Біріккен ¦лттар ¦йымы экономикалыќ жєне єлеуметтік кењес еуропа экономикалыќ комиссиясы

БІРІККЕН ¦ЛТТАР ¦ЙЫМЫ 

 

ЭКОНОМИКАЛЫЌ ЖЄНЕ ЄЛЕУМЕТТІК КЕЊЕС 

 

ЕУРОПА ЭКОНОМИКАЛЫЌ КОМИССИЯСЫ 

 

ЭКОЛОГИЯЛЫЌ САЯСАТ Ж¤НІНДЕГІ КОМИТЕТ 

 

Тұрақты даму м‰ддесінде білім беру  

бойынша екінші аймақтық кеңес 

Рим, 2004 жылғы 15-16 шілде 

 

Жоспарланѓан күн тәртібінің 3-тармағы 

 

 

БҰҰ ЕЭК-ның ТҰРАҚТЫ ДАМУ М‡ДДЕСІНДЕ БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНДАҒЫ 

СТРАТЕГИЯСЫНЫҢ ЖОБАСЫ 

 

Қосымша 

 

ТҮСІНДІРМЕ ЕСКЕРТУЛЕР 

 

1. Білім беру  латынның «educare» және «educеre» деген сµздерінен шыќќан, сәйкесінше 

«өсіру немесе тәрбиелеу» және «арттыру, дамыту» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөздің 

даму мен µзгеруге байланысты маѓынасын білдіретін баламасы осы уаќытќа дейін кеңінен 

таралѓанына  ќарамастан,  оқу  және  оқыту  сияќты  трансмиссиялыќ  ұғымдар  арқылы 

ќолданыстан  шығарылып  тасталды.  Білім  беру  (етістік  ретінде)  әдетте  іс-әрекетті 

сипаттау  ‰шін,  сондай-аќ  (бастауыш  ретінде)  саясатты,  мекемелерді,  оқу  жоспарларын, 

қатысушыларды  және  т.б.  қамтитын  «білім  беру  жүйесі» ±ѓымыныњ  ќысќартылѓан  т‰рі 

ретінде пайдаланылады.  

 

2. Оқыту  – білімді, құндылықтар және дағдылар жүйесін дамытатын процесс. Ақпаратты 

игеру жеке тұлғаның немесе адамдар тобыныњ іс-єрекетінің салыстырмалы т‰рде тұрақты 

өзгеруіне  єкеп  соѓады.  Оқыту  ақпаратты  ќабылдауды  және  оны  түрлі  таңдау  және  іс-

єрекет  жасау  мүмкіндігін  туѓызатын  ойлау  ќабілетін  ќалыптастыруда  есепке  алуды 

білдіреді.  Ақпарат  (базалық  ақпараттың  жекелеген  элементтерінен  ќ±ралатын)  алынѓан 

білімге,  тәжірибеге,  нормалар  мен  құндылықтарѓа,  сондай-ақ  өмір  сүру  (өмірге  мән 

беретін) салтымызға байланысты.  

 

3. Тұрақты даму мүддесінде білім беру «тұрақты даму» ±ѓымыныњ бастапқы маѓынасын 

білдіреді,  ол  «болашақ  ұрпақтың  µз  қажеттіліктерін  қанағаттандыру  мүмкіндігіне  қауіп 

төндірмей,  қазіргі  ±рпаќтыњ  ќажеттіліктерін  қанағаттандыратын» (Қоршаған  орта  және 

даму  жµніндегі  Халықаралық  комиссияныњ  баяндамасы, 1987 жыл)  даму  ретінде 

аныќталады.  Тұрақты  даму  экономикалық,  экологиялық  және  әлеуметтік  аспектілерді 

қамтитын  кешенді  мәселе  болып  табылады.  Басқаша  айтқанда,  даму  адамдардың 

қажеттіліктерін қанағаттандыру және өмір сүру жағдайын жақсарту үшін қажет. Сонымен 

бірге  даму  қоғамның  табиѓи,  адам  жєне  экономикалыќ  ресурстар  секілді  шектелген 

ресурстарыныњ барлыѓын тиімді жєне жауапкершілікпен пайдалануға негізделуге тиіс. 

 

4.  Бұл  т±рѓыдан  алѓанда  кәсіби  даярлау  дегеніміз  қолданбалы  сипаттағы  практикалыќ 

мәселелерді қамти отырып білім беру. 

 

 

2

5  Үздіксіз  білім  беру/кәсіби  даярлау  базалық  білім  беру/кәсіби  даярлау  процесінде 

алынѓан  білім  мен  дағдыларды  жаңѓырту,  жетілдіру  немесе  кеңейту  іс-шараларын 

қамтиды. 

 

6.  Педагогтар – б±л  оқытушылар,  лекторлар,  н±сќау  берушілер  және  µз  бастамасымен 

жұмыс істейтін тәрбиешілер. 

 

7. Оқушылар – б±л мектеп оқушылары, студенттер және оқу курстарын тыңдаушылар. 

 

8.  Тұрақты  қоғам – өз  тіршілігін  ќамтамасыз  ететін  физикалық  немесе  әлеуметтік 

жүйелерін  сақтау  үшін  айтарлықтай  көріпкелдігі,  икемділігі  мен  даналығы  бар  жєне 

бірнеше ±рпаќтың µмір с‰руі барысында саќталып келген қоғам. 

 

9.  Оқыту  процестері  көбінесе  жеке  тұлға  деңгейінде  сипатталады.  Алайда  б±л  ±ѓым 

азаматтарды ‰ш дењгейде оќытуды ќамтиды: 

 

а)  оқытылатын  бір  тұлға  деңгейінде:  бұған  орныќты  мінез-құлықты 

ќалыптастыратын  немесе  ќалыптастырмайтын  жеке  дағдылар,  өздігінен  даму,  жеке 

тұлғаның қоғамдағы орны жатады. 

 

в)  оқытылатын  ұйымдар  шеңберінде:  ұйым  өзінің  құрылымын  және  қызметін 

жақсартуға тырысады. «Оқытылатын ұйым» ±ѓымы ±йымның ќ±рылымы мен ќызметініњ 

µзгеруіне  єкеп  соѓатын  өзінің  мінез-құлқын  өзгертетін  жеке  тұлғалар  жеткілікті  болған 

жағдайда қолданылады. 

 

с)  оқытылатын  қоғам  шеңберінде:  т‰рлі  ±йымдар  мен  жеке  т±лѓалардыњ 

болашаќтаѓы  µзіндік  маќсаттарын  ескере  отырып,  біраќ  ортаќ  тиімділікпен  оќыту 

процессін білдіреді.   

 

Оқыту немесе білім беру ұғымдары 

 

10. Ресми оқыту  жалпы білім беретін және кәсіптік оқу орындарында диплом беру жєне 

біліктілік дєрежесін белгілеу арќылы жүргізіледі.  

 

11.  Ресми  емес  оқыту  ресми  білім  беру  жєне  кәсіби  даярлау  жүйелерінің  шеңберінен 

тысќары  және  олармен  қатарласа  жүргізіледі,  єдетте  ресми  диплом  берілмейді.  Ресми 

емес оқыту жұмыс орнында және азаматтық қоғамның, ұйымдар мен топтардың (мысалы, 

жастар  ұйымдарының,  кәсіптік  одақтардың  жєне  саяси  партиялардыњ)  тікелей  қызметі 

арќылы  жүргізілуі  мүмкін.  Сонымен  қатар,  ол  ресми  жүйелерге  қосымша  құрылған 

ұйымдар немесе қызметтер (мысалы, көркемөнер, музыка және спорт сыныптары немесе 

емтиханға дайындық бойынша жеке сабақтар) арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. 

 

12. Маќсатсыз оқыту – бұл күнделікті өмірге табиғи толықтыру. Ресми және ресми емес 

оқытудан  айырмашылығы  мақсатсыз  оқыту  міндетті  т‰рде  белгілі  бір  маќсатќа 

негізделген  оқу  процесі  болып  табылмайды,  тіпті  жеке  тұлға  оны  білім  мен  дағдыны 

игеруге ыќпал ететін процесс ретінде мойындамауы мүмкін.  

 

13.  ¤мір  бойы  оқыту – µмір  бойы  ‰здіксіз  немесе  кезеңділікпен  оқыту.  Мұндай  оқыту 

адамдарды  µмірде  ќажет  болатын,  сондай-аќ  ќоѓамда  кез  келген  жаѓдайда,  жерде  жєне 

ортада  µзін  сенімді,  шыѓармашылыќпен  жєне  еркін  ±стауына    қажет  білімді, 

құндылықтарды, дағдыларды және ±ѓымдарды алуѓа итермелейді жєне ынталандырады.  

 

14.  Өмірдіњ  барлыќ  сұрақтары  бойынша  оқыту - µмір  бойы  оќыту  ±ѓымын 

толыќтырады,  м±нда  негізінен  өмірдің  әрбір  жеке  кезеңі  барысында  ж‰ргізілетін 

оқытудыњ  ауќымдылыѓына  баса  назар  аударылады.  М±ндай  оќытудыњ  өмірдегі  барлыќ 

 

3

сұрақтарды  қамтуы  ресми,  ресми  емес  және  мақсатсыз  оқытудың  бірін-бірі 

толықтыратынын  айќын  көрсетеді.  Осындай  пайдалы  єрі  ќанаѓаттанарлыќ  оќыту 

отбасында  бос  уаќытта,  ќоѓамныњ  µмірінде  жєне  к‰нделікті  ењбек  ету  барысында 

ж‰ргізілуі м‰мкін  екенін  кµрсетеді.  Сонымен  ќатар,  осылай  оќыту    ‰йрету мен  оќытуды 

ќойылѓан міндеттердіњ мањыздылыѓы мен сипатына ќарай толыќтыруѓа жєне ауыстыруѓа 

болатын  ќызмет  т‰рлері  екенін  т‰сінуге  м‰мкіндік  береді.  Барлыќ  ±ѓымдар  бірізді 

болмауы  да  м‰мкін,  мысалѓа,  ресми  емес  оќыту  мектеп  сыныптарында  да  ж‰ргізілуі 

м‰мкін. Алайда б±л ±ѓымдар оќу сыныпта ѓана ж‰ргізіледі дегенді теріске шыѓармайды. 

 

15.  Єлеуметтік  оќыту.  Білімді  жєне  т‰сіну  ќабілетін  дамыту  жеке  єрі  жалпы 

элементтерді  ќамтиды.  Єлеуметтік  оќыту  термині  кµбінесе    оќыту  єлеуметтік  процесс 

болып  табылады  деген  т±жырыммен  байланыстырылады, µйткені  ол  єрќашанда 

єлеуметтік  ортада  немесе  контексте  ж‰ргізіледі.  Б±дан  басќа,  оќушылар  іс  ж‰зінде 

ќатысатын жаѓдайлар, олар игеретін ќ±ралдар мен єдістер, µздерінде дамытатын даѓдылар 

мен т‰сініктер єлеуметтік ортада µтеді. Сонымен ќатар оќушылар белгілі ењбек саласында 

ж±мыс  істейді  жєне  онымен  ќарым-ќатынаста  болады.  Єлеуметтік  ќарым-ќатынас 

оќушылардыњ µз  идеяларын,  кµзќарастарын, тєжірибесін жєне сезімін басќа адамдардыњ 

идеяларымен,  кµзќарастарымен,  тєжірибесімен  жєне  сезімдерімен  салыстыруѓа  немесе 

осылай  салыстыру  барысында  µзініњ  жеке  басының  идеяларын,  кµзќарастарын, 

тєжірибелерін  жєне  сезімдерін  µзгертеді.  Б±л  оќушылардыњ    баламалы  ќарама-ќайшы 

кµзќарастар    негізінде  µз  идеяларыныњ  маѓынасын  ќайта  т‰сінуге  ынталандырады. 

Сонымен  бірге  басќалармен  бірлесіп  оќу  тєжірибесін  жинаќдыњ  мањызы  зор.  Алайда 

єлеуметтік  оќыту  термині  кейде    ќандай  да  бір  топ, ±йым  немесе  б‰кіл  ќоѓам  білім 

дењгейін жоѓарылату ‰шін ±жыммен ќатысатын оќу процессін немесе оќу ж‰йесін кµрсету 

‰шін  де  ќолданылады.  Б±л  маѓынада  єлеуметтік  оќыту  термині  оќыту  терминініњ 

маѓынасын оныњ жекешілік маѓынасымен салыстырѓанда кењейту ‰шін де ќолданылады.  

Ол  жеке  т±лѓаларды  оќытуды  ќамтиды,  т±тас  топтарды  оќыту  м‰мкіндігін  де 

мойындайды.  Т±раќтылыќќа  ќол  жеткізу  осындай  оќытуѓа  байланысты  деп  сеніммен 

айтуѓа болады. 

 

16.  Єлеуметтік  оќыту  идеясы    жеке  єдістер  арќылы  барынша  пайда  алу  ‰шін  ѓана 

ж‰ргізілмейді,  кейде  µзініњ  жеке  тєжірибесін  басќа  адамныњ  тєжірибесімен  салыстыру 

арќылы  да  ‰лкен  сабаќ  алады.  Басќа  адамдардыњ  µзініњ  жеке  тєжірибесін  мойындауда, 

аныќтауда дєне ќорытындылауда мањызды роль атќарады. Єлеуметтік оќыту шењберінде 

оќыту процесініњ негізін ќалайтын тµрт элементті (осьті) бµліп қарауға болады: 

 

 

а)  іс-әрекет:  адамдар  өз  жағдайын  (мотивация)  белсенді  түрде  басқара  алуға 

қабілетті  және  оған  дайын  адам  ретінде  санауѓа  тиіс.  Сондықтан  оқыту  процесін 

ұйымдастырушылар  оқушыларға  µз  ісін  білетін  қатысушылар  ретінде  қарауѓа  және 

олардыњ не істей алатындарын аныќтауѓа тиіс;  

 

 

в)  ынтымақтастық:  адамдар  басқа  адамдармен  бірігіп  єрекет  етуге  қабілетті 

және  дайын  болуѓа  тиіс.  Осы  кезде  топ  ішіндегі  пікірлердің  сәйкес  келуі  және  сәйкес 

келмеуі салдарынан шиеленіскен жағдай тууы мүмкін; 

 

 

с)  ойлау:  адамдар  өзінің  істеген  ісіне,  өткеніне  баға  беруге,  қорытынды  шығару 

және  соның  негізінде  өзінің  мінез-құлқын  өзгерту  ‰шін  ойлануға  (үйренуге)  қабілетті 

болуѓа тиіс.  

 

 

д)  коммуникация:  әлеуметтік  оқытудың  басты  шарты  адамдардың  ол  жөнінде 

ақпарат беруі, оны түсіндіруі және оның нәтижелерін басқаларға көрсету, яѓни тәжірибе 

алмасу болып табылады. 

 

4

 

 

Көзқарастар мен әдістер 

 

17. Белсенді оќыту жєне ‰йрету тєсілдерінде  т±раќты даму м‰ддесінде білім берудіњ 

(ТДБ)  маќсаты  ќоѓамѓа  жєне  ќоршаѓан  ортаѓа  орныќты  µзгерістер  енгізуге  ыќпал  ету 

болып  табылатынына  айрыќша  ден  ќойылады.  Сондыќтан  ТДБ  аясында  оќушылар  жєне 

басќа  да  нысаналы  топтар  ж‰зеге  асыратын  наќты  табиѓат  ќорѓау  іс-шараларын  оќыту 

жєне ‰йрету процесініњ ќ±рамдас элементтері ретінде ќарастыру ±сынылады. Кез-келген 

іс-шара ќандай да болмасын µзгеріске, атап айтќанда: µзіндік µмір с‰ру салтын, жергілікті 

халыќтыњ  µмірін  немесе  т±тастай  ќоѓамныњ  µмірін  µзгертуді  көздейді.  Осындай  іс-

шаралар  жоспарланѓан  сипатта  болады.  Белсенді  тєсілдер  негізгі  екі  маќсатты: 

оќушылардыњ іс-ќимыл жасауѓа деген µзіндік ќабілетін ќалыптастыруѓа ыќпал етуді жєне  

ќысќа  мерзімді  жєне  ±заќ  мерзімді  келешекте  т±раќты  µзгерістер  жасауѓа  ыќпал  етуді 

кµздейді. 

 

18. Сыни тұрғыдан ойлау берілген контексте ТДБ идеологиялық т±рѓыдан орныќты және 

әлеуметтік  сындарлы,  яғни  білім  беру  құндылықтарыныњ  ешќайсысы  саяси  жағынан 

бейтарап  емес  екенін  түсіндіреді.  Жалпы  алғанда  сыни  тұрғыдан  ойлауды  жеке 

тұлғалардың  құндылықтары,  мүдделері  және  білімі  аясында  ақпаратты  саналы  түрде 

өзінің  түсінігіне  бейімдеу  әдісі  ретінде  анықтауға  болады.  Сыни  тұрғыдан  оқытуға 

берілген  бұл  жалпы  анықтама  оқыту  процесінде  қарастырылады,  бірақ  оқушылардың, 

сондай-ақ  оқытушылардың  ашық  тұрғыдан,  әсіресе  әр  түрлі  мәдени,  экономикалық, 

экологиялық,  саяси  және  әлеуметтік  мәселелерді  қабылдауға  дайындығын  атап  өтудіњ 

маңызы  зор.  Қажет  болѓанда  сыни  тұрғыдан  ойлау  әлеуметтік-мәдени  және 

интеллектуалдық  икемділікке  әкеледі,  яғни  адамныњ  ќабілеттіліктерімен  ќатар,  барлық 

ақпарат негізінен белгілі бір кеңістікпен және уақытпен сәйкестендіріледі.  

 

19.  Демократиялық  процесс.  ХХІ  ғасырға  арналған  Күн  тәртібіне  сәйкес  планетаның 

барлық  бөлігіндегі  жастардыњ  шешім  қабылдау  процесінің  барлық  сатысына  белсенді  

т‰рде  қатысуына  қажеттілік  туындап  отыр,  яғни  жастар  өмірі  бүгінгі  болып  жатқан 

өзгерістерге тікелей байланысты, сонымен қатар бұл олардың болашағына да әсер етеді. 

Сонымен  бірге  жастар  бұл  процестерге  интеллектуалдық  тұрғыдан  үлес  қосады  және 

қолдау көрсете алады, оларға әлемді танып-білудің өзіне тән ерекшелігі бар екенін ескеру 

қажет (25 тарау, «Тұрақты  дамуды  қамтамасыз  ету  процесінде  балалар  мен  жастардың 

мүддесін  есепке  алу»).  Бұдан  басқа,  жергілікті  басқару  органдарында  тұрғындармен 

кеңесу процесін бастау және осы не басқа қоғамдық топтар үшін консенсус қалыптастыру 

қажет  (ХХІ  ғасырға  арналған  күн  тәртібі, 28-тарау).  Демократия  дәстүрлі  түрде  барлық 

адамдарға  мекемелерде,  атап  айтқанда  өз  мүдделеріне  қатысты  мәселелер  бойынша 

шешім  қабылдауға  қатысу  үшін  берілетін  тең  құқықтар  мен  мүмкіндіктер  ретінде 

түсіндіріледі.  Осы  қалыптасқан  түсінікте  егемендіктің  әсіресе  ұлттар  арасындағы 

егемендіктің  белсенді  ролі  атап  көрсетіледі.  Соңғы  он  жылдықтағы  қарқынды 

экономикалық  және  экологиялық  жаһандану    адамдар  үшін  күнделікті  өмірде  тұрақты 

дамуды қамтамасыз ету проблемасын алға қойып отыр,  алайда бұл проблема айтарлықтай 

байқалмағанымен, ол бар . 

 

20. Оқу процесіндегі динамизм білім беру ісінде оқушылардың белсенді және іс-әрекеттік 

позиция ұстауына ынталандыруға баса назар аударуды қажет етеді және оқушының білімі 

мен қабілеттерін ескере отырып оқытушы мен оқушының барынша тығыз қарым-қатынас 

жасауына  ерекше  көңіл  бөледі.  Динамизм  статикаға  қарама-қарсы  процесс  ретінде 

қарастырылуы  мүмкін,  ол  көбіне  механикалық  тәсілдерді  көздейтіндіктен,  оқыту  және 

 

5

үйрету ақпарат берудің кең көлемді түрі ретінде, ал оқушылар енжар ақпарат қабылдаушы 

ретінде қарастырылады.  

 

21.  Біртұтастық  табиғи  процестердің  барлығы  бір-бірімен  тығыз  байланысты  және 

әрбір  зат  құрамдас  элементтеріне  қарағанда  маңызды  болатын  тұтас  заттың  бір  бөлігі 

болып табылады деген идеяны білдіреді. Бұл тұрғыдан «біртұтастық» термині  оқушылар 

мен  оқу  процесін  тұтас  және  бірізді  процесс  ретінде  қарастырады,  яғни 

қажеттіліктері/қызығушылықтары  бар  оқушылар  «біртұтас  тұлға» (оның  ішінде  рухани 

және  эмоциялық  тұрғыдан)  ретінде,  ал  оқу  процессі  кәсіби,  жеке,  пәндік,  әлеуметтік 

процесс ретінде болады. 

 

22.  Интеграция  «фрагментация/сегрегация/дезинтеграция»  спектрінің  қарама-қайшы 

жағы  ретінде  қарастырылады.  Бұл  тұрғыдан  интеграция  пәндердің,  мекемелердің,  оқу 

орындарының  және  олардың  қауымдастықтарының,  сондай-ақ  оқу  орнының  бес  өлшемі 

болып  табылатын – оның  этосы,  бағдарламасы  (егер  мұндай  бар  болса),  педагогиканың, 

ұйымның  және  басқарма  мен  қауымдастықтың  интеграциясы  ретінде  түсіндіріледі. 

Интеграциялық  күштер,  бір  ғана  саладағы  жекелеген  өзгерістерді  емес,  тұрақтылықты 

көрсететін  барлық  салалар  мен  өлшемдерді  қайта  құру  жүйесіне  бағытталған. 

Интеграциялық  процестер  бір  саладағы  ішінара  өзгерістерге  емес,  тұрақтылықты 

қамтамасыз  ететін  барлық  салалар  мен  өлшемдерді  жүйелі  өзгертуге  бағытталады. 

Сонымен  қатар  білім  беру  ісі  аясында  ешқандай  заттар,  факторлар  немесе  проблемелер 

оқшауланған  түрде  болмайтынын  көрсететін  пәнаралық  және  пәнішілік  зерттеулерге 

айрықша  назар  аударады.  Пәнаралық  және  пәнішілік  зерттеулер  нәтижесінде  әрбір 

пәннің  жеке  ұғымдары  мен  дәстүрлері  арасында  байланыс  орнатылады  және  жұмыс 

жүргізудің  жаңа  тәсілдерін,  ұғымдары  мен  мағынасын  қалыптастырады.  Керісінше, 

пәндерді жай ғана біріктіру жекелеген бөліктерді қосуға ғана мүмкіндік береді.  

 

23.  Пєнаралыќ  тєсіл.  Т‰рлі  кµзќарастар  арасындаѓы  µзара  байланысќа  ерекше  кµњіл 

аудару ќажет. Пєнаралыќ тєсіл – б±л колледже немесе университетте екі немесе одан да 

кµп пєндерді ќамту арќылы ж‰ргізілетін сабаќ; кµптеген пєндерді  бірыњѓай негізде бірге 

ќарастыру. 

 

24.  Кµп  пєндік  тєсіл  ќандай  да  болмасын  бір  мєселені  т‰рлі  гносеологиялыќ  немесе 

практикалыќ  кµзќарас  т±рѓысынан,  оларды  дербес  ќарастыруѓа  байланысты.  Кµп  пєндік 

тєсіл  белгілі  бір  ќызмет  аясында  пєндік  жєне  теориялыќ    ќ±рылымдарда  µзгеріссіз  

оќытылатын т‰рлі пєндерді ќамтиды. 

 

25. Проблемаѓа баѓдарлау оќу процесін оќытылатын пєн шењберінде белгілі бір ауќымды 

таќырыптыњ айналасында ±йымдастырудыњ орнына ќандай да бір наќты мєселені немесе 

ќандай бір проблеманы ќарастыруѓа баѓыттау. 

 

26. Процесске баѓдарлау б±л контексте  оќыту ќызметі шењберінде пєнніњ мазм±нын ѓана 

ќамтудан  оќыту  мен  білім  беруді  процесс  ретінде  кењ  маѓынада  т‰сінуге  дейін 

жоспарлаудың,  педагогиканың,  дидактиканың  жєне  тағы  да  басқа  пәндердің  ауќымын 

кењейтуді білдіреді жєне осы арќылы проблемаға байланысы жоқ аќпараттыњ мазм±нына 

ќараѓанда,  ќызметке,  динамикаѓа,  субъектілерге,  кезењдерге  жєне  білім  салалары 

арасындаѓы µзара байланысќа ерекше маѓына беру. 

 

27.  Проблемаѓа  негізделген  оќыту  проблеманы  т±жырымдамалыќ  негізде  ќоюмен  жєне 

жаѓдайды  ќарастырумен  сипатталады.  Оќу  курсыныњ  мазм±ны  наќты  µмірдегі 

проблемалармен  байланыстырылады.  Наќты  µмірден  алынѓан  проблемалар  немесе 

жаѓдайлар  оќушылардыњ  оќу  процесіне  деген  ќызыѓушылыѓын  арттыру  жєне  оларды 

 

6

оќытуѓа  бастама  жасау  ќ±ралы  ретінде  пайдаланылады,  яѓни    аќпараттыњ  алдын  ала 

белгіленген  кµлемін  игеру  жєне  онымен  бір  мезгілде  беруге  дайын  µз  біліміњді 

(т±лѓааралыќ  даѓдылар,  сындарлы  ойлау  жєне  т.б.)  дамыту.  Проблемаѓа  негізделген 

оќыту  мен    бірлесіп  немесе  белсенді  оќытудыњ  басќа  нысандары  арасындаѓы 

айырмашылыќ аса байќалмайды, µйткені олардыњ бірќатар ортаќ белгілері бар. 

 

28.  Жобамен  ж±мыс  істеу  наќты  бір  проблемаѓа    және  өнімге  баѓытталады  жєне 

пєнаралыќ  т±рѓыдан,  теория  мен  практика  арасындаѓы  µзара  байланыс,  оќушылар  мен 

оќытушылардыњ ќатысуы арќылы бірлесіп жоспарлаумен сипатталады.  Ќарастырылатын 

мєселе  немесе  проблема  ќоршаѓан  ортадан  алынуѓа  тиіс,  ал  пєндер  жєне  оќулыќтар 

бойынша  тиісінше  білім  ќарастырылатын  проблемаѓа  сєйкестендіріп    тањдап  алынуѓа 

тиіс.  Жобамен  ж±мыс  істеу  ѓылыми  принциптерге  (практикалыќ  зерттеу  ќызметі) 

негізделген жєне µзгерістерге ќатысты шешімдер ±сыныстарды іздеуге баѓытталѓан жеке 

жєне ±жыммен ж‰ргізілетін оќу процесі, б±л ретте жауаптар алдын ала беріледі. 

 

29.  Білімді  басќару  білім  алуѓа  деген  с±ранысты  жєне  оѓан  ±сынысты  біріктірумен 

байланысты.  Мұндай  білім  ж±мыс  ж‰ргізудіњ  ењ  жаќсы  єдістерін,  жања  бастамаларды, 

шыѓармашылыќ «шешімдерді», келелі нєтижелерді, даѓдыларды жєне т.с.с. т‰сінуге жєне 

оларды ќолдану тєжірибелеріне негізделген. Б±л жерде ќосымша ќ±ны бар білім туралы 

сµз  болып  отыр,  ол  данагµйлік  тєсілдіњ  ќалыптасуына  ыќпал  етеді  жєне  проблеманы 

т‰сінуді  ќамтамасыз  етеді.  Сондыќтан  білімді  басќару  білімді  толыќтыру  ѓана  емес. 

Білімді  басќарудыњ  алѓышарты  т±раќтылыќ  саласындаѓы  оќу  процестеріне  ќатысты 

білімніњ  жєне  т‰сініктіњ  болмауы  ѓана  емес,  м±ндай  білімнің  жеткіліксіздігі.  М±ндай 

білімдер  кењінен  таратылуѓа  жєне  ќажеттілік  болѓан  жердіњ  барлыѓында  ќол  жеткізу 

м‰мкіндігі  болуѓа  тиіс.  «Шектес»  секторларѓа  және  саясаттыњ  салаларымен  білімді 

байланыстыру мен оны т‰сінудіњ мањызы зор. 

 

30. 

Т±жырымдамалыќ 

карталарды 

жєне 

ќабылдау 

карталарын 

жасау.  

Т±жырымдамалыќ карталар жасау бір немесе екінші ќ±рылымдар, т±жырымдамалар жєне 

тағы  басқа  құбылыстар  арасындағы  өзара  байланысты  суретте,  сызбада  немесе  картада 

(т±жырымдамалыќ карта) салу арќылы түсіндіруге м‰мкіндік беретін оќытудыњ кµрнекті 

ќ±ралы ретінде ќарастырылады.  Жалпы алѓанда «т±жырымдамалыќ картаны ќ±растыру», 

«т±жырымдамалыќ  карта»  жєне  «қабылдау  карталарын  ќ±растыру»  сияќты  µзара 

байланысты терминдер арасында мынадай негізгі айырмашылыќтар болады: 

а)  проблеманы  т‰сіну  картасын  ќ±растыру:    тєжірибе  жинаќтау,  д‰ниеніњ  бейнесін 

жєне  баќыланатын  элементтерін,  сондай-аќ  олардың  арасындаѓы  µзара  байланысты 

ќабылдау кезінде адамныњ ойында ќандай да бір сызбаны ќ±растыруы; 

б) т±жырымдамалыќ картаны ќ±растыру  адамныњ оймен «объектіге» (зањдылыќтарѓа) 

маѓына  беру,  т±жырымдау  маќсатында  абстрактылыќ  схема  ќ±растыру  жєне  оны  жеке 

т±лѓаныњ т±жырымдар ж‰йесіне енгізу; 

с)  т±жырымдамалыќ  карта – осындай  абстрактылыќ  карталардыњ  наќты  графикалыќ 

бейнесі. Алайда т±жырымдамалыќ картадарды құрастырудан және оны түсінуден бұрын 

адам ойша схема ќ±растырады. 

 

31.  Ќ±ндылыќтарды  жете  т‰сіну -  б±л  оќушылардыњ  µз  ойын,  сезімін  жєне  баѓытын 

наќты  айтуѓа,  білдіруге  жєне  осы  арќылы  ќ±ндылыќтардыњ  наќты  мазмұнын  жєне 

маѓынасын  жете  т‰сіну  кезінде  µздерініњ  жеке  ќ±ндылыќтары  туралы  білімін  кењейтуге 

ынталандыру єдісі.  

 

32.  Имитация  мєліметтердіњ  белгілі  бір  бµлігі  басќа  проблемалар  ауќымында 

т‰сіндірілетін  жаѓдайлармен  байланысты:  оќушыларѓа  ±ќсас  етіп  ќ±рылѓан  оќу 

ситуациясы  ±сынылады  жєне  осындай  ±сынылѓан  «кµшірме»  наќты  µмірден  алынѓан 

 

7

ќандай  да  бір  мєселеніњ  немесе  ситуациясыныњ  кµрінісі  болып  табылады,  осы  арќылы 

сынып оќушыларыныњ назарын наќты экологиялыќ проблемаларѓа аударады.  Зерттеулер 

имитациялау єдістерініњ негізгі тµрт т‰рін аныќтауѓа м‰мкіндік берді: рольдерді орындау, 

таќырыптыќ зерттеу, компьютерлік модельдеу жєне басќа да ойын єдістері. 

 

33.  Рольдерде ойнау  оќушыларѓа  наќты ќалыптасќан ситуация тµњірегінде ќандай да бір 

адамды  ойнап  беру,  мысалѓа  жергілікті  басќару  органыныњ  ќызметкерін,  фермерді, 

экологты,  т±тынушыны  ойнап  беру    жєне  ұсынылған  тығырықтан  шығу  жолын  табу 

±сынылады  (кейбір  жаѓдайларда  субъектілерге  ќоректік  тізбектегі  жануарларды  немесе 

ањыздаѓы  орман  кейіпкерлерін  бейнелеу    ±сынылады:  м±ндай  жаѓдайлар 

«театрландырылѓан  ойындар»  ретінде  мєлім,  єдетте  тµменгі  сынып  оќушыларына 

арналады). 

 

34.  Жекелген  мысалдарды  зерделеу  єдісі  наќты  экологиялыќ  мєселені  оќытушыныњ 

басшылыѓымен  талдау,  оныњ  барысында  оќушыларѓа  бірнеше  шаѓын  топтарѓа  бірігіп, 

екінші ретті аќпарат кµздерінде (педагогтарѓа ±сынылатын, мысалы баспа материалдары, 

баяндамалар,  фильмдер,  бейнежазбалар)  кµрініс  тапќан  тєжірибені  пайдаланады  жєне 

дамытады, осы арќылы наќты мєселені зерттеу жєне ќорытынды жасау ±сынылады. 

 

35. Модельдеу  табиѓатта, лабораторияда немесе ќоѓамда ќандай да бір оќиѓа (ќ±былыс) 

кезінде болатын µзгерістердіњ басты аспектілерін ќайта жањѓыртуѓа баѓытталѓан.  ‡лгілер 

кµптеген  ±ќсастыќтар  негізінде  жасалады,  олар  ‰лгініњ  ќ±рылымдыќ  элементтері  бола 

алады. 

 

36.  Тексеру  єдісі    бастапќы  деректерді  жинауды,  оларды  талдауды,  ќорытындылар 

дайындауды жєне ±сынуды кµздейді. Тексеру оќытудыњ «дербес» єдісі болып табылады, 

сонымен ќатар ол жобамен жұмыс істеу немесе проблеманы шешу барысында ж‰ргізілуі 

м‰мкін.  Єдетте,  тексеру  зерттелетін  мєселеге  ќатысты  жеке  т±лѓалардыњ  пікірін  жєне 

кµзќарасын  аныќтау  маќсатында  анкета,  сауалнама  ж‰ргізу  жєне  интервью  алу  арќылы 

ж‰ргізіледі.  Оќушылар  басты  орында  болады.  Б±л  єдіс  кµптеген  мєселелер  бойынша 

коммуникациялыќ  жєне  зерттеушілік  даѓдыларын  дамыту  жєне  аќпарат  алу  дењгейін 

жоѓарылату ‰шін барынша тиімді єдіс. 

 

37.  Философиялыќ  зерттеу -  ќоршаѓан  ортаѓа  жєне/немесе  ќоѓамѓа  єсер  ететін  адам 

ќызметініњ  себептері  мен  салдарын    зерттеуге,  сондай-аќ  оларды  этикалыќ  негіздеуге 

баѓытталѓан. 

 

38.  Сценарий  –  болжаммен  айтылѓан  проблемаларды,  олардыњ  салдарын  жєне 

шешімдерін  талдауѓа  негізделген,  ол  шекті  параметрлер  мен  болжамдардыњ  бірќатар 

баламалы  ‰йлесімін  ќарастыру  негізінде  ж‰ргізіледі.  Сценарийлер  арќылы  

экстраполяция  єдісін  пайдалану  негізінде  µзгерістердіњ  салдарын  болжауѓа  талпыныс 

жасалады. 

 

39. ¤ндірістік тєжірибе.  Оќушыда, єдетте ќызметкерде  белгілі бір орында ж±мыс істеу 

кезењінде  басќа  адамдармен  жєне  ќоршаѓан  ортамен  ќарым-ќатынас  жасау  арќылы 

ќалыптасќан білім, даѓдылар, сезімдер мен кµзќарастар ж‰йесі. 

 

Экологиялыќ білім беру мен т±раќты даму мүддесінде білім беру арасындаѓы 

байланыс 

 

40.  Экологиялыќ  білім  беру  (ЭБ)  жєне  т±раќты  даму  м‰ддесінде  білім  беру  (ТДБ) 

кµптеген адамдардыњ пікірі бойынша балама ±ѓымдар болып табылады. Алайда іс ж‰зінде 

 

8

олардыњ  арасында  айырмашылыќ  бар.  ЭБ  єдетте  ластанудыњ,  аѓынды  сулардыњ, 

автомобильдерден,  кєсіпорындардан  шыѓарылатын  ластаушы  заттардыњ  ќоѓамѓа 

экологиялыќ  єсерін,  олардыњ  себептерін,  салдарын  жєне  оларды  тµмендету 

м‰мкіндіктерін,  сондай-аќ  табиѓатты  ќорѓау  мен  оны  саќтау  мєслелерін  ќарастырады. 

ТДБ-де    табиѓи  ресурстарды  пайдалануѓа  жєне  оларды  ќайта  ќалпына  келтірудің 

мањыздылыѓына  (т±раќтылыќќа)  баса  назар  аударылады.  ТДБ-ның  педагогикалыќ 

ќ±ралдарына,  єсіресе  жоѓарѓы  оќу  орындарында    экологиялыќ  жоспарлар  жєне 

материалдыќ  сызбалар  сияқты  ресурстарды  картаѓа  т‰сіру  єдістері  жатады.  Ќолайсыз 

экологиялыќ  ыќпал  ењ  алдымен    ресурстарды  ±тымсыз  пайдаланудыњ  салдары  ретінде 

ќарастырылады.  Ќолайлы  эклогиялыќ  жаѓдай    халыќтыњ  єлеуметтік-экономикалыќ 

жаѓдайы  сенімді  болмаса  дамымайды  жєне    экологиялыќ  т±рѓыдан  таза  ќоршаѓан  орта 

±заќ  мерзімді  келешекте  орныќты  экономиканы  ќалыптастырудыњ  алѓышарты  болып 

табылады.  Осылайша,  ТДБ-да  экологиялыќ,  єлеуметтік  жєне  экономикалыќ  аспектілер 

‰йлесім  табады.  Кењ  ауќымда  алѓанда  этика  жєне  єділдік  ТДБ-ның  мањызды  ќ±рамдас 

элементтері  болып  табылады,  ол  басќарудыњ  демократиялыќ  нысандары  жєне 

єлеуметтік-ѓаламдыќ жауапкершілік арќылы кµрініс табады. 

 

41.  Білім  беру  ж‰йесінде  экологиялыќ  аспектілердіњ  орны  біртіндеп  µзгеріп  келеді,  ол 

ѓылыми  проблемадан  адам  мен  табиѓат  арасындаѓы  к‰реске,  ал  б‰гінгі  тањда  адамныњ 

т‰рлі м‰дделерініњ қарама-қайшылығына айналып отыр. Б±л  ќолданылатын єдістерге µз 

ыќпалын тигізуде. ЭБ-нің бастапќы сатысында  ѓылыми фактілерді баяндау кењ таралѓан 

єдістердіњ  бірі  болды.  Кейіннен    б±л  тєсіл    одан  єрі  дамып,  оќушыларды  кењінен 

тартумен жєне проблеманы шешуге баѓытталѓан әдістермен біріктірілді.  Ќазіргі уаќытта 

жалпы ќоѓамнныњ м‰ддесіне негізделген ќайшылыќќа баѓытталѓан ТДБ т±жырымдамасы  

демократиялыќ  процестерге  баса  назар  аударуда.  Осыѓан  байланысты  оќушылар 

арасында  жүргізілетін  пікірталас  мањызды  тєсілдердіњ  бірі  болып  табылады,  оныњ 

барысында  т‰рлі  кµзќарастар  айтылады  жєне  талќыланады.  Осындай  пікірталастыњ 

маќсаты -   оќушылардыњ тұрақты дамудың балама жолдарына  белсенді жєне сындарлы 

баѓа беруіне ќол жеткізу жєне алынѓан білім мен тиісті этикалыќ нормалардыњ негізінде 

дєлелдер келтіру даѓыдысын дамыту. 

 

42. 1996-1999 жылдардыњ соњында салыстырмалы т‰рде ‰ш жања аныќтама пайда болды, 

олар  ЭБ  кењ  таралѓан    т±ырымдамасыныњ  ќ±рылымын  ќ±рады;  базалыќ  экологиялыќ 

білім, µмір с‰руге ќолайлы ортаны ќалыптастыру маќсатында оќыту жєне т±раќты даму 

м‰ддесінде  оќыту.  Теорияда  ЭБ-нің  б±л  ‰ш  бµлігініњ  айырмашылыѓы  болуы  м‰мкін 

(тµменде берілген аныќтаманы ќараңыз). Ал іс ж‰зінде олардыњ арасында айырмашылыќ 

айтарлыќтай  байќалмайды.  ЭБ  саласындаѓы  кµптеген  іс-шаралар  мен  жобалар  осы 

бµліктердіњ  кейбір  элементтерін  ќамтиды.  Тµменде  келтірілген  диаграммада  ЭБ  єрбір 

бµлігініњ єсері кµрсетілген, ол әр салада єрт‰рлі болады.  

 

43. Базалыќ экологиялыќ білім беру (классикалыќ ЭБ) тірі жєне µлі табиғатты танып білу 

мен баѓалауѓа жєне оѓан ќатысты жеке т±лѓаныњ кµзќарасын қалыптастыруға байланысты 

оќыту  процесі  болып  табылады.  Базалыќ  экологиялыќ  білім    экологиялыќ  процестер 

саласындаѓы  білімін  толыќтырѓысы  немесе  табиѓат  ќорѓау  ќызметіне  ќолдау  кµрсеткісі 

келетін    жеке  адамды  оќыту  маќсаттарына  ќол  жеткізуге  баѓытталѓан.  Базалыќ 

экологиялыќ  білім  берудіњ  міндеттері  бастауыш  білім  беру  ж‰йесінде,  аќпараттыќ 

орталыќтар  табиѓат  зоналарында  ж‰ргізетін  ж±мыс  барысында,  табиѓат  ќорѓау 

±йымдарыныњ ќызметі шењберінде іске асырылуы м‰мкін. 

 

44. ¤мір  с‰руге  ќолайлы  орта  ќалыптастыру  маќсатында  оќыту    мектеп,  мектеп  ауласы, 

кµше,  ыќшамаудан  жєне  ќала  сияқты  орталарды  µмір  с‰руге  ќолайлы  ету  жєне  оларды 

осындай  жаѓдайда  ±стап  т±руѓа  баѓытталады.  Бастауыш  мектепте  балалар  ќоќыстарды 

 

9

іріктеу, кµшелерді ќоќыстардан тазарту, ќоќысты ±жыммен тазалау, жергілікті ќоршаѓан 

ортаны  ќорѓау  туралы  біледі.  Қолайлы  µмір  с‰ру  ортасын  ќалыптастыру  маќсатында 

оќытудыњ  тєрбиелік  мањызы  зор  жєне  ол  «осы  жерде  жєне  ќазір»  міндетін  шешуге 

баѓытталады.  М±ндай  оќытулар  кµбінесе  т±рѓылыќты  аудандарда  жєне  µндірістік 

зоналарда µткізіледі.  Балалар µмір с‰ру ортасыныњ ќолайлылыѓын жоѓарылатуѓа бірлесіп 

‰йренеді. Кейбір жаѓдайларда б±л ќызмет «басым оќыту єдісі» ретіндегі «білім берудіњ» 

«аќпарат беру,  коммуникация, қоғамның белсене атсалысуы» сияқты  процестеріне ±ќсас 

келеді.  Пікірталастарѓа  ќарамастан,  ЭБ  саясат  ќ±ралы  (экология,  табиѓатты  ќорѓау, 

аумаќтарды  игеру  саласындаѓы)  ретінде  пайдалану  экологиялыќ  білім  берудіњ  басќа 

дєст‰рлі практикасына ќараѓанда жылдам дамып келеді. 

 

45.Т±раќтылыќты ќамтамасыз ету м‰ддесінде оќытудыњ басты т±жырымы т±раќты даму 

болып  табылады.  Т±раќты  дамудыњ  жиі  ќолданылатын  аныќтамасы  ‰ш  элементтіњ - 

экономиканыњ,  ќоршаѓан  ортаныњ  жєне  ќоѓамныњ  ‰йлесімді  дамуын  ќамтиды. «¤те 

‰йлесімді»  деген  т±жырым    болашаќ  ±рпаќтыњ,  сондай-аќ  дамушы  елдердіњ  µз 

ќателіктерін т‰сінуін білдіреді. Т±раќты даму дегеніміз - келешек ±рпаќтыњ ќажеттілігін 

ескере  отырып,  б‰гінгі  тањдаѓы  проблемаларды  шешу  үшін  барлық  мүмкіндіктерді 

шоѓырландыру. Т±раќты даму т±раќтылықты жоѓарыдан ќалыптастыруѓа болмайды деген 

субъективтік көзқарас болып табылады. Ол м‰дделерді, пікірлерді жєне ќ±ндылыќтырлы 

бірге  ќарастыруды  кµздейді,  сондыќтан  т‰рлі  ќатысушылар  арасындаѓы  пікірталас  

негізінде ќалыптасады. 

 

 

References 

1.

 

Huckle J. and Sterling S. (ed), Education for Sustainability. Earthscan Publication LTD,1997. 

 

2.

 

Ingham A.M. & Gilbert J.K., “The use of analogue models by students of Chemistry at 

higher educational level”, International Journal of Science Education”, 13, 2, 193-202., 1991. 

 

3.

 

Jensen, B.B. & Schnack, K., The Action Competence Approach in Environmental 

Education,Environmental Education Research, Vol. 3, No. 2, pp. 163-78. 1997. 

 

4.

 

Meadows, D.H., Meadows, D.L., and Randers. J.,1992. 

 

5.

 

Novac J.D. and Gowin D.B. “Knowing how to learn”, Cambridge University Press, 

Telematics Centre, University of Exeter, School of Education and Lifelong Learning, 

http://telematics.ex.ac.uk, 1984. 

 

6.

 

Raaij, R. and Blanken, H, the Programme "Learning for Sustainability" in the Netherlands, 

Brochure on National Strategy for ESD, Ministry LNV, the Netherlands, 2000. 

 

7.

 

Scoullos, correspondence, 2004. 

 

8.

 

Sterling, S., correspondence, 2001. 

 

9.

 

Sterling, S., Sustainable education, Green Books, Dartington, UK, 2001. 

 

10.

 

Wals, A. and Bawden R., Integrating Sustainability into Agricultural Education, 

Interuniversity Conference for Agricultural and Related Sciences in Europe, 2000. 

 

11.

 

Environmental Education for our Common Future, A handbook for teachers in Europe, 

Norwegian University Press, UNESCO, 1991. 

 

10

12.

 

“Teaching and Learning for a Sustainable Future”, UNESCO, Paris, 2001. 

 

13.

 

“Environmental Education: a process for pre-service teacher training curriculum 

development”, UNESCO, UNEP IEEP Series, No 26,Paris, 1988. CEP/AC.13/2004/8/Add.2 

page 14. 

 

14.

 

“A prototype environmental education curriculum for the Middle School”, UNESCOUNEP, 

IEEP, Series 29, Paris, 1994. 

 

15.

 

“Curriculum guide for pre-service teacher education in the Caribbean-Upper Secondary 

Grades”, UNESCO-UNEP, IEEP Series 26, Paris; 1988. 

 

16.

 

“Procedures for Developing an Environmental Education Curriculum”, UNESCO-UNEP, 

IEEP Series 22, Paris, 1986.