компост  жасап,  тыңайтқыш 
ретінде  пайдаланады.  Компост  алу  үшін  бастапқы  шикізат ретін- 
де ірі қара, адамдар тіршілігінің қалдықтары, қоқыстар, сабан мен 
арамшөптер  қолданылады.  Осының  барлығы  ыдырап,  топырақ
энер  ретінде паидаланылатын 
ітың мұндай түрі қоректік загі 
.інда алу өте оң;
Компостау әдістері.
Бақшадан шыққан кез келген қалдық, қоқыс компост деп ата- 
латын  органикалық  қалдықты  алуда  материал  ретінде  қолданыла 
алады.  Компосттың  түрлері  эртүрлі  болады:  кара,  ароматты, 
шашылғыш,  біртіндеп  престелген,  т.б.  Жалпы  компостаудың 
мақсаты  — топырақ  бактериялары  мен  эртурлі  саңырауқұлақтар 
көбейе  алатын  органикалык  материал  алу.  Бактериялар  қоқысты
V* 
К *
тьщаитқышқа 
аиналдыратын 
конвертирлеуші 
механизм 
болғандықган, олардың көбею үшін орта қолайлы болуы керек.
Негізгі  әдіс.
  Компостты  жасыл  өсімдіктер  мен  бастапқы 
материалдардың 
қоспасынан 
алу. 
Мысалы, 
шоп, 
жасыл 
арамшөптер,  салаттың  жапырақтары,  жүзім  сабақтары,  бұршак, 
кұрамында  белок  пен  қант  бар  өсімдіктер  бактериялар  үшін  ке- 
ремет қорек болып табылады.  Бұл заттар өте жылдам ыдырайды. 
Ағаш үгінділерінде, кұрғак жапьфақтарда, майда шыбықтарда азот 
мөлшері аз болғандықтан, ыдырау баяу жүреді. Ал жасыл өсімдік
пен кұрғак материалдардың коспасы -  ең қолаилы вариант.
Тәжірибелі  багбандар  компостты  алудың  ең  оңай,  жақсы, 
ыңғайлы тәсілі деп бұл-араласқан тыңайтқыш пен топырақ қабатын 
калдықтардың эр кабатының арасына орналастыру, салу деп есеп- 
тейді.  Сонымен  ең  түбіне  органикалық  калдықтарды  шамамен
15-20 см етіп салады. Сосын осы қабаттың үстіне тыңайтқыш пен 
бақша топырағының коспасын шашасыз. Дайын тыңайтқыштарды 
бактерияларды  қоректік  заттармен  қамтамасыз  ету  үшін  қосады. 
Дайын  тыңайтқышты  қаншалықты  көп  салсаңыз,  компост
167

соншалықты  жақсы  болады.  Әдетте  дайын  тыңайтқыш  ретінде 
аммоний  сульфаты  қолданылады.  Бірақ  естеріңізде  болсын,  бұл 
химикат  жасыл  өсімдіктермен  емес,  кұргақ  қалдықтармен  бірге 
қолданылады.  Сосын  тыңайтқыш  қабатын  суарамыз.  Ендігі  қабат 
өсімдік қабаты, одан соң қайтадан химиялық тыңайтқыш салына- 
ды. Бұдан кейін қайта суарылады. Осы кезектесу процесін матери­
ал біткенше немесе компост уйіндісі  1-2  м болғанша қайталайды. 
Осы үйіндідегі ылғалдылықты қажетті деңгейде ұстап тұру керек. 
Ыдырау  уақыты  компосттағы  ағаш  материалының  молшеріне 
тэуелді  болады.  Өйткені  дэл  осы  материал  басқаларға  қарағанда
ұзақ ыдырайды.
Қалыпты  жағдайда  компосттың  шіруі  барлық  қабаттарды
салғаннан  кейін  2-3  аптадан  соң жүреді.  Сосын  5  апта бойы тіке-
лей компостың түзілуі, жетілуі жүреді. Бұл компостты 3 айдан соң
пайдалануға болады.
Жылдам  эдіс.
  Компостың  жетілуіне  қажет  уақытты  бүкіл
материалды  арнайы  майдалағыш  құрылғыдан  өткізіп,  бірне-
ше  аптаға  қысқартуға  болады.  Майда  бөлшектер  тез  ыдыраиды,
өйткені  майдаланған  материалды  бактериялар  жылдам  өңдейді.
Бастапкы материлды майдалаған соң су мен ауаның өтуі де эффек-
тивті жүреді. Материалды майдалау үшін кэдімгі газонокосилканы
пайдалануға болады.
Егер  болашак компосттың қабаттарын  салып  болтан  соң  ауа 
райы ыстық болса, жоғары температура процестің тез аяқталуына 
кепіл  береді.  Компост  бар  контейнеріңізді  күн  сэулелеріне 
бағыттаңыз,  бірақ  суғаруды  ұмытпаңыз.  Судың  булануы  да 
компосттың жылдам дайын болуына ықпал етеді.
Бұл  әдістің  ең  басты  артықшылығы  -   арамшөптердің 
көпшілігінің  тұқымдары  тіршілігін  жояды.  Компост  суытылған 
күйінде  пайдалануға  дайын  болады.  Дайын  компост  кара  түсті, 
шашырағыш консистенциялы жэне жағымды топырақ иісі болады. 
Компостың құрамы.
Компостың 
кұрамы 
эртүрлі 
шекте 
өзгереді 
жэне 
пайдаланылған органикалык шикізаттың кұрамын көрсетеді.
Төменде  дайын  компостың  компоненттері  мен  олардың 
мөлшері көрсетілген, кұргақ массасы бойынша, (%).
Органикалык заттар 
-25,0 -  80,0%
Көміртегі 
-8,0 — 5,0%
168

Азот 
-0,4 -  3,5%
Фосфар 
-0,1 -1 ,6 %
Калий 
-0,4 -  1,6%
Кальций 
-0,7 -  1,5%
Қалалық катты қалдықтардың компостында ауылшаруашылық
компостына  қарағанда  өсімдіктерге  паидалы  органикалық  запар 
мен  қоректік  запар  аз  болады.  Қалалық  қалдықтардың  компо­
стында  эжептэуір  микроэлеменпер  болады.  Бірнеше  зерпеу 
нэтижесінде  бұл  металдар  өсімдік  мүшесінде  жинақталатыны
анықталды.
алудағы
низмдердін рөлі
органикалық
тыңайтқыштар -  көң, компост, сабан.
Көң белгілі  бір  мөлшерде мал шаруашылығында түзіледі де, 
органикалык тыңайтқыш ретінде қолданылады. Жаңа көңді жоғары 
технологиялық  ауыл  шаруашылыктарында  қолдану  тэжірибелері
жүргізшуде
өту.
қатар  көңді  сақтаитын орын болмағандықтан, көнді жаңа күйінде 
пайдалануға тура келеді. Мұндай коңдегі құрғақ запардың мөлшері 
эдепегіге ұқсас,  ал  су  80-90%  болады.  Жаңа қида жануарлардың 
асқорыту  жолында  кездесетін  микроорганизмдер  болады.  Мұнда 
uiipy үрдісінің бастапқы сатысына қатысатын коккалар басым бо­
лады.  Көңде  нитрификаторлар  мен  денитрификаторлар  да  кезде-
көнді
белсенделеді.  Мұндай  көңді
паидаланудың бір кемшшігі -  көң құрамында патогенді і 
ганизмдер болуы мүмкін.
Көңдегі  микробты  процестердің  белсенділігі  мен  з 
оны сактау тәсілі мен жағдайларына, күйіне байланысты.
температураны
тұрады.  Бұл  кезде  микробиологиялык  процестер
түзбейтін  мезофилді  бактериялар  -   сапротрофтар
қабапарында  аммонификация
нитрификация
169

Ыстық  тәсілде  көңді  коймаға  қабат — кабат  етіп  салады.  Әр 
жаңа қабатты борпылдақ күйде 2 — 4  күн ұстайды.  Осы  кезде көң 
температурасы  60-70°С-ка  жетеді.  Осыдан  кейін  бұл  қабатты 
тығыздап,  үстіне  келесісін  салады.  Мұндай  сакгау  тэсілінде 
микробиологиялық процестердің жылдамдығы  көтеріледі.  Сақтау 
кезінде  құрамында  азоты  бар  органикалык  жэне  бейорганикалык
қосылыстар біртіндеп мүсэтірге айналады.
Бастапқы  сатыда  аэробты  мезофилді  спора  түзбейтін  бак­
териялар,  саңырауқүлактар  мен  актиномицеттер  дамиды.  Оттегі 
азайып, температура көтершгенде Грам оң термофилді жэне толе- 
рантты  спора  түзгіш  бактериялар  (
Bacillus,  Clostridium)
  дамиды. 
Көңнің  жетілуі  кезінде  өсімдік  қалдықтары  гумусқа  айналады. 
Көндегі полисахаридтердің ыдьфауы мен түзілген қосылыстардың 
апіуы  кезінде  көміртегі  газ  түрінде  жоғалады.  Жетілу  кезінде
көңдегі құрғак зат 20-40%—га азаяды. 
■!  -
Дэстүрлі  егін  шаруашылыгында органикалык қалдықтардың 
көпшілігі  органикалык  тыңайтқышқа  компостау  нәтижесінде  ай­
налады.  Компостау — органикалык заттың табиги  минерализация- 
сын жылдамдату болып табылады.
Компостау ықпалы:
1) қалдық көлемінің азаюы
2) оттегіні биологиялык пайдалану қалдыктарының төмендеуі
3) олардың физикалық сипаттамаларының жақсаруы
4) өсімдік, адам, жануар патогендері мен арамшөп тұқымдары
санының азаюы
Компостау  кезінде  алдымен  биодеградацияга  ұшыраитын
қалдык 
бөліктерін 
микроорганизмдер 
өңдей 
алмайтын
қалдықтардан  (пластмасса,  металл,  шыны)  ажыратады.  Қалган
органикалык  қалдыктарды  ескі  компост  жэне  баяу  өңделетін
органикалык заттармен (жаңка, кагаз,т.б.) борпылдақ құрылым жа-
сау үшін  араластырады.  Компостауды  жүргізгенде процес біркел-
кі  жүруі үшін  араластырып  отырады.  Жагымсыз  иіс  пайда болса,
компост үймелерін топырақ қабатымен жабады.
Компостауды 
мезофилді 
хемогетеротрофтар 
бастайды. 
Олардың тыныс алуынан компост үймесі кызып, мезофилдер термо- 
филдермен алмасады. Қызу органикалык заттың аэробты тотыгуы 
кезінде жүреді. Осы кезде полимерлер гидролизденіп, мономерлер 
СО,  мен  Н  О-га айналады.  Соңында температура төмендеп,  мезо-
'УБ 
- 
1
 
1
  §ш
170

филдер  қаита  дамиды.  Аэрация,  ылгалдандыру  мен  араластыру 
компостты қайта қызып кетуінен сактайды. Компостауға қатысатын 
микроорганизмдер  — 
Bacillus 
sterothermophilis, 
Clostridium 
thermocellum, 
Pseudonocardia 
thermophila, 
Thermomonospora 
spp
  жэне 
Thermoactinomyces  spp.
  Маңызды  рөлді 
Geotrihum, 
Aspergillus,  Mucor
 туысының саңырауқұлақтары атқарады.
Соңгы  жылдары  компостауда  (термофилді  фазадан  кейін) 
домалақ құрттарды (калифорниялық құрттар -  
Eisenia foetida)
 пай- 
далануда.  Бұл  процесті  -   вермикомпостау  деп  атайды.  Әдеттегі 
компостаудағы  сияқты,  бұл  процесс  аэрацияны,  оптималды  тем­
пература  мен  Ылгалдылықты  қажет  етеді.  Құрттармен  ескі  ком­
постты  өңдеген  соң,  араластырып,  жаңа  компостты  қосу  керек. 
Вермикомпостаудың  артықшылықтары  -   органикалык  заттың 
толық  өңделуі,  ресурстар  мен  еңбектің  минималды  шығыны,  па­
тогендер  мен  арамшөптердің  тұқым  санының  төмендеуі,  құнды 
дайын органикалық тыңайткыштың түзілуі. Сабанды органикалық 
тыңайтқыш ретінде пайдаланса, топырақ гумусқа баиды.
Компостаудың  маңыздылығы.  Шикі  органикалық  қалдық- 
тардың кез келген экожүйеге енгізілуі оттегіге жоғары қажеттілікті, 
түзілетін  аралық  өнімдер  немесе  аммиактьщ  бөлінуінен  күрделі 
мэселелерді  тудыруы  мүмкін.  Компостау-биологиялық  тотыгу 
арқылы тұрақты өнімдер алуга мүмкіндік береді.
Гумусталган  өнімдер  экожүйеге  енгенде  шикі  қалдықтар 
секілді экологиялық тепе теңдіктің бұзылуына эсер етпейді. Сабан 
секілді  қалдықтарды  адам  мен  жануар  тіршілігі  қалдықтарымен 
араластыру  арқылы  адам  мен  жануар  тіршілігі  қалдықтарын 
гигиеналық жою мәселесін шешуге болады. Компостау кезінде па- 
тогенді микроорганизмдер, арам шөптер мен олардың тұқымдары 
тіршілік  ете  алмайтын  температура  болады.  Компост  топырак 
құрылымын  жақсартады,  тыңайтқыш  ретінде  де  қолданылады. 
Компосты  топыраққа  қосқанда  ыдырап,  өсімдікке  қажетті 
қоректік заттарды, микроэлементтерді бөліп шыгарады. Жабысқақ 
заттар,  саңыраукұлақтар  мен  актиномицетгердің  мицелийлері 
топырақ  бөлшектерінің  агрегациясын,  ал  органикалық  компо- 
ненттер  топырақтың  ылгалды  ұстап  қалу  қабілетін  ұлгайтады. 
Бұл  факторлар  желді  жэне  сулы  эрозияга  ұшыраган  топырақтың 
тұрақтылыгын, төзімділігін күшейтеді.
171

Егер  құрамында  ауыр  метал  болмаса  компостты  канша 
мөлшерде  қосса  да,  ешқандай  зияны  жоқ.  Бірқалыпты  климатта 
топыраққа  енгізілген  органикалық  заттар  бірнеше  жылда  ыды- 
райды.  Сондықтан  компостты  эр  3-4  жыл  сайын  косуға  болады. 
Тропик  жағдайларында  ыдырау  үрдісі  тезірек  жүреді,  сондықтан 
топырақты  жыл  сайын  компостпен  тыңайтады.  Егер  компостың 
мөлшері коп болса, қосылатын бейорганикалык заттардың көлемін 
азайту қажет. Су жетіспейтін аумақтарда жақсы өнімді тек топырак 
құрылымын  жақсартып,  сумен  қамтамасыз  етіп  алуға  болады. 
Компост пен бейорганикалык заттарды бірге пайдаланса, топырак 
құрылымы жақсарып, ылгалды ұстап калу қабілеті күшейеді.
6.3. Сүрлеу тәсілдері
Өсімдік  қалдықтарын  сүрлеп,  жем  шөп  болсын,  азық-түлік 
болсын  өңцеп  алу  экологиялық  биотехнологияның  негізгі  бір 
багыты  болып  табылады.  Сүрлеу  дегеніміз  -   микробиологиялык 
жэне  химиялық  факторларды  пайдалана  отырып,  жем  шөпті 
маңызды  биологиялық  қосылыстармен  байыту  жэне  сақтау. 
Сүрленген шөпті дайындау жұмысы  шырынды жемді  сақтау әдісі 
мыңцаган  жылдырдан  бері  белгілі  болды.  Бірақта  биохимиялык 
жэне микробиологиялык өзгерулері сүрленген шөп процесінің бо­
луы  жақында  айқын  болды.  Сүрлем  немесе ұйытқы  консервілен- 
ген  жасыл  жем  әдісі,  сол  мезетте  өсімдік  көлемін  ылгал  күйінде 
сақтауды  және  жақсы  тыгыздауды,  арнайы  орнатады,  ауа  кіруге 
болмайды, осыдан алынган жемді сүрленген шөп деп атайды.
Жақсы сүрленген шопті дайындауда басты ережелер:
11  Сүрленген материал ауа жібермейтін қорапта сақталады .
2.  ¥зақ уақытқа оттегі  сүрленген шөпті тез шіруге алып  ке-
л е д і. 
5 
: 
иу
.-
п
: -
3.  Сүрленген материал оте майда бөлшекке ұсақгалады, мы­
салы мал жемінің ұзындыгы 2-4 см болса күйіс қайтаратын жану-
арлар жаксы пайдаланылады.
Микроорганизмдер  көмегімен  сүрлену  -   жемнің  сүрленуі, 
бұл микробиологиялык процесс.  Қатынасатын  микроорганизмдер 
тобына сүтқышқыл  бактериялар  (
Lactobacillus
  жэне 
Streptococcus 
туыстары),  шіріту  бактериялар 
{Bacillus
  жэне 
Pseudomonas
  туы- 
стары),  зең  еаңыраукұлақтары  (
Aspergillus,  Penicillium
  жэне
172

Fusarium
  туыстары),  май  қышқыл  бактериялар 
(Clostridium
  туы-
йы),  ашытқылар (
Hansenula,  Candida
 жэне 
Saccharomyces
 туыста- 
p a) жатады.
Жасыл  өсімдіктердің  органдарының  сыртында  орналасқан 
микроорганизмдерді  -   эпифит  микроорганизмдер  деп  атайды. 
Эпифит  микроорганизмдер  өсімдіктер  осетін  ортада,  оның  ішін- 
Де  топырақт^  тіршілік  етеді.  Өсімдіктердің  тамырында  мекен- 
деген  бірқатар  бактериялар  мен  саңырауқұлақтар  бірте-бірте 
осімдіктердің жапырағы мен сабағына ауысып, сонда тіршілік етіп, 
өсіп-дами алады. Эпифит микроорганизмдердің саны тұрақты бол- 
маиды.  Олар  жыл  маусымның  ылғалды  жэне  жылы  кезеңдерінде 
көбірек болады. Сонымен қатар, эпифит микроорганизмдер кейбір 
өсімдіктерде көп кездеседі.  Эпифит микроорганизмдердің ішінде- 
гі ең коп тарагандары -  спора түзбейтін таяқша бактериялар. Олар 
өсімдіктердің  вегетативтік  органдарынан  бөлінетін  заттармен 
қоректенеді.  Эпифит  микроорганизмдердің  ішінде  сүт  қышкылы 
бактериялары, ішек таякшасы, зең саңырауқұлақтары мен ашытқы 
саңырауқұлақтардың  мөлшері  аз  болады.  Әдетте  бұл  микроор­
ганизмдер  тек  қана  белгілі  бір  мехникалық  әсерден  бүлінген 
өсімдіктер  клеткаларында  тіршілік  етеді.  Жасыл  осімдіктермен 
қатар  эпифит  микроорганизмдер  пішенде,  басқа  азықтарда, 
дэндерде  кездеседі.  Бірақ  микроорганизмдердің  дұрыс  тіршілік 
етуі  үшін  ылгал  қажет.  Сондықтан  көптеген  ылгалды  азықтарды 
сактау  үшін  арнаулы  эдістер  қолданылады.  Оларга  жем  -  шөпті 
кептіру, сүрлеу, химиялық жолдармен консервілеу т.б.жатады.
Мал азыгын кептіру арқылы сактау. Көк шөпті жэне басқа да 
азыктарды  кептіргенде  ылгалы  азаяды,  соның  әсерінен  микроор­
ганизмдер тіршілігі тежеледі.  Егер жаңа шабылган шөпте 70-80% 
ылгал болса, одан даярланган пішенде небәрі 12-16% йлгал қалады. 
Ылгалдың  мүндай  молшері  микроорганизмдер  тіршілігіне  жет- 
кіліксіз.  Әдетте шөптегі микробтар тек ылгал жеткілікті болганда 
гана эрекет ете алады.  Алдымен шабылган шөпті далада кептіріп, 
шөмелеп,  содан  кейін  маяга  салады.  Соның  нәтижесінде  ондагы 
канттар, белок заттары жэне витаминдер біршама тэуір сақталады. 
Түрлі  дәндерді  сақтауга  эртүрлі  жагдай  керек.  Әсіресе  темпе­
ратура  мен  ылгалдың  маңызы  зор.  Мэселен,  ылгалы  14  пайыз- 
дан  төмен,  температура  -   30°С  градустан  аспаса  дэн  үзақ  уакыт 
сақталады. Егер ылгал  17 пайыздай болса дэн қызып, бүлінеді. Дэн
173

ылғалы  19  проценттен  артқанда,  температура
саңыраукұлақтар  өсіп-дами  алады.  Эпифит
температура
+70-80°С  градусқа дейін  көтеріледі.  Мұны  өздігінен  қызу  немесе 
термогенез деп атайды. Әдетте термогенез құбылысы шөпке неме­
се дэнге ауа енгенде күшейе түседі. Өсімдіктер өздігінен қызғанда 
микроорганизмдердің  топтары  алмасады.  Алғашында  мезофиль- 
ді  микроорганизмдер  тіршілік  етеді.  Оларга  көбінесе  сапроф
шіріту
ауру  қоздьфғьпн  (патогенді)
микроорганизмдер  жатады.  Температура  көтеріліп,  +70-80°С
1  тіршілік  ететін  термофиль  микроорганизмдер 
актиномицеттердін де  біркатар түрлері  жатады.
Жаксылап  нығыздалган
кетуіне
үгілгенде температура
тоқталады
жүреді
Әдетте  жемшөпті  сүрлеудің  шаруашылықта  зор  маңызы
іфынды балгын 
алуға мүмкіндік
қоректік заттардың
Сүрленген шөптегі қоректік
малдардың  сүйсініп
ен қатар оның ұнамды 
болады.  Нәтижесінде
малдардың өнімдері молайып, салмагы
органикалық
болуымен  байланысты.  Әдетте  сүрлемде  1,0-2,5  проценттей
Сапалы
сүт қышқылы, сірке қышқылына қараганда екі-үш еседей көп бо­
лады.
Азықтың  ұзақ  уақыт  бүзылмай  сақталуы,  көбінесе  сүт
сүт
қышқыл  бактерияларының  эрекетінен  пайда  болады.  Сондықган 
сүрленетін  жемшөпте  сүт  қышқыл  бактерияларының  тіршілігіне
туғызу  жемшөпті  сүрлеу  технологиясына
барысында

жүктеу/скачать 17,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: