Бірінші кітап )роман – диалогия

Шерхан Мұртаза
АЙ МЕН АЙША
Алматы, 2021

БІРІНШІ КІТАП
)роман – диалогия(
− Сен қайдан келдің? – дегенде, бір данышпан:
− Мен балалықтың елінен келдім, – деген екен.
Ересектерде сол «балалықтың елінен» келмеген ешкім жоқ.
Анадан ешкім сақал-мұртымен тумайды.
Мен де солардың бірімін.
Анамның аты Айша еді.
Аз ба, көп пе – алпыстан астым.
Аз ба, көп пе – ірілі-уақты кітап жаздым.
«Халық жазушысы» атандым. Жазғанымның бәрі алтын дей 
алмаймын.  Бірақ  солардың  көбі  және  дәмділері  тек  балалық 
шақтың  нәрінен,  балауса  балғын  шақтың  әсерінен  туған.  Өсе 
келе, көпті көрдім, дүниенің шартарабын араладым. Бірақ соның 
бәрі  мені  балалық  шағымдай  байыта  алмады.
Парижде болдым – Париж түсіме кірмеді.
Мысырда болдым – Мысыр түсіме кірмеді.
Қытай, Моңғолстан, Үндістан, Пәкістан, Иран бардым.
Мұхиттың  арғы  бетіндегі  Техаста,  Чикагода,  Нью-Йоркта 
болдым  –  олар  да  түсіме  кірмеді.
Баяғыда Мәскеуде бес жыл оқыдым – оны да түсімде көрмедім.
Түсімде ылғи балалық шағымды көремін.
Түсіме  күн  сайын  Мыңбұлақ  кіреді.  Түсімде  Ақсу-
Жабағылыны 
көремін.
Түсімде ылғи туған үйімді керемін.
Түсіме ылғи Айша кіреді. Мұртаза түсіме сирек кіреді, өйткені 
ол кеткенде, мен бес-ақ жаста едім. Елесі еміс-еміс қана.
Егде тартқанда бүгін көргенің ертең естен шығады.
Ал енді бала кезде көргенім, естігенім бүгінгідей әлі есімде. 
Ендеше,  текке  күшене  бермей,  соны  неге  жазбаймын?  Ата-
бабамның, Айшаның аруағы жар бола көр!» – деп қолыма қалам 
алдым.

БОЗАЛА ТАҢ
Анасының  құрсағынан  шыға  салып,  алғаш  көргенін  есіне 
сақтап қалатындар бар дейді. «Мен туғанда үйдің іші қып-қызыл 
еді», – деп айтыпты дейді біреулер.
Білмеймін.  Өз  басым  ондай  алғыр  данышпан  емес  екенім 
анық.  Өйткені:  Есім  қай  уақытта  кірді,  тұңғыш  рет  көрген-
білгенімнен есімде не қалды?» – деп, ары үңілем, бері үңілем, 
ештеңе таппаймын. Үш жас, төрт жас – бәрі бұлдыр, бұлыңғыр. 
Тек,  Әйнек  апам  мені  арқасына  көтеріп  келе  жатқанда,  бір 
аяғымның  калошы  түсіп  қалып,  кемпір  байғұс  келе  жатқан 
ізімен қайта қайтып әлгі түсіп қалған калошты іздегені еміс-еміс 
есімде. Әйнек апамның арқасына жармасқаныма қарағанда, әлі 
өз  бетіммен  еркін  жүгіріп  кете  алмайтын  кезім  болуы  керек.
Ал  Мұртазаның  Гришка  дейтін  орыспен  сөйлескенін  анық 
білемін.  Біздің  үйдің  күншығыс  жақ  қабырғасы.  Мұртазаның 
үстінде өңірін қара шибарқытпен көмкерген жосалы сары тон, 
басында  дәл  сондай  теріден  тігілген  телпек.  Оның  жиегі  қара 
қозының  елтірісі.  Сақалы  сарыдан  қызғылттау.
Қасында – Гришка. Мұртаза қойтастың үстіңде отыр. Гришка 
түрегеп  түр.  Сірә,  көктемнің  әлі  дүмбіл  кезі  болар.  Өйткені 
күншуаққа  сүйсініп,  тамға  арқамды  сүйеп,  мен  де  шоқиып 
отырмын.
Гришка  –  ұста.  Ағаш  ұстасы.  Біздің  үйдің  алдындағы 
Әміреқұлдың  үйі  қазір  ұстахана.  Күнбатыс  жақ  бөлмесі  ағаш 
ұстаханасы,  күншығыс  жақ  бөлмесі  –  темір  ұстаханасы.  Бір 
жағында  –  Гришка,  бір  жағында  –  Нәметқұл.
Қазіргі әңгіме сол Нәметқұл туралы екенін шамалаймын. Мен 
әдейі тыңдамасам керек, бірақ жанында екі үлкен кісі сөйлесіп 
отырса, құлағыңды қалай тығындап қоясың. Гришка қазақшаға 
судай. Гришка айтады:
−  Нәметқұлдың  Зылиқасы  өлгелі  бір  жылдан  асып  барады. 
Нәзипа  дейтін  қызы  да  шетінеп  кетті.  Баласы  Байбосын  екеуі 
ғана.  Енді  бірдеңе  істемесек  болмайды,  Мүреке.
− Оның рас, – дейді Мұртаза. – Мен де көптен ойлап жүрмін. 
Мына қырғыз жақта менің Нұралы дейтін жездем бар. Сол айтады, 

біздің ауылда байы өлген, басы бос бір әйел бар. Нәметқұлға қол 
келеді дейді.
− Онда, тездетіп сөз салыңыз, обал болды, – дейді Гришка.
Ал  енді,  осы  Гришканың  бір  ұл,  бір  қызы  бар.  Ұлы  менен 
үлкендеу, аты – Гришка. Орыстар қызық. Әкесі Гришка, баласы да 
Гришка. Немене, ат жетпей ме? Айша осыны айтып еді, Мұртаза:
− Әкесі атым өшіп қалмасын деп, баласына өз атын береді, – 
деді. Атым өшіп қалмасын дейді, ә? Әліме қарамай, мен: «Мұртаза 
ше? Ондай уайымы жоқ па? Менің атым онда неге Барсхан? Неге 
мені де Мұртаза деп атамаған?» – деймін.
Кейін-кейін, Мұртаза дүниеден өткеннен көп кейін, мен бұл 
сұрақты Айшаға айтып едім, ол:
− Сен барда, Батырхан барда Мұртазаның аты өшпейді, – деді. 
Heгe екенін білмеймін, Құрмашты атамады.
Гришканың  қызының  аты  –  Наташа.  Менімен  жасты.  Ағаш 
ұстаханаға барғанымда, үлкен Гришка ұзын тақтайды сүргілеп, 
үскілеп жатады. Содан шиыршықталып жіп-жіңішке жаңқа ұшып 
түседі.  Оны  Наташа  сап-сары  шашына  байлап,  әшекейленіп 
алады. Менің басыма да орап қояды да, сықылықтап күледі.
Содан  соң,  кіші  Гришка,  Наташа,  мен  –  үшеуміз  Бердімбет 
сайының қабағына барып, шытыргүл тереміз, жабайы үпілмәліктің 
қырмызы  гүлін,  меңдуананың  қауашағын  жұлып  аламыз. 
Меңдуананың күлгін гүліне көк көбелек қонып отырады. Соны 
ұстамақшы  боламыз.  Көбелек  ұшып  кетеді.  Айда  кеп  қуамыз. 
Ұстатпай, қисалаңдап ұшады. Біз де қисалаңдап жүгіріп жүріп, 
кейде  құлап  қаламыз.  Сайдың  табанында  күмістей  жарқырап 
ағып  жатқан  бұлаққа  барамыз.  Бірақ  көбелек  жеткізбейді. 
Сөйтсек, оларда канат бар, бізде канат жоқ екен. Адамға Құдай 
бәрін бергенде, қанат бермегені қалай? Оны несіне аяды екен? 
Біз  түсінбейтін  жұмбақ  көп.
Қазір  таңғаламын.  Сонда  біз  сол  төрт-бес  жасар  орыс  пен 
қазақтың балалары қай тілде сөйлестік екен? Түк те есімде жоқ. 
Менің  орысша  білмейтінім  анық.  Ана  орыстың  балалары  да 
қазақша біле қоймаса керек. Сонда қалай түсіністік. Ғажап. Бірақ 
ертеден  кешке  дейін  бірге  ойнайтынымыз  зайыр  есімде.

Сірә,  төрт-бес  жастағы  балалар  бірін-бірі  тілсіз-ақ  түсінетін 
ерекше  бір  қасиет  бар  болса  керек.  Өсе  келе  үлкендер  сол 
қасиеттен  .айырылып  қалып,  «Менің  тілім,  сенің  тілің»  деп, 
дауласкер  дертке  ұшырайды  екен  ғой...
Гришкалар бір түнде ұшты-күйді жоқ болды. Әкемнен сұрап 
едім;
− Көрші ауылға көшіп кетті, – деді.
Сөйтіп,  үрпек  сары  бас  достарымнан  айырылып,  кәдімгі 
мұрынбоқ  қарадомалақтардың  арасына  барып  қосылдым. 
Жападан-жалғыз  жүре  алмайсың  ғой.
Енді  шамаласам,  сол  1937  жылдың  бірінші  мамыры  болуы 
керек,  Мұртаза  мені  көрші  ауылға  ертіп  барды.  Мейрам  екен. 
Ондай мейрамды бірінші рет көруім-ау деймін. Халық қарақұрым.
Бәрі  қызыл-жасыл  киінген  сияқты.  Бір  әсем  дүние.  Ән-күй. 
Балуандардың  күресін  де  сонда  көрдім.  Ат  бәйгесі  болды  –  ау 
деймін.  Адамдар  ақ  түйенің  қарны  жарылғандай  мәз-мейрам.
Содан кенет... әлгі шыжандай көптің ішінен Кіші Гришканы 
көзім шалып қалсын. Оны байқамас та ма едім, не көп-бала көп. 
Бірақ шашынан таныдым. Көп қараторғайдың арасына бір ақбас 
торғай  кіріп  кеткендей  ғой.  Қолымнан  ұстап  тұрған  Мұртаза 
әлденеге назары ауып, менің қалай сытылып шығып кеткенімді 
байқамай  қалды-ау  деймін.
Құлдыраңдап отырып ақбас балаға барайын. Ол да таныды.
Қуанып  кетті.  Қолымнан  қысып  ұстап  алып  шықты.  Сөйтсем, 
сары  шашты  адамдар  көп  екен.  Тілдерін  түк  түсінбеймін. 
Әсіресе әйелдері қызыл-ала киініп, асыр салып билеп жүр. Біреу 
дарылдата созып, қобдиша сияқты бірдеңе тартып отыр. Бір орыс 
әйел:
−  О,  баранчук,  хорош,  хорош!  –  деп,  маған  дөп  –  дөңгелек 
тәтті нан берді. Тәттілері көп екен. Айша тігіп берген помази көк 
көйлектің төс қалтасына әлгі әйел кәмпитті толтыра салды. Тағы 
салатын  еді,  басқа  қалтам  жоқ  екен.  Шалбарымды  сипаласам, 
бітеу, қалтасы жоқ.
Содан Кіші Гришка екеуіміз қол ұстасып бармаған, араламаған 
жеріміз жоқ. Бір орыс тұмылдырықтаған қоңыр аю жетектеп, оны 
ойнатып жүр екен. Аю біресе адам сияқты қос аяқтап түрегеледі, 

біресе  көктің  үстіне  домалап,  басымен  жер  тіреп,  тоңқайып 
тұрып, аунап түседі. Мұндай қызықты көрмеген басым, әлгінің 
қасынан  шыға  алсамшы.  Бірақ  жақындауға  қорқамын.  Кіші 
Гришка қорықпайды екен, жанына барып кәмпит беріп еді, аю 
қағып салды, басын иіп, тізесін бүкті. Рақмет дегені болса керек. 
Ал  кеп  күлейік.  Дүниеде  күлкі  жақсы.  Кім  күлсе  ол  күлсін: 
қазақ  па,  орыс  па,  бірден  түсінесің.  Мына  көп  орыстың,  бір-
біріне не айтып, не қойып жатқанынан дәнеңе де ұққан жоқпын. 
Күлгендерін бірден түсіндім. Күлкіге тілмаш керек емес екенін 
баланын  шала  миымен-ақ  біліп  қойдым.
Сөйтіп,  дүн-дүниені  ұмытып,  аюдың  қызығына  беріліп 
тұрғанда,  жұрт  тарай  бастапты.  Әкем  тұрған  жерге  жүгіріп 
барсам,  –  жоқ!  Ал  кеп  бақырайын.  Әлдекімдер:
− Әй, мынау кімнің баласы? Адасып қалған ғой, – десті.
− Кімнің баласысың?.. – біреулер еңкейіп бетіме үңіледі.
− Мұртазаның...
− Әкең жаңа сені іздеп жүрген, – деді біреу. Енді біреу жан-
жаққа  қарап:
−  Әне!  Әкең  анау  бір  топ  кісінің  ішінде  болар,  –  деп 
күншығысқа,  біздің  ауылға  кетіп  бара  жатқандарды  көрсетті.
Бақырып, Тәңіртауды басыма көтеріп, әлемді жаңғырықтырып 
жүгіріп келемін. Жолда бір солқылдақ жас шыбық жатыр екен, 
соны  іліп  ала  салып,  безілдеп  келемін.  Ақыры,  қуып  жеттім. 
Кілең үлкен кісілер екен: Мелдехан, Пешен, Байжұман, Әліпбай, 
Мұса, Шақалақ және менің әкем Мұртаза.
Келе сала, ал кеп әкемнің арқасына кішкентай жұдырығыммен 
түйгіштейін.  Шыбын  шаққан  құрлы  көрмейді.  Жанындағылар 
бірдеңені  айтып  келе  жатыр.  Одан  бетер  ыза  болып,  мәсісінің 
қонышын  шыбықпен  ұрып  келемін,  ұрып  келемін,  бақырып 
келемін.  Бір  уақытта  Мелдехан  ғой  деймін,  маған  бұрылып:
− Тәйт! – деді.
Мелдехан  менің  әкемнен  үлкен.  Көлкілдеген  көкала  сақалы 
бар.  Басында-ақ  қалпақ.  Ауы  күйектей  ақ  дамбал  киіп,  аяғына 
қоңылтақ  кебіс  іле  салған.

−  Тәйт!  –  деді.  –  Сені  Мұртаза  мойнына  алабұршақ  салып, 
қорасанға  қой  айтып,  әулиеге  мал  айтып,  Құдайдан  тілеп  алса 
да!  Әңгіменің  шырқын  бұздың  ғой!
Кіп-кішкентай  балаға  дап-дардай  кісінің  соншалықты  сөгіс 
айтқаны  несі  дегендей,  басқалар  тосылып  қалды.  Мен  мына 
ашулы  адамнан  құтқар  дегендей  әкеме  қарадым.  Жаңа  мені 
тастап кеткені аздай, енді де араша түспес пе екен дегендеймін.
Мұртаза мырс етіп:
−  Молдеке,  бұл  Барсханды  Құдайдан  жылап  жүріп  тілеп 
алғаным  рас,  –  деді.  Сөйтті  де  қолымнан  енді  ажырамастай 
қысып ұстап, жетектеп алды. Екеуміз деп-демде достасып кеттік.
Мұртаза  көп  сөйлемейтін  кісі.  Кайтып  мен  туралы  әңгіме 
болған  жоқ.  Үлкендер  өздерінше  езге  тақырыпқа  кешті.
Арт  жақтан  елеңдеткен  дауыс  естіледі.  Бұрылып  қарасақ,  I 
өшкен, оның інісі Кәрібай, Оспаналы, Төреқұл сияқты сол кездегі 
«жастар» жағы екен.
−  Мына  қулар  орыстың  арағына  тойып  алыпты-ау,  –  деді 
Пешен.
Бір кезде, олардың араларында шу шығып, төбелес басталды 
білем:  Тәшкен  өз  бауыры  Кәрібайды  көкпарша  сүйрейді. 
Оспаналы  мен  Төреғұл  жағаласқандай  болды.
Пешен айқайлап:
Қойыңдар-ей! – деді. Мелдехан:
− Қайтесің, мас жындылар сөз түсінуші ме еді, – деді.
Сөйтіп, өз ауылымызға да жеттік.
Менің өз әкеммен бірге тойға барғаным осылай аяқталды. Ол 
мені бұрын да талай жерге жетектеп, көтеріп барған шығар. бірақ 
оларынан елес жоқ.
Сол жылы қыста әлгі тойдан бірге қайтқан жетеудің алтауы 
ұсталды.  Біреуі  олардың  үстінен  арыз  жазған  болып  шықты. 
Жетеуден-біреу.  Алтауын  бірдей  итжеккенге  айдатып  жіберді. 
Айтпақшы,  алтаудың  ішінен  Байжұман  қырғыздың  тауына 
қашып  құтылды.
Кейін-кейін  сол  1937  жылғы  бірінші  мамырдың  тойы  есіме 
қайта-қайта  орала  берді.  Әкеммен  бірге  ілесіп  барған  той.  Бір 
түсінбегенім: Мұртаза мені Құдайдан тілеп алады. Сөйте тұра, 

мені неге орыстардың ортасында тастап кетті? Іздеген көрінеді. 
Бірақ таппай, менсіз неге ауылға қайтып бара жатты?
Әлде  менің  көп  ұзамай  әкесіз  қалатынымды  сезді  ме  екен? 
Әкесіз қалғанда бос болмасын, болбырақ болмасын. Өз бетінше 
жол  тауып  көрсін,  ащының  дәмін  осы  бастан  татып,  мына 
мейірімі  аз,  қаталдығы  мол  дүниеге  осы  бастан  көндіге  берсін 
деді  ме  екен?
Егер  осылай  ойласа,  ол  ойын  мен  жүз  есе  орындадым. 
Мұртазаның қонышын шыбықпен сабалап, шыңғырып жылаған 
шолжаң  еркелігім-көктемде  гүлден-гүлге  қонып,  тайраңдап, 
сайраңдаған  көбелектің  лезде  көз  жұмғанындай,  ерте  солды.
Еңбек  пен  азап  ештеңе  емес.  Жазықсыз  жаладан  коп 
жарақаттандым.  Арпалыстан  жағам  талай  жыртылды.  Мұртаза 
мені  шынымен  шынықтырғысы  келсе,  ол  үміті  ақталды. 
Шыңыраудан шыққандай халдемін. Тірмізік екенмін. Қасқырдың 
тарамысынан  жаралғандай  тырмысып  әлі  тірі  жүріп  келемін...
ҚЫРАУ ҚАНАТ БАЛАПАН
Қарны тоқ, қайғысы жоқ, киімі бүтін бес жасар ойын баласына 
қыстың кешкі аязы қызық та болуы мүмкін. Бес жасар баланың 
миы әлі нүкте түспеген ақ қағаздай. Әсерлі оқиға, сұлу сурет сол 
аппақ қағазға өшпестей жазылып қалар.
Әлі  есімде:  темір  ұста  үйінін  іргесінде  асық  ойнаған 
балалардың  арасында  мен  де  бармын.  Батқан  күннің  қызылы 
Талас  Алатауының  қарлы  шыңдарын  балқытып  жібергендей 
еді.  Теріскейдегі  Қаратаудың  үстінде  қызғылт  көгілдір  құстар 
түйдек-түйдегімен қалқып тұрғандай екен. Құстар емес, бұлттар 
екенін  сеземін.  Қошқаратаға  қонақтаған  қоқиқаздар  секілді.
Таулар балқып жатса да, жылуы жоқ. Алаулаған бетіңді сүйер 
шымыр аяз тек біздің Жуалыда, Мыңбұлақта ғана болады деседі.
Балалардың ересегі Сейсенбай маған болысып, мен ұтылып 
қалсам да асықтарымды өзіме қайтартқызып береді. Менен үлкен 
бола тұра, балалар менен ығатын сияқты. Онысы несі екен?

Көз байланып, қас қарая ойын бітіп, үйді-үйімізге тараймыз. 
Темір ұстаның жәпірейген үйінің алдында үйме-жүйме соқалар, 
темір тырмалар ғана қалады. Олардың үйі осы, олар жаурамайды.
Не көрінгенін білмеймін, аузымнан аяздың буы бұрқырап, үйге 
жүгіріп  кіріппін.  Айша  тұтатқан  жетілік  шырағданның  бүйірі 
томпайған  шынысына  түкіріп  кеп  жіберіппін.  Жетілік  шиша 
шырт  етіп,  шытынасын  да  қалсын.  Жетілік  білтедегі  момақан 
от теңселіп, шалықтап барып, әйтеуір, өшпей тірі қалды. Бірақ 
керосин түтінінің иісі мүңк ете түсті.
Бұл сорақы, сорлы ісімді көріп қойған Айша үн-түн жоқ, онсыз 
да аяздан тырсылдап тұрған құлағымның сырғалығын қолымен 
қыршып алғандай болды. Құлағым тыз етті. Қанап қалыпты. Ал 
кеп бақырайын.
Дауысымды естіп, далада жүрген Мұртаза келді. Құлағымнан 
қан ағып тұрғанын көріп, Айшаға ал кеп ұрыссын. Ар жағы не 
болғанын білмеймін, мен ұйықтап қалсам керек.
Түн ортасы болар, мен Айшаның айқайынан ояндым. Елегзіген 
шынысыз шамның сәулесімен сорайып-сорайып бөтен біреулер 
көрінеді. Олар Мұртазаны итеріп-итеріп, алдарына салып алып 
кетті. Айша айқайлап арттарынан шықты. Дірдек қағып мен де 
шықтым.  Серейіп-серейіп  үш-төрт  адам  сай  жаққа  қарай  кетіп 
бара жатыр. Сайдағы көпір сықырлады. Айша сайдың қабағына 
дейін қалмай барып еді, Мұртазаның,даусын анық естідім.
− Қайт! Балалар қорқып қалады! – деді.
Түнгі  аяз  бұл  күнгі  дауысты  қайталап  шыққандай  болды. 
Сықыр – сықыр дыбыс алыстап, Айшаның аяғының астындағы 
қар  ғана  қаршылдайды.
Айша  есіктің  алдындағы  ербиіп  тұрған  мені  көтеріп  алып, 
бауырына  қысып,  аспандағы  топ-толық  Айға  қарап:
−  О,  Жаратқан  басқа-басқа,  мына  үрпек  балапандай  үш 
нәрестенің  не  жазығы  бар  еді?  –  деді.
Толықсып тұрған Ай бір аунап түскендей болды.
Мен лезде есейіп шыға келдім.
Енді  мені  қорғайтын  Әке  жоқ  екенін  сұңғылалықпен  сезіп 
қойған  сияқты  едім.

Жаңа ғана жарқырап тұрған Ай бұлттың ішіне сүңгіп кетті де 
жетімдіктің алғашқы дәмін татқандай болдым.
Қорбиып қараңғы түн жан-жақтан қаптап келе жатты.
Айша мені жетім қалған үйге жетектеп кіргізді.
1937-жыл жалмауыз жыл еді.
Қанатына қырау қатқан жас балапан мен едім.
Енді  асықтан  ұтыла  беретін  болдым.  Бұрынғыша  ешкім 
болыспайды.
БІР ТАРЫНЫҢ ҚАУЫЗЫ
Арада екі-үш күн өткеннен кейін, «халық жауларының» қатын, 
бала-шағасы улап-шулап, отыз жетінің желтоқсанында, Шақпақ 
желі  борасындатып  ұрып  тұрғанда,  сол  ызғырыққа  кеудемізді 
тосып, Борандының түрмесіне бардық.
Айша  мені  ала  барды.  Құрмаш  пен  Батырхан  үйде  қалды. 
Түрме  дегені  –  жан-жағын  милиция  қоршап  тұрған  ат  қора 
сияқты,  кірпішек,  шатырлы  үй  екен.  Одан  бұрын  Борандыда 
арнайы түрме болмаса керек, өйткені айналасына қорған соғып, 
темір  тікенмен  қоршап  үлгермепті.
Милиция  деген  –  ұзын  сұр  шинель,  төбесі  сиырдың 
емшегіндей шошақ баскиімді, жүздері мұздай суық, мылтықтары 
үшкір найзалы адамдар болады екен. Неге екені белгісіз, бәрінің 
көздері  іріндеген,  беттері  көгеріп,  көлкілдеп  тұрған  сияқты. 
Мүмкін,  «халық  жауларын»  қырағы  қарауылдап,  күндіз-түні 
ұйқы  көрмейтін  шығар.
Мыңбұлақтан  ғана  емес,  басқа  жақтан  да  кел  тендер  болар, 
әйтеуір,  шыжандай  ыңырсыған  халық.
Соған қарағанда, Жуалы ауданы бойынша «халық жаулары» 
аз  болмаса  керек.  Тұтқындарды  бір  көріп,  тіл  қатысып  қалуға 
жиналғандар:
−  Әулиеатаға  апаратын  көрінеді  бұларды,  –  дейді  әлдекім 
сыбырлап.
− Қарасудың бойына апарып атады дейді.
− Тек! Сібірге итаппен айдайтын көрінеді.
− А, Құдай, өзің жар бола көр!

Осындай сыбыр-күбір сөзден бес жасар бала болсам да, менің 
кішкентай ғана жүрегім мұздап бара жатқандай.
Түрменің жалғыз есігі бар екен. Есіктің түйе көзіндей тесігі 
бар екен. Мың көз жиналып, сол жалғыз көзге қадалады. Жалғыз 
көздің ар жағында үйме-жүйме тіршілік барын сезгендейсің.
Өйткені  әлгі  тесіктен  саусақтар  қылтыңдайды.  Саусақтан 
басқа  еш  нәрсе  сыймайды  ғой.  Тұтқындар  бармақтарын  неге 
шығарады? «Саусағымызды таниды» дей ме екен. Далбаса ғой. 
Әйтпесе,  адамды  жалғыз  саусағынан  қалай  танисың?
Қамақтағылар  мына  азаттықта  тұрғандарды  мазақтағандай 
көрінеді.  Мазақтамайды  ғой,  бірақ  әлгі  әнтек  әрекеттері  соған 
ұқсас.
Әлде, мына ашық аспан астында тұрған біздерден медет тілеп, 
әйтеуір, бір жәрдем күте ме екен? Суға кеткен пенде соңғы рет 
судан қолын шошайтады емес пе? Бұлар да сол сияқты шығар.
Кейде  саусақ  көрінбей  кетеді  де,  жалғыз  тесіктен  жалғыз 
көз жылтырағандай болады. Бір сеніп, бір жылтырайды. Содан 
шамалағанда,  тұтқындар  тез-тез  ауысып,  әлгі  тесіктен  кезек-
кезек  сыртта  тұрғандарға  көз  салатын  болуы  керек.
Тұншыққан, шуылдаған дауыстар естілгендей ме? Абақтының 
қабырғасы қалың, дауыстар бізге анық жетпейді.
Әркім оз жақынын атап, шақыртып, арыздасып, қоштасатын 
шығар. Бірақ оны естіп, түсініп жатқан ешкім жоқ.
− Жәкең осының ішінде, – деді Айша мені жеңімнен тартып.
− Неғып? – деймін мен.
− Білмеймін.
−  Барайын  ба?  –  Мен  Айшаның  бетіне  қараймын.  Ол 
мылтықтарын көлденең ұстап, қалшиып қалған милиционерлерге 
қарайды Қарауыл сақ Әлдекім бір қадым ілгері аттаса, мылтықпен 
кеудесінен  тастайды.  Бәрі  бері  қарап  тұр.
Біздің  алдымызда  тұрған  ұзын  бойлы,  ірің  көз  милиционер 
темекі  тұтатып,  тұқшиып  еңкейе  бергенде,  мен  құлдыраңдап 
жүгіріп  отырып,  түрменің  есігіндегі  тесікке  де  жеттім.  Бірақ 
бойым  жетпей  өкшемді  көтеріп,тесікке  мойнымды  созып:
− Жәке,Жәке! деп шырылдадым.

− Ай Мұртаза! Ау, Мұртаза! Балаң келіп тұр, – деген дауыс 
іштен  тұншығып  шықты.
− Былай тұр, былай! Мұртазаға жол беріңдер!
Соған  қарағанда,  Мұртаза  есікке  жақын  жерде  емес  болуы 
керек  Жетті!
− Барсхан! Барсхан! Сенсің бе?
− Иә, Жәке.
− Айналайын.
− Үйге жүр, Жәке. Айша жылады. Айшаға ұрыспашы.
−  Жыламасын,  мә!  –  Әкем  маған  шиыршықталған  қағаз 
ұсынды.  Сол  кезде  иығымнан  біреу  бүркіттей  бүріп  алып, 
лақтырып кеп жіберді Анадай жердегі күресін күртік қарға басым 
кіріп,құлап түстім. Әлдекімдер мені орнымнан тұрғызып, үсті-
басымды қаққылады. Ақ қоян құлақшынымның қарын тазартты.
Жылама, азамат екенсің!
Жылаған жоқпын, – деймін мен.
Айша  келіп,  тізерлеп  отыра  қалып,  бет-аузыма  жабысқан 
қарды қолымен тазалап, бетін бетіме басып, тұла бойы дір-дір 
етіп  солқылдады.  Аузыма  сұқ  саусағын  салып,  таңдайымды 
езгіледі.  Қорқыныштан  құтқарғаны.
− Жылама, – дедім мен әлгінде әлдекімнің өзіме айтқан сөзін 
қайталап.
Милиционерлер қаһарланды.
−  Әйда,  кетіңдер!  –  деп,  мылтықтарының  дүмімен  жұртты 
кеудесінен  ұрғылап,  ығыстыра  бастады.
− Тараңдар! Тараңдар! Әйтпесе, атамыз, – деп қорқытты.
Бір  рет  аспанға  мылтық  та  атылды.  Түтіні  бұрқ  етті.  Жұрт 
шу етті. Аждаһа келе жатса қорықпайтын қазақ, мылтық даусы 
шыққан  соң,  бет-бетімен  ыдырап  кетті.
Біз  ауылға  қайттық.  Былай  шыққан  соң,  кішкентай  уысыма 
қатты қысып алған әлгі шиыршық қағазды Айшаға бердім. Айша 
қағаздың шиыршығын жазып еді, ішінен төрт ине шықты. Киім 
тігетін машинаның инесі. Жұрт аң-таң. Қағазда жазу жоқ.
− Сонда бұл инені Мұртаза қайдан алған? – деді біреу.
− Мұнда бір мән бар шығар? – деді біреу.
− Қандай мән?

Айша айтты:
−  Өткен  жексенбіде  базарға  барып  еді,  сонда  сатып  алып, 
ұмытып  қалтасында  кеткен  ғой,  –  деді.
Үйімізде  Күнікей  әжемізден  қалған  «Zinger»  машинасы  бар 
еді...
Жол-жөнекей тал-дарақтың басында бүріскен торғайлар отыр. 
Адамдардың  қасіретіне  олар  да  ортақтасқандай.  Бір  әйел  (кім 
екенін  ұмыттым):  «Туған  ел,  енді  есен  бол-ай,  –  деп  әндетті. 
Өлеңі әннен гөрі, жоқтау сияқты зарлы естілді.
«Тек» деп тастады басқа біреу.
− Мұртазаның ине бергені несі? – деді біреу. – Мұнда мән бар.
Қандай мән екені әлі түсініксіз?
САУСАҚ СОРҒЫШ БАЛА
Ол  туған  отыз  жетінші  жылдың.  сарша  тамызы  еміс-еміс 
есімде.  Мен  бес  жасқа  толар-толмас  кезім  еді.  Мыңбұлақ 
сайларының басын ала киіз үйлерін тігіп, ел егін орағына кіріскен 
шақ  қой  деймін.
Осы Батырхан сол киіз үйде дүниеге келді. Жадыраған жаз, 
жайдары жандар құтты болсын айтып, келіп-кетіп жатты білем.
Әйтеуір, жақсылық күндер екенін сеземін.
Артынша күз келді, қыс түсті. Жаздың ағыл-тегіл қуанышты 
күндері көзден бұл-бұл ұшты. Мұртаза тұтқындалды.
Сол түннің ертесіне Айша емшектегі баланы:
−  Енді  сен  де  адам  болар  ма  екенсің?  –  деп  аңырай  жылап, 
омырауынан  жұлып  алып,  төсекке  тастай  салғаны,  ана  сүтіне 
тоймай қалған сәбидің, әлде Айшаға, әлде заманға, әлде тағдырға 
риза болмай, шар-шар еткені көз алдымда, құлағымда.
Содан,  сол  бала  қайтып  aнa  сүтіне  жарыған  жоқ-ау  деймін. 
Айшаны күнде таңертең жұмысқа айдап кетеді. «Емізулі балаң 
бар ғой, сен жұмыстан қала ғой» деп есіркеп жатқан Тасбет жоқ.
Баланың күні-алты жасқа аяқ басқан маған, төртке қарай қадам 
басқан Құрмашқа қарап қалды. Бізге қараған күн қайбір, оңған
Баланың  аяғы  шықпай  қалды.  Бір  жасқа  толды,  үшке  қарай 
кетті – тәй – тәй басып тұра алмады. Еңбектеп,төрт аяқтап жүреді, 

көбінесе шоқиып отырады. Отырады да қолының қос саусағын 
сора береді. Шидей саусақтары ақжем болып кетеді.
Бір күні әлгі бала жерге домалап, әй бір шарылдап жыласын. 
Бала бағатын кісінің сықпыты – мен. Мен не біліп жатырмын. 
Шырылдап, көгеріп бара жатқан соң, көтеріп алып ұстаханаға, 
Нәметқұл  көкеме  жүгірдім.
Нәметқұл  –  ұзын  бойлы,  ажарлы,  аса  сабырлы  кісі  еді. 
Батырханның ішін басып көрді, аузын ашып көрді. Ақжем болған 
шидей  саусақтарын  санап  шықты.  Саусағын  біреу  кесіп  алып, 
содан  жылағандай-ақ.  Содан  құйрығын  сипап,  сирағын  сипап 
байқады.  Тамырын  ұстады.
− Не жеп еді? – деп шермиген қарнын басып көрді.
Не жегенін мен қайдан білейін, қолына не іліксе – соны жейді 
дағы. Бізде бір уыс талқаннан басқа, бір тостаған айраннан басқа 
не бар дейсің.
Содан баланың башпайларын қарады. Башпайларының арасын 
ашып көрді де:
− Оппой, құдай-ай! – деп күйінді Нәметқұл.
Быжынаған ақ құрт.
Қозының  құйрығын  құрттағандай,  қолына  іскек  алып,  әлгі 
құрттарды  тере  бастады.  Қалай  теріп  болды,  солай  баланың 
шарылдағаны  басылып,  жаны  жай  тапты.
Жұмыстан қайтқан Айша бізді көріп бұрылды.
−  Батырханның  башпайы  құрттап  кетіпті,  жеңеше,  –  деді 
Нәметқұл.  Айша  арқаланып  шыға  келді:
−  Кетерінде  Мұртаза  айтып  еді:  «ана  екеуін  итшілеп 
жеткізерсің,  емшектегіңді,  әй,  білмеймін»,  –  деп.  Әулие  екен 
де,  айтқаны  келді  ғой.  Әлі  мешел.  Мұны  бағып-қағатын  мен 
бейбақтың түрі мынау. Балаға қара деп сеніп тапсырған жүгірмек 
Барсханның  түрі-анау.  Қарамай  қаңғырып  кетеді.
Айша маған тұра ұмтылды. Мен ұстатпай ыршып түсемін.
− Әй, бәлем, барасың үйге. Сонда ма, сонда...
Нәметқұл сабырмен:
− Жеңеше, Барсхан әлі ойын баласы ғой, оған несіне ұрсасың. 
Оның өзіне біреу қарау керек қой, – дейді.

Айша  жүрелеп  отыра  кетіп,  Батырханды  көтеріп  алып, 
әлдеқашан  семіп  қалған  омырауына  баланың  басын  басып:
−  Ай,  Мырза  аға-ай,  мен  ұрсайын  деп  ұрсады  дейсің  бе? 
Күйемін  ғой,  күйініп  кетемін  ғой.  Әйтпесе,  ұрсып  нем  бар 
Барсханды!  –  дейді.
Десе де, ұрысқан тұрмақ, ұрғанның көкесі кейінірек болды.
Әлде,  отыз  тоғыз,  әлде,  отыз  сегізінші  жыл  шығар.  Жаздай 
бізді сол Нәметқұл асырады-ау деймін. Әйтеуір, есімде ерекше 
қалғаны:  көріктің  қоламта  шоғына  жұмыртқа  пісіріп  береді. 
Тауықтың  жұмыртқасын  әуелі  шүберекке  орайды.  Сөйтеді  де 
ыстық күлге, қоламтаға кеміп тастайды. Сәлден соң, әлгіні ашып, 
шүберектің  күлін  қағып,  піскен  тұқымды  аршып,  ағын  маған, 
сары  уызын  Батырханға  береді.
Батырхан  көбінесе  Нәметқұлдың  қасында  қалады,  мен 
балалармен  ойнап  кетемін.  Кейде  Батырханды  арқама  көтеріп, 
балалардың  соңынан  жүгіріп,  Дошанай  атамның  үйінің 
жанындағы  әуітке  барамын.
Әуіт дегеніңіз – кәдімгі бөгет. Таласбай бұлақтың суы көп. Соны 
бөгеп,  әуіт  салған.  Қазіргі  тілмен  айтқанда:  «водохранилище». 
Әуіт толғанда, астындағы қуырдым шым тығынын ағытып, содан 
атқылаған сумен қызылша суғарады, тары суғарады.
Ал әуіт толғанда, айдынды қол пайда болады, тіпті шоқ-шоқ 
талдар, қоғалар судың астында қалады. Жап-жас балаларға бұдан 
артық қандай қызық керек. Әйда кеп шомыламыз.
Шомылғанда басқа балалар сияқты емес, жүзуге шорқақпын. 
Үйрене  алмай-ақ  қойдым.  Өсер,  Жолдасбек  сияқтылар  сайдың 
бергі  бетінен  арғы  бетіне  балықша  жүзеді.  Маған  Құдай  оны 
бұйыртпады.
Оның есесіне, «демалмас» ойынында алдыма жан салмаймын. 
Оның  мәнісі:  кім  судың  астында  дем  алмай  көп  жатады  –  сол 
ұтады.  Ұтқанда  не,  ұтылған  бала  ұтқан  баланы  әуіт  бөгетінің 
үстімен ары бір, бері бір арқасына көтеріп алып өтеді. Сол-ақ. 
Бірақ  намысы  жаман.  Ұтқан  бала  ұтылғанның  арқасына  мініп 
алып: «Айда, есегім, шап, шап!» – деп екі аяғымен қос өкпеден 
тепкілеп,  қорлайды  ғой.  Кейде  содан  қып-қызыл  төбелесте 
шығып  кетеді.

Кеңес дейтін «төреші» екі баланы «бір, екі, үш!» – деп суға 
сүңгітеді. Бақаларша тарбаң етіп сүңгисің де, су түбіндегі қоғадан 
қос қолдан ұстап алып, жата бересің. Дем алмайсың. Дем алсаң – 
аузыңа су кетеді. Сырттағы төрешілер санап тұрады. Кім бұрын 
шығады – сол ұтылады. Ал мен жата беремін. Тіпті су астында 
көзімді  ашып  жатамын.  Қозғалып,тербетіліп  тұрған  қоғаны 
көремін.  Су  асты  ну  орман.  Қым-қуыт  тіршілік.  Қоғалардың 
ара-арасында  қылтың-қылтың  етіп  үйір-үйірімен  жүзіп  жүрген 
итбалықтарды көремін. Мүмкін, ықыласым соған ауатын шығар, 
мүмкін ашық көзден ауа кіретін шығар, шыдай беремін. Сырттан 
күңгір-күңгір дауыстар естіледі. Біреу:
− Өліп қалған шығар, – дегендей болды. Сонда барып қолымды 
қоғадан  босатып,су  бетіне  қалқып  шығамын.  Балалар  шу  етіп, 
қол шапалақтайды.
−  Осы  сен  түтікпен  дем  алып  жататын  шығарсың?  –  дейді 
жеңілген  Жолдасбек.
− Қайдағы түтік? Түтік болса судың бетінен қылтиып көрініп 
тұрмай ма? деп бой бермеймін.
Жолдасбек  тапалдығы  болмаса,  менен  үлкен.  Үлкендігін 
істеп, маған «есек» болғысы келмейді. Мен көнбеймін. Аяғында 
жұдырыққа  жүгінеміз.
Сөйтіп, бір дәп-дәле болып жатқанда, өзіме етене таныс ащы 
айқай естілді. Құдай қай жақтан айдап әкелгенін білмеймін: Айша 
адуындап  жақындап  қалыпты.  Қолында  –  Батырхан.  Сөйтсем, 
кеш болып, Айша жұмыстан қайтқан екен.
Қашан, бағана - а - а Батырханды арқама көтеріп келіп, сайдың 
(яғни көлдің) жағасындағы көгалға отырғызып:
− Қимылдама, – деп кеткенмін.
Бір-екі қарағанымда шоқиып отырған болатын. Сөйтсем, төрт 
аяқтап  еңбектеп,  құйрығымен  жылжып,  судың  жағасына  жетіп 
қалған  екен  ғой.  Айша  келіп  жеткенде,  Батырхан  жартылай 
судың ішінде жатыр екен. Енді бірер жылжыса, тереңіне түсіп 
кетпек  екен.  Ал  тереңіне  түйе  бойламас.
Қашып  үлгермедім.  Қашып  кетер  едім,  Жолдасбек  қырсық 
ұстап  қалды.

Қолымнан  қарыстырып  ұстаған  қалпы,  Айша  Бердімбет 
сайындағы Жалбыз қайнарға алып келіп,Батырханды жалбыздың 
түбіне отырғыза салып, мені тұқшитып қойып, басымды суға ал 
кеп батырсын, ал кеп батырсын.
− Суда басың қалса, ал тұншық! Суға Батырхан батқанша, сен 
батып ел! Ал! Ал!
Сайдың арғы қабағынан Қамқа айқайлады.
−  Айша!  Ау,  Айша!  Қойсаңшы,  байғұс-ай.  Тиме  деп  ем  ғой 
Барсханға.  Ұрма  деп  ем  ғой.  Қоя  ғой,  жарқыным.
Айша Батырханды көтеріп үйге кетіп қалды.
Суға  салып  қойып  сабағанда  безірейіп  жыламап  едім,  енді 
жартыкеш  Айға  қарап  отырып  аңырадым-ай  кеп.
Айдан басқа мұң шағатын кімім бар?
Жаны  ашитын  Қамқа  –  мешел.  Арашалап,  Айшаға  ұрсатын 
Мұртаза...  о  да  жоқ.  Айдың  менсіз  де  қасіреті  көп  шығар. 
Мұңаяды.  Тіл  қатпайды.
БАҚА ЖҰТҚАН ЖЫЛАН
Дүниенің дидары сан қилы. Түгел білігі болған ешкім жоқ. Әлде 
сағым, әлде сынап. Аспараның мұздақ тауынан сырғанағандай, 
қайда  барып  құлайтынын  беймәлім.  Мысалы,  Мұртаза.  Талас 
Алатауының  баурайында  дүниеге  келіп,  Қиыр  Шығыстың  ну 
орманының, бір түп қарағайының қасында сүйегі қалады деп кім 
ойлаған?
Дүние  шіркін  кілең  арманнан  жаралған  сыман.  Арманына 
түгел  жеткен  кім  бар  дейсің?
Құрт-құмырсқа,  бақа-шаян  –  бәрі  де  өмір  сүргісі,  тірі 
болғысы келеді. А, бәлкім, осыларда да арман бар шығар. Біз не 
білеміз, құмырсқаны басып, шымшықты шырылдатып, ұясынан 
жұмыртқасын алып, яки балапан ұстап, обалға батамыз. Бәрі де 
бекер  екен  де.
Балалық шығар.
Таласбай  бұлақтың  суындағы  көкқасқа  бақаларды  садақпен 
атып, таспен ұрып, талайын өлтіріп ек. Әттесі-ай!

Мұны еске алғаным, сол бақаның аянышты халін өз көзіммен 
көріп шошыдым да, қайтып бақа баласына қиянат жасамауға ант 
етіп едім...
Сол  баяғы  Айша  мені  Жалбыз  бұлаққа  салып  сабағаннан 
кейін, ертесіне тағы сол Батырханды бағып, үйде ары отырдым, 
бері  отырдым.
Айша  қызылшаға  кетерінде  қатты  тапсырды:  «Осыдан 
үйден шықсаң мына баланы тастап кетіп қалсаң, кешегі-кешегі 
ме,көресіні көресің! – деді де шалап құйған шишасын дорбаға 
салып  алып  кете  барды.
Ары  отырдым,  бері  отырдым.  Бала  ыңырсып  жылағандай 
болды. Далаға о да шыққысы келген шығар. Ақыры тәуекел деп, 
көтеріп  алып,  сыртқа  шықтым-ау.
Таласбай  бұлақ  жақтан  шуылдаған  дауыс  талып  естіледі.
Шыдамадым. Баланы арқама лақтыра салдым.О да әккі боп алған: 
құлап қалмайын деп мойнымнан боп-боз саусақты қолдарымен 
қысып  ұстап  алды.  Бердімбет  сайынан  өттік,  Салби  сайынан 
өттік.  Салбидың  қабаған  жаман  иті  шәуілдеп  қалды.  Ақыры 
Таласбай  бұлаққа  да  жеттік.
Балалар:  Өсер,  Жолдасбек,  Аманбай,Сұрапалды,  Тілепалды, 
Сүлеймен  әуіт  басында  асыр  салып  ойнап  жүр  екен.  Қайран 
заман-ай. Әлі соғыс жоқ кез ғой. Жандарына жақындап барып, 
Батырханды арқамнан түсіріп, жерге шоқитып отырғызып, өзім 
де жүрелеп отырмын. Аналарға қосылып ойнауға шама жоқ. Бала 
тағы да суға түсіп кете ме деп қорқамын.
Олар мен жаққа оқшиып-оқшиып қарап неге келмейді дегендей 
состиысты  да  қайтадан  шолп-шолп  еткізіп,  көлге  сүңгіп  кетті. 
Тағы да сол «демалмас» ойынан бастады.
Қарап  отырмын.  Жолдасбек  арам  қайта-қайта  ұта  береді. 
Сыртта  кеңес  «бір,  екі,  үш  »  –  деп  санап  тұрады.  Жолдасбек 
суға  сүңгиді  де  сәлден  кейін  қайқаң  етіп  қайта  шығады.  Мен 
болсам  судың  астында  жата  берер  едім,  мынау  тез  шығады. 
Бәрібір  ұтады.  «Ой,  арам»  –  деймін.  Қасыма  Аманбай  келді: 
«Жүр, сен болмасаң, анау бізді құртатын болды» – дейді – Сонша 
жұмсақ,қыздай  сызылған  бауырмал  бала  еді.  Кейін  Алматыда 
Ауылшаруашылық институтын Өсер екеуі бірге бітіріп, Ақтөбе 

облысына  агроном  болып  барып,  жазда  найзағай  түсіп  өлді.
(Жаны  жаннатта  болсын!)  Қолахан  деген  әкесі  Мұртазамен 
жасты  еді.  Біртоға  кісі  болатын.  Мені  көрсе,  басымнан  сипап 
қана  қоятын.  Тасбет,  Жуанқұлдар  сияқты  боқтамайтын.
Аманбай  «жүр»,  –  дейді.  Мен  иығымды  қиқаң  еткізіп 
үндемеймін. «Жүр, Барсхан», – дейді. Тұқшиып отыра беремін. 
Біледі. Кеше Айша келіп, мені ұрып-ұрып, алдына салып айдап 
кеткенін де біледі. Түсінгендей болады да, ойынға қайта барып 
қосылады. Суға сүңгиді, тез қайта шығады. Өкпесі шыдамайтын 
шығар.  Мен  болсам  қоғадан  ұстап  алып,  жата  берер  едім. 
Қоғадан  ұстауды  білмейтін  болар,  қайқаң  етіп  қайта  шығады. 
Арық сіліңгір қара бала еді. Жолдасбек арам артынан шығады. 
Ұтады.  Тапал,  тығыншықтай.  Аманбайға  асылып  мініп  алады. 
Арық  бала  қайқаңдап  көтере  алмайды.
Көпірден  ары  көтеріп  өтеді,  бері  көтеріп  өтеді.  Жолдасбек 
арам өкпесінен ары тепкілейді, бері тепкілейді: «Жүр есегім», – 
деп  қорлайды.
Шыдамай, Батырханға: «Қозғалмай отыр!» – деп, мен барамын.
Жолдасбек  арамға:  «Жүр,  ал  кеттік,  давай!»  –  деймін. 
«Давайды»  Евгеньевкадағы  орыстың  балаларынан  естігенмін. 
Үш-төртеуі, кілең секпіл бет, жирен шаш балалар бәрі жабылып 
мені  ұрғанда,  «давай,  давай»,  –  дейтін.
Кеңес  танауы  делдиіп,  о  да  «давай»,  –  дейді.  Суға  қойып 
кетеміз. Су астында қоғаның түбінен ұстап, тастай қатып, көзімді 
ашып  жатып,  Кеңестің  «Бір,  екі,  үш...  отыз,  қырық,  елу...»  – 
дегенін  күңгір-күңгір  естіп  жатамын.  Балалар  шу  еткенін  де 
естимін.  Ол,  Жолдасбек,  шыдай  алмай  судан  шығып  кеткенін 
де сеземін. Әдейі шатақ шығармасын деп шыдап жата беремін. 
«Жүз!»  –  дегенде,  асықпай  шығамын.
− Арам! – дейді Жолдасбек. – Сенің бір бәлең бар! – дейді.
Мен:
−  Әй,  оңбаған,  мен  тағы  бір  жүзге  дейін  жата  берер  едім, 
Батырханға  бола  ерте  шықтым,  –  деп,  бала  отырған  жаққа 
қараймын. Бала шоқиып отыр. Бұрын балалар жаққа қарап қойып 
отыратын. Бұл жолы бедірейіп, бір түп жалбыздың түбіне қарап, 
қатыпты  да  қалыпты.  Артынша  шар  етіп  даусы  шықты.  «Не 

болды?» – деп жүгіріп бардым. Қарамайды. Шидей сұқ саусағын 
шошайтып, жалбыздың түбін көрсетеді. Қарадым да, тұла бойым 
дір етіп, Батырханды кері сүйрей шегініп кеттім.
Шұп-шұбар,  қара  ала  жылан  бүктеліп  жатыр.  Көзі  елегізіп, 
аузы арандай ашылып, мүлгіп жатыр. Аузында – көкқасқа бақа...
Бақаның  басы  көрінеді,  басқа  жағы  жыланның  аузына  кіріп 
кеткен.  Жылан  көзі  әлде  жұмулы,  әлде  ашық,  ыңыранғандай, 
ирелеңдеп қояды. Бақаның көзі шарасынан шығып барады. Шиқ-
шиқ еткендей, әлсіз дауыс шығады.
Ойынды қойып, балалар бәрі жиналып қалды. Бәрі үрпиісіп, 
бақа жұтқан жыланды көріп, шегіншектеп барады. Содан шошыды 
білем, жылан жиырылып, жалбыздың арасына ирелеңдеп, шегіне 
берді. Бірден жұтуға шамасы жоқ. Бақа аузында.
Жанына жолауға ешкім батпайды.
Не күш, не құдірет екенін өзім де білмеймін. Жалаң аяқпын. 
Сол жалаң аяқпен басынан ала теуіп кеп қалдым.Бақа аузынан 
атып шықты. Жылан шиыршық атып, жиырылып, шапшып бір 
секірді  де,  ақырын  жылжып,  сусып  барып,  суға  сүңгіп  кетті. 
Көкқасқа бақа сәл-пәл қозғалғандай болды да, тырп етпей, жер 
бауырлап,  қозғала  алмай  жатып  қалды.  Жылан  сорып  қойған 
екен. Бәрібір өліп қалды. Көз алдымда өлді. Бірінші рет өлікті 
көргенім сол. Өтірік. Оның алдында өзіміз садақпен, рогаткамен 
атып,  таспен  ұрып,  талай  өлтіргенбіз.  Бірақ  мына  өліс  мүлдем 
басқа  еді.
Кейін, кейін күштінің әлсізді қалай қорлайтынын талай көрдім. 
Көрген сайын қарашұбар жылан менен көкқасқа бақа көз алдыма 
келе қалды. Ұмыта алмаймын
Дүние әлі солай. Өзгерген жоқ. Тек күс-күс жарылып кеткен, 
жарасына  топырақ  тығылып  қалған  өкшесімен  әділетсіздікті 
теуіп кеп жіберетін адам табылмайды. Баяғыдай батырлық менде 
де жоқ.

НОХА
Мамыт  атамның  Орха,  Ноха,  Қорғанбай  деген  үш  ұлы  бар. 
Әсем,  Гүлзейнеп,  Седепкүл,  Олжагүл  деген  төрт  қызы  бар. 
Бәрінің  анасы  –  Арзыкүл  апам.
Бұл  үй  –  балалы  үй,  шынында  да  базар  еді.  Мамыт  атам 
қатал, түкістеу көрінгенмен, бір ата Тоқсанбайдың бас көтерері, 
дәулетінен  бөліп  бермесе  де  медет  тұтатын  панамыз  сияқты. 
Бірақ  бөліп  беретін  дәулеті  де  шамалы.
Әкем өзі қолымен соққан мектепке барғым келеді. Бұл, сірә, 
1940  жыл  болар.  Алыста,  беймәлім  Сібірде  Мұртаза  қайтыс 
болды  деп  қара  хабар  келген  жыл.  Айша  бетін  айғыздап,  қара 
жамылған  жыл.  Мен  сегізге  толар-толмас  жыл.
Сірә, бірінші қыркүйек шығар, мектепке лек-легімен ағылған 
балалардың  тобына  қосылып,  мен  де  бардым.  Мұғалім  мені 
қабылдамай,  қайтарып  жіберді.  «Жасың  толған  жоқ»,  –  деді 
ме,  әйтеуір,  кластан  шығарып  жіберді.  Есімде,  1937  жылы 
Мұртазаны тұтқындарда осы мұғалім «понятой» болған. Кейін 
ойласам, мені «халық жауының» баласы деген екен ғой. Оны мен 
білмеймін. Жылап үйге қайтып келе жатыр едім, алдымнан Ноха 
көкем  шыға  келді.
− Кім тиді?
− Ешкім...
− Енді неге жылайсың?
− Ағай мектепке алмай қойды.
− Қай ағай?
− Анау, анау...
Мен  атын  атай  алмадым.  Булығып-булығып,  сөйлей  де 
алмадым.
− Жүр, – деді Ноха басымнан сипап.
Жолдағы сайдан өте бере, құм қайнарынан шымырлап шығып 
жатқан бастауға алып барып, өз қолымен беті-қолымды жақсылап 
жуды.  Сірә,  қожалақтау  болсам  керек.  Өзінің  қалтасынан 
беторамалын  алып,  бет-аузымды  ысқылап  сүртті.  Өсіңкіреп 
кеткен  шашымды  сулап,  өз  тарағымен  түзетіп  қойды.

Қолымнан  қысып  ұстап,  класқа  алып  кірді.  Қарабұжырлау 
жуан мұғаліммен сөйлесіп жатыр. Не жөнінде екенін аса ұққан 
жоқпын.  Біраз  айтыстан  кейін  мұғалім  мені  аса  жақтырмай:
− Анау артқы партаға барып отыр, – деді.
Не дәптерім, не қаламым жоқ, мен тұңғыш рет шәкірт ретінде 
партаға барып отырдым.
Сөйтсем,  Ноха  көкем  комсомолдың  бастығы  екен.  Мұғалім, 
сірә,  директор  да  болар,  Ноханың  айтқанымен  санаспай  тұра 
алмайды  екен.
Ертеңіне Ноха көкем маған Бурныйдан Әліппе кітап, бірнеше 
дәптер, қара қалам, түрлі түсті қарындаш әкеп берді.
Айша оларды салатын сөмкені матадан тігіп берді.
Сірә, 1941 жылдың күзі болар, Ноханы әскерге алды. Маңдайы 
жарқыраған, жүзі нұр шашқан, сұлу жігіт еді. Мамыт атам сақалы 
көз жасына боялып жылады. Ол кісінің жасығанын көргенім – 
сол.
Артынша  Орханы  да  әкетті.  Opxa  соның  алдында  ғана  Фин 
соғысында  болып  қайтқан.  Ал  бұл  жолы  Мамыт  атам  өкіріп-
өкіріп  жылады.
Екі ұлының да енді қайтып оралмасын сезгендей, жер сабалап 
жылады.
Соңғы хат Нохадан Курляндия соғысынан келді.
Қайтып хабар болған жоқ.
Осы  күні  қолымда  бел  ортасынан  жыртылған  суреті  бар. 
Солдат  киімі  бар,  Сірә,  адамның  жайсаңы  осындай-ақ  болар.
Маған қарайды да тұрады. Тіл жоқ.
Мен алпыстан асып, егде тарттым.
Ол әлі жап-жас, уыз жас.
Үйленген де жоқ
Ұрпағы да жоқ.
Тым болмаса, қағазда аты қалсын деп әңгімеме қостым.
Сонау  бір  туысқандық  мейіріміне  сәл  де  болса  қайтарған, 
қолымнан  келген  жақсылығым  осы  ғана.
Алла иманыңды салауат қылсын, көке

ҚАМҚА
Сөйтіп  қара  ешкі  өрістен  қайтпай  қалды.  Әлдеқалай  басқа 
біреудің  қорасына  кіріп  кетті  ме  деп,  Айша  екеуміз  әр  сайдың 
жағасында үркердей-үркердей болып, шоқиып-шоқиып отырған 
ауылдың үйді-үйін түк қалдырмай аралап шықтық. Табылмады.
Жартыкеш Ай көрінді. Айша Айға мұңын шаққандай аспанға 
қарап тұрып:
− А, Құдай! Шиеттей үш жетімге шынымен рахымың түспеді 
ме? Не жазып еді олар саған?! – деп кемсеңдеді.
Ай  тіл  қатпады.  Айдың  ілмиген  әлсіз  сәулесінен  Айшаның 
көзінен  аққан  жас  жылт  –  жылт  ете  қалды.
Сонда барып қара ешкінің қайғысы ақырзамандай ауыр екенін 
сезіп, жүрегім суылдап қоя берді.
Он жасқа қараған кезім еді. Соғыстың екінші жылға аунаған 
шағы  болатын.
Таңертең  мал  өріске  шығарда,  Айша  мені  ертіп  алып,  қара 
ешкіні  іздеуге  тағы  бет  алды.  Әр  үйден  екі-үштен  қой-ешкі 
селдіреп шықты. Көк есекке мінген, жалпақ мұрын Ералы шал 
оларды  топтап,  өріске  бет  алды.
− Қара ешкі қайда? – деп, Айша одан да сұраған. Қазір тағы 
да:
− Қайнаға-ау, қара ешкіні жер жұтып кетті ме? Қайда қалды? 
– деп сұрады.
− Апыр-ай, ә! Табылмады ма? – деп қара шал сасқалақтады.
− Енді қайттік?..
Сайдың арғы қабағындағы үйдің жанынан:
− Айша, ау, Айша! – деген әлсіз дауыс естілді.
Аласа тамның есігінің алдында, аласа орындықта Қамқа отыр 
екен. Аяғы көне шапанмен ораулы.
Қамқа мешел. Мен ес білгелі мешел. Күннің көзі жылт етті 
болды,  есіктің  алдына  шығып,  мелшиеді  де  отырады.  Онда  да 
келіні  Мүнира  көтеріп  әкеліп  отырғызады.  Қамқалардың  үйі 
сайдың күншығыс жақ бетінде, біздің үй күнбатыс жақ бетінде.
− Айша, кешелі бері не іздеп жүрсің? – деді Қамқа семіп қалған 
қолымен кіртиген шүңірек көзін көлегейлеп.

−  Е,  әже-ай,  Мұртазаның  сүйегін  іздеп  жүр  дейсіз  бе?  Қара 
ешкіні  іздеп  жүрмін,  –  деді  Айша  аһылап.
− Ой жазған-ай, тіліңнің ащысы-ай, – деп Қамқа кіртиді.
−  Менің  тілім  ащы  болмай,  қайдан  тұщы  болсын.  Әне-міне 
лақтайды деп отырған жалғыз ешкі жоғалды. Туса, балалардың 
таңдайы жіби ме деп жүруші едім... Бұлар ақ көрмегелі қашан?!
Қамқа:
−  Оһ,  жалған-ай!  –  деп  күрсінді.  –  Ақыр  байдың  баласы 
ашықты деген не сұмдық? Енең Күнікей бай қатын атанып, бір 
елді асырап еді. Жолан Жаныстың қызы еді. Бердімбет байдың 
жесірі еді. Сенің байың Мұртаза ақбоз ат мініп, қайда той, қайда 
көкпар – сонда жүрген сері еді. Енді солардың ұрпағы бір қасық 
ағарғанға зар дегенге кім сенеді...
−  Әй,  әже,  әдірам  қалған  қайдағы  байлықты  айтпашы  сол. 
Мүнира  кетіп  қалды  ма  қызылшаға?
− Иә, жаңа ғана кетті ғой, мені отырғызып...
− Мен де кеттім. Әлгі Тасбет тағы да әке-шешемнен боқтап, 
әлегімді шығарар, – деді Айша.
Тасбеті – бригадир.
Мүнира  –  Қамқаның  келіні.  Баласы  жоқ.  Байы  Мұсаны 
Мұртазалармен бірге ұстап әкеткен. Мешел кемпірді баласындай 
бағады.  Түзге  баладай  көтеріп  барып  отырғызады.  Бірақ 
Құдай бала бермеген. Осындай әйелге бала бермегені не деген 
әділетсіздік? Баласы – сексеннен асқан сал кемпір, Күнде далаға 
көтеріп  шығарып,  есіктің  алдына  отырғызып,  өзі  колхоздың 
жұмысына кетеді. Таң азаннан қас қарая бір-ақ келеді. Қамқа бір 
орында  тапжылмай  отырады.
Қазір де отыр. Тау жаққа қарап отыр.
− Қара ешкіні кебенек алды. Енді іздейтін шама жоқ. Кеттім 
қызылшаға,  –  деді  Айша  Мен  Қамқаның  қасында  қалдым.
Кетерінде  Айша  арқамнан  нұқып  қалып:
− Ана үйде қалған балаларға қара! – деді. Қамқа:
− Айша, Барсханды арқасынан ұрма! – деді.
Мені аяған кемпірдің қасына барып отырдым. Қурайдай жеп 
– жеңіл алақанымен басымнан сипалады. Басымнан ыстық күн 
өткендей шым-шым ете қалды.

Кемпір  әлгі  салмақсыз,  жеп-жеңіл  қолын  басымнан  алып, 
кіртиген көзін көлегейлеп, тау жаққа қарады. Мен де қарадым. 
Тескей  қара  шұбар.  Дөңкиген  түйетастар.  Ойдым-ойдым  изен, 
тобылғы,  Ар  жағы  –  аспанға  шаншылған  асқар  таулар.
Әлден уақыттан соң Қамқа:
− Әй, Барсхан, – деді. – Қарашы, сенің көзің өткір ғой. Анау 
қара  жолдың  ар  жағында  сонау  қарайған  тобылғының  түбінде 
бірдеме  қимылдай  ма,  жоқ  әлде  маған  қос  көріне  ме?..  Көзім 
жетпейді  ғой  менің.
Қараймын. Иә, әр жерде тобылғы қараяды. Бірақ қимылдаған 
ештеңе көрмеймін.
− Көрдің бе? – дейді Қамқа.
− Жоқ, – деймін.
− Анау Манас жаққа қара.
Манас  шыңы  мелшиіп  тұр.  Одан  бері  қарай  алашұбар.  Әр 
қарайған тобылғының түбіне көз тігемін. Қимылдаған еш нәрсе 
сезілмейді.
− Көрінбейді, әже.
− Көрінеді. Мен көріп отырмын. Құдай біледі, сол сенің қара 
ешкің. Лақтап қалған-ау деймін. Баршы, барып келші.
− Ой, әже, алыс қой. Ештеңе көрінбейді.
− Бар, бара ғой, нең кетеді.
Қара жолдың өзіне дейін бір-екі шақырым. Қарайған тобылғы 
шоқтары одан да алыс.
Лаж  жоқ,  Қамқаның,  айтқанына  сенбесем  де,  сөзін  жерге 
тастамай  кете  бардым.  Не  көп,  топ-топ  тобылғы  көп.  Жүріп 
келемін. Пыр-пыр етіп бозторғайлар ұшады. Дүр етіп бұлдырық 
үрке  жөнеледі.  Жалаң  аяққа  шошқатікен  кіріп  кетіп,  удай 
ашытады.  Қамқа  мені  алдағаны  несі  деймін.  Мен  көрмегенде, 
оның,  кәрі  көзі  нені  көріп  жарытады  деймін.
Көңілім бұзылып, ауылға қайтпақшы да болдым. Оның үстіне 
Айша үйдегі балаларға қара деп кеткен. Үйде қарындасым мен 
інім бар. Естері кіріп қалған, әрине. Бірақ бас иесі – мен. Оның 
үстіне Тасбет бригадир кеше маған қырманға кел, тас бастырасың 
деп  кеткен.  Тас  бастырғаны:  қырлы-қырлы  дәу  таспен  бидай 
бастырамыз. Жалғыз ат жеккен тасты бидай бауларының үстімен 

дүңк-дүңк  айналдыра  береміз...  Кейде  басым  айналып,  аттан 
құлап түсіп те қалатынмын.
Бармасаң тағы пәле.
− Ой, әкеңнің... – дейді Тасбет бригадир. – Халық жауының 
баласы, – дейді, – сен де жаусың, – дейді. Содан қорқып, ауылға 
қайтқым  келеді.  Кенет  әлдене  мекіренгендей  болды.  Дыбыс 
шыққан жаққа жалт қарасам, тарбиған дәу тобылғының түбінде 
қара  ешкім  тұр.  Әуелі  шайтан  ба  деп  қорқып  кеттім.  Жоқ, 
өзіміздің кара ешкі. Мені көріп тағы да мекіреніп қойды. Жүгіріп 
барсам, кіп-кішкентай, сүп-сүйкімді екі лағы бар екен. Екеуі де 
жағал екен. Қуанғаннан екеуін де құшақтап алып, ауылға қарай 
тұра жүгірдім. Лақтардың жібек жүні бетімді қытықтайды, екеуі 
де уыз сасиды.
Кешке Айша үрпиген үш балаға уыз пісіріп беріп отырып:
− Е, Жаратқан, мұныңа да тәуба-тәуба! – деді.
− Айша десе, – деймін мен, – Қамқа әжемнің көзі көрмейді 
ғой,  қалай  біліп  қойды?
− Қамқа әжең әулие ғой, аруақтары көреді.
− Әулие болса, Мұсаны неге қайтарып алмайды?
− Сталиннің дию-перілері одан да күшті. Жібермей тұр ғой.
Терезеден  Жартыкеш  Ай  сығалайды.  Бізді  көріп  жаны  жай 
тапқандай,  бұлтқа  кіріп  кетеді.
Айша менің арқамнан сипалап:
−  Сен  өкпелеме,  енді  сені  арқаңнан  ұрмаймын,  –  дейді.  – 
Қамқа  әжең  айтты  ғой,  арқаңнан  ұрмаймын.
ҮШ ЕШКІНІҢ ҚАЙҒЫСЫ
О, сіздер біздің Жуалының боранын білмейсіздер ғой. Дүниені 
бір  тарының  қауызына  сыйдырып  жіберетін  боран  –  сол.  1943 
жылдың ақпанында сол сұрапыл қаһарланды. Әр сайдың басында 
бүрісіп-бүрісіп  отырған  үйлер  бір-біріне  бара  алмай  қалды. 
Шақпақ  тауы  неге  долданды  –  бір  Жаратушыдан  басқа  жан 
білмейді, Орха, Ноха деген екі арысын бірдей соғысқа жіберген 
Мамыт шалдың өзі бұл азапқа шыдай алмай:

− Мұндай сұмдықты көргенше, сол соғысқа мен де кеткенім 
дұрыс еді ғой! – депті дейді.
Қара  нардай  қайыспас  қартыңның  өзі  солай  деген  соң,  әлі 
әлжуаз,  жап-жас  үш  балалы  жесір  Айшаның  күні  не  болмақ?
Түйені жел шайқаса, ешкіні көктен ізде демеуші ме еді.
Жазда  жоғалып  табылған  қара  ешкінің  егіз  жағал  лақтары 
кәдімгідей  шыбыш  болды.
Айша:
− Құдай бұйыртса, келер жазда сүтке жаримыз, – деп қоюшы 
еді.
Енді  сол  ешкілер  аш.  Ала  жаздай  колхоздың  жұмысында 
күндіз-түні  жүрген  Айшаның  анда-санда  түнделетіп,  арқалап 
алып келіп, түкпір тамға жинаған шөбі ақыр-тақыр ада болды. 
Жем жоқ. Жем табылса, өзіміз жемекшіміз. Ұраға ұрлап тыққан 
екі-үш  қап  қант  қызылшасы  бар  еді,  оны  өзіміз  шоққа  пісіріп 
қорек  қылып  отырмыз.
Азынап бақырған ешкілердің азабына шыдай алмай Айша әлгі 
қызылшадан там-тұм талғажау етіп, турап береді.
Жұмырларына  жұқ  болмайды.  Тағы  да  бақырады.  О,  аш 
ешкінің, бақырғанын Құдай сізге естіртпей-ақ қойсын. Ал ешкі 
албастыдан айнымайды: сақалдары сапсиып, көздері шақшиып, 
адамның  өзіне  шапшиын  деп  тұрады.  Еуропалықтар  шайтан 
суретін  ешкі  бейнесінде  салатыны  тегін  емес  болуы  керек.
Қатарынан алты күн соққан ақ, боран жетінші түнге қарағанда 
тыншиын деді. Тіпті аспан тесіліп, сол аспаннан қораланып, ауpy 
көздей кілмиіп, Ай көрінеді.
Сонда Айша төсекте жатқан маған:
− Тұр! – деді. – Киін! – деді.
Айшаның ашуын сіздер білмейсіздер. Арланынан айырылған 
қасқыр – құртқа да бір, Айша да бір.
Екеуміз екі қап, екі арқан алып, далаға шықтық. Жым-жырт. 
Тіпті иттер де үрмейді. Ақ кебін жамылған аш ауыл.
Қара жолдың үстінде, төскейде колхоздың жалғыз маясы бар. 
Жазда Молдарайым шал жоталап жинаған мая ғой. Бұл төңіректе 
Молдарайымнан  асқан  шебер  маяшы  жоқ.  Тіпті  бұзуға  көзің 
қимайды.

Сәтін  салса,  қар  қатқыл  екен.  Апта  бойы  соққан  сұрапыл 
дауыл қарды нығыздап, таптап тастапты. Әйтсе де, анда-санда 
күртікке  күмп  беріп,  омбылап  қаламыз.
Бұл Айшаға ұнамайды.
−  Із  қалатын  болды-ау,  –  деп  қояды.  Аңшы  қуып,  артында 
құралайы қалып қойған ақбөкендей бұрылып, маған қарап-қарап 
қояды.
− Менің ізіммен жүр, – дейді. – Қос із түспесін, – дейді.
Ал  Айшаның  адымы  ұзын.  Айша  –  бойшаң.  Жас  келін  боп 
түскенде,  зипа  бойлы  қыз  екен.  Әкеміз  Мұртаза  жарықтық, 
жаның  жаннатта  болғыр,  тапалдау  кісі  еді.  Құрдастары:
− Ана қатыныңды кәйтіп сабайсың-ей? Сені екі бүктеп, көтеріп 
алып кететін көрінеді ғой, – деп күледі екен. Иә, Айша қарулы. 
Өзі жесір әрі әлжуаз болса, қайтіп күн көреді бұл заманда?
Сондықтан  Айшаның  адымына  менің  адымым  жетпейді. 
Аяғымды  алшаң  тастап,  әрең  ілесемін.  Маяға  жеткенше,  қара 
сорпа  болып  терледім.
Мая кеміріліп, кеуектеніп қалған екен. Кеуегіне қар кептеліпті. 
Алдымен  сол  қарды  қолымызбен  әрең  аршып,  өліп-талып, 
таза  шөпке  де  жеттік-ау.  Шөпті  қолмен  суырып,  қанар  қапқа 
тыққыштап  жатырмыз.
Жарықтық  біздің  Төскейдің  шөбі-ай...  Қозы  қарынға  құйып 
пісірген  уыздай  екен.  Амал  жоқ,  мал  емессің,  әйтпесе  асап-
асап  жегің  келеді.  Хош  иіс  бұрқ  ете  қалды.  Қақаған  қыс  емес, 
жайраңдаған  жаз  оралды.  Киікоты  аралас  бидайық  пен  майлы 
шытыр, көдесі мен қызыл изені, иіс майлы қылшасы мен жусаны, 
қызыл жоңышқасы, гүлқайыр мен көкемаралы сол қалпында тірі 
күніндегідей сиқырлы. Әттең, шама жетсе, маяны түгел көтеріп 
әкетсе...
Маяның осы қуысына жата қалып, тырп етпестен ұйықтасаң 
ғой, шіркін... Бірақ Айша айтты:
− Арқаңды әкел! – деді.
Екі қапты аяғымызбен тепкілеп,нығыздап толтырып, арқанмен 
шандып тастадық. Бір қапты Айша менің арқама салып, кеудемді.
арқанның  ұшымен  таңып  тастады.  Өз  қабын  бұйым  ғұрлы 
көрмей, оз арқасына лақтыра салды.

Сөйтіп, келген ізбен кері қайттық. Алты күн соққан ақ боран 
аз болғандай, Айша:
− Борасындатып, ізімізді көміп кетсе жақсы болар еді, – деді.
Сөйтіп,  аспанға  қарады.  Қораланған  Ай  мұңайып  тұр  екен. 
Аспанда Ай мұңайса, жерде жыбырлаған біз пақырға не шара? 
Бір  Құдай  өзі  жар  болсын.  Тасбеттің  қаһарынан  сақтасын.
Тасбет біліп қойса, Айшаны, бәлкім, мені де соттап жібереді. 
Онсыз да «халық жауы» деген қара таңбамыз бар.
Өткен  жазда  Сартай  дейтін  өлесі  шал  сотталып  кетті.  Өзі 
Бауыржанның  (Момышұлының)  жақын  туысы  еді.
Бар  жазығы-жалғыз  есегін  жаздай  Тасбет  алып  қойып, 
элеваторға  бидай  тасытқан  ғой.  Сартай:
− Нe менің есегім құрымады, не осы өкімет құрымады, – деген 
ғой. Күйінген де. Тасбет милицияға айтып, айдатты да жіберді. 
Содан бері ұшты-күйді жоқ.
Дәл  қазір  оз  басымда  үрей  жоқ,  жадыраған  жаздың  бір  қап 
нұрын  арқалап  келе  жатқан  адам  уайымсыз  болады  екен.  Ал 
Айша  қорқады.  Қайта-қайта  Айға  қарайды.
АЙ ШУАҚ ТҮНДЕР
Ақпанның  ақ  бура  бораны  болдырып,  жынынан  айырылған 
бақсыдай басылған  соң,  аспан  ашылып,  пердесіз  терезеден  Ай 
сәулeci себезгілеп тұратын болды. Екі қап шөп келгелі, ешкілер 
бақырып  жылағанын  қойды.  Ұйқымыз  тыншиын  деді.  Бәрібір 
түн ұзақ.
Сонда  үш  жетімін  ұйықтату  үшін,  Айша  неше  алуан  ертегі, 
қиссаларды айтады. Біз үшін бұл бір қадір түндері – Алланың 
ақ нұры жауған түндер. Анда-санда Айша осылай өзгереді. Ұзақ 
түнде бізге әр түрлі әңгіме айту арқылы өзі де азаптан арылып, 
уайымы  жеңілдеп  қалатын  сияқты.
Біздің  үлкен  апамыздың,  яғни  Мұртазаның  әпкесі  Нұралы 
деген  Көксайдың  қырғызына  ұзатылғанын  (оны  өзі  де  соқыр 
еңсесінен  естіген.  Әкеміз  Мұртазаның  анасы  Күнікейдің 
күндесі кейін соқыр болып қалған екен) жыр қылып айтқанда, 
біз демімізді ішімізден алып тыңдар едік. Бай қырғыздар екен. 

Манас шыңына таман жетіп, жайлауға шығады екен. Майдантал 
дей ме. Өгізқорған дей ме... Ол жайлауды өзі көрмесе де, Айша 
жұмақ  төріндей  қылып  айтады.  Жайлауға  қырғыздар  атпен, 
түйемен, өгізбен, қодаспен көшеді екен. Үсті – шың, асты – құз, 
жалғыз  аяқ  бұралаң  жол  болады  екен.  Сонда  қырғыздар:
−  О,  қоқи,  қассақ  келіннің  көзін  байлағалы,  басы  айналып, 
құзға  құлап  кетет,  –  деп,  үлкен  апамыздың  көзін  орамалмен 
таңып  тастайды  екен.
Не керек, неше түрлі қызықтарды айтып-айтып келіп, ақыры:
−  Сол  қырғыздар  әкелерің  барда  жиі-жиі  келіп  тұрушы  еді, 
қатынағанды  қойды,  –  деп  күрсінді  Айша.  –  Әбдібек,  Сусар 
деген жиендеріміз болушы еді. Әбдібек әскерге кеткен көрінеді. 
Сәнәмбүбі  деген  келіншегі  болатын.  Қырғыз  –  Ата  жарықтық, 
(Нұралы жездеміз) қартайып қалды ғой. Жүріп тұруы қиындаған 
шығар, – деп қойды.
− Ұйқыларың келген жоқ па-ей? – дейді Айша.
− Жоқ, жоқ, айтшы, апа, тағы да, – деп өтінеді қарындасым 
Құрмаш.  Інім  Батырхан  үндемейді,  ұйықтап  қалса  керек.
Сонда  Айша  өзінің  балалық  бал  дәуреніне  сапар  шегеді. 
Көз  алдына  Қаратаудың  астында  жатқан  Бурылтау  келеді. 
Бурылтаудың баурайын мекендеген Есей байдың ауылын көреді. 
Тұлымшағы  селтиген  бүлдіршін  қыз  өз  құрбыларымен  бірге 
тастан-тасқа  секіріп,  кекіліктің  жұмыртқасын  іздеп  жүреді. 
Қызығына  түсіп  кеткені  сонша,  тым  биікке  шығып  алып, 
қыздар енді төмен түсе алмай жылайды екен. Биікке бәрінен де 
бұрын шыққыш Айша көрінеді. Қия тастан түсе алмай жылаған 
қыздарды төмендегі ауылдағылар көріп, әрең түсіріп алады екен.
−  Есей  әкеміз,  жарықтық,  алты  ағайынды  болыпты,  –  дейді 
Айша, – Матай, Сасай, Есей, Нұрабай, Қарақұл... а, Құдай, біреуі 
есімнен  шығып  қалыпты.  А,  Татай!  Не  Матайы,  не  Сасайы 
Меккеге барып, содан қайтпай қалған, пейіштің төрінде деседі.
Әкеміз  Есейдің  үш  әйелі  болыпты.  Біріншісі  –  осы  біздің 
ауылдағы  Дошанай  атаның  әпкесі  Теңгеқыз  деген  кісі  еді, 
жарықтық.  Одан  Сүттібек,  Ауагүл  деген  балалары  болады. 
Сүттібектен Төлен нағашыларың. Ол қазір соғыста, е, Жаратқан, 
жар  бола  гөр  жалғызға...

Екінші әйел – менің шешем Құлыхан, Бектөбе деген жердегі 
Сіргелілердің ішіне сіңбе Алшының қызы. Құлыханның шешесі 
Тұрған ханым деген кісі, иә, аруағыңнан айналайын, ірі көріпкел, 
тәуіп кісі екен.
Есейдің Құлыханнан үш баласы бармыз: мен – Айша, Рахман, 
Зиба.
Шешем  Құлыханның  бауырлары  әлі  сол  Бектөбеде  тұрады. 
Сәли, Қали, Бөпетай, Сатай... Е, оларды да көрмегелі көп заман 
болды. Мұртаза барда бәрі де келіп-кетіп жүруші еді. «Балапан 
басымен, тұрымтай тұсымен» дегендей болып кетті ғой Мұртаза 
«халық жауы» дегеннен бәрі қорқатын шығар.
Сонда Мұртаза халықтың бәріне қарсы шыққан ба? – деймін 
мен шыдай алмай.
−  Қайдағы  қарсы  шыққан,  ойбай!  Байдың  баласы  дейді, 
Тротске  дейді,  Рысқұлшина  дейді  –  жабам  десе,  жаласы  көп.
− Тротске, Рысқұлша деген не?
−  Е,  мен  қайдан  білейін,  Сталинге  қарсы  дей  ме...  –  Кенет 
Айша  даусы  өзгеріп:
− Тыныш жат, аузыңнан шығарушы болма мұндай сөзді! – деп 
жекіп тастады.
− Қойшы оны, онан да баяғы қыз күніңді айтшы, – деп әңгімені 
жөнге салады қарындасым.
Айша  әлгі  ашуын  ұмытып,  күліп  алып,  қызын  басынан 
сипалап,  қайтадан  бал  дәурен  ауылына  аттанады.
−  Сүттібек  көкемнің  үйіндегі  жеңешем  Анаргүл  қызық  кісі 
еді.жаның жаннатта болғыр. Өзін он төрт, он бес жасында алып 
келген екен. Сірә, сонда менен сәл – ақ үлкен. Бала ғой әлі. Бізбен 
бірге  ойнап  кетеді.  Тауға  шығып  сағыз  тереміз.  Тауға  шықсақ, 
ылди жақ алақандағыдай ап – анық көрінеді. Сонда әлгі жеңешем 
түйетастың  үстіне  шоқиып  алып,  ылди  жаққа  қарап  жылап 
отырады:
−  Тастөбе  –  Көлқайнар-ау...  –  деп  алысқа  қарап  аңырайды. 
Сөйтсек, Тастөбе – Көлқайнар – өзінін туған ауылы екен. Жанбай 
– Жаныстың елі екен. Сөйтсек, Құдай-ай, жап-жақын жер екен! 
Айша күледі. Айша күлсе, біз де жадыраймыз.
− Жеңеше, неге жылайсың деймін? – дейді Айша.

−  Ауылымды  сағындым...  Ауылыңның  қадірін  ұзатылғанда 
білесің, – дейді жеңешем. Сол айтқандай-ақ, – деп күрсінді Айша 
–  көп  ұзамай-  ақ  мен  де  ұзатылып,  Бурылдың  тауын  сағынып 
жүрдім ғой, ah! Бұйрық екен, осы Мұртаза айттырып келген жоқ 
па...
− Қызық болды өзі, – деді күліп Айша. – Құдайға тоба, мұндай 
да  болады  екен-ау.  Мұртазаның  бір  қарындасын  Сүттібек  ағам 
алған.  Ол  бейшара  қайтыс  болып  кеткеннен  кейін  ғой,  әлгі 
«Тастөбе – Көлқайнар – ауды» алып жүргені. Енді Сүттібектің 
қарындасын Мұртаза алмақшы. Сонда айырбас па – немене өзі? 
– Айша ернін сылп еткізіп қойды, – Содан, тағдыр екен, он алты 
жасымда осы елге келін боп келдім ғой. Мұртаза менен бұрын екі 
peт үйленген екен. Біріншісі – мына Жаңабайдағы баяғы Байзақ 
датқаның тұқымы, Қабылбек болыстың қарындасы. Ерте қайтыс 
болған, марқұм. Тағы да сол ауылдан бір қыз алған екен. Оны 
бала таппадың деп қоя берген бе, әйтеуір, бір бәлесі бар...
Бурылтаудың  Қыршындысынан  таңертең  аттандық.  Бүкіл 
Байтана  шығарып  салған.  Жар-жар.  Астымда  ер-тоқым, 
құйысқанына дейін күмістен, зермен жабулап тастаған ақбоз ат. 
Жолда Күйіктің асуы деген болады екен. Сонда бір аялдап, тағы 
жүріп келеміз. Қалжыңбас күйеу жолдастар. Осы Жолдасбектің 
әкесі Сапа деген кісі, жатқан жерің жаннат болғыр. Мұртаза екеуі 
ажырамас дос еді. Екеуі де боз киініп, боз ат мініп жүретін. Сол 
бар,  тағы  көп  кісі.  Күн  бесінде  Теріс  өзенінен  өттік.  Сөйтсек, 
алдымыздан қаптап қарсы алған ел... ең алдымен мені құшақтап 
сүйіп,  сүйемелдеп  жүрген  –  Баян  жеңешем.  Күн  бата  осы 
Мыңбұлаққа да келіп жеттік қой... Ай, заман-ай, ай, арман-ай!..
Айша  үндемей  қалды.  Жөтелгісі  келгендей  түйіліп-түйіліп, 
денесі  селк-селк  етіп,  бір  уақытта  дауыстап  жылап  жіберді.
Үрпиісіп қалдық.
−  Қой.  апа,  қой,  жылама,  –  деп,  Құрмаш  қайта  естиярлық 
танытты.
Ай  сәулесі көрінбей  кетті. Үй  төбесіндегі қамыс  ызыңдады. 
Тағы  да  жел  көтерілсе  керек.  Тағы  да  боран  болатын  шығар. 
Бораны таусылмайтын неғылған жер. Әлде Айшаны қамыстың 
ызыңымен  жұбатқысы  келген  періштелер,  әлде  аруақтар...

Айша біздің көрпемізді қымтап, басымыздан сипап:
− Болды. Ұйықтаңдар, – деді.
НАУРЫЗКӨК
Ертеңіне  ағыл-тегіл  боп  қар  еріді.  Түнде  үй  төбесіндегі 
босаттың қамысын ызыңдатқан Алтынкүрек желі екен. Желдің 
аты – Алтынкүрек. Адамдарды қан қақсатқан, ызғарлы суықпен 
сүйегін  сырқыратқан  дүлей  дию  сияқты  сиықсыз  қысты  бір 
түнде  жайратып  салатын  Алтынкүрек.  Қарды  ғана  ысырмай, 
адамдардың  еңсесін  езген  қайғы-мұңды  да  аршығысы  кеп, 
уайымыңды  жеңілдететін  Алтынкүрек.
Осы  бip  жылы  жел  періштелердің  қанат  қағысынан  есетін 
сияқты.Қара ниет диюлардың улы тырнағынан адам бейшараны 
арашалайтын  ізгілік  күш  қой.  Айша  айтады,  диюлар  мен 
періштeлеp  ылғи  соғысады  деп.  Әйтпесе,  мен  қайдан  білейін. 
Диюын  да,  періштесін  де  көрген  емеспін.  Көзге  көрінбей 
соғысатын  ол  қандай  күштер?..
Атпақшы, сол күні Наурызкөк келді. Айша айтты:
−  Аман  келдің  бе,  әулием?  Ұяң  бұзылмасын,  балапандарың 
қанаттасын!  –  деді.
Кәдімгі  шымшықтың  үлкендігіндей  ғана  құсқа  да  өстіп 
табынады екен-ау. Елден қысы – жазы кетпейтін кәдімгі бұзық, 
тірмізік шымшықтан басқа. Наурызкөк – моп-момақан. Екі көзі 
моншақтай қап-қара, көгілдір аспан түстес, сүп-сүйкімді, Періште 
екені рас та шығар. Күшті болу үшін дәу болу, қаһарлы болу шарт 
емес те шығар. Айталық, Черчилльдің қасында Махатма Ганди 
кіп-кішкентай ғой. Черчилль сияқты әскери мундир де кимейді. 
Сигар да тартпайды. Коньяк та ішпейді. Пистолет те асынбайды. 
Тіпті  тыр  жалаңаш  десе  де  болады.  Беліне  байлаған  лыпадан 
басқа тұлдыры жоқ. Қару-жарағы жоқ. Біреуге ищай деп жаман 
сөз айтпайды. Қабақ шытып, қатуланбайды да. Ал сөйте тұра, бір 
оқ шығармастан Черчилльдерді жеңді ғой.
Наурызкөк – жақсылықтың нышаны екен.
Сол  түні  Айша  кешегі  әңгімені  жалғастырды.  Оған  себепші 
болған тағы да Құрмаш еді. Аз ғана тақыл-тұқыл тамағымызды 

ішіп,  шырағданды  сөндіріп,  ұйқыға  жатамыз.  Ерте  жатқаннан 
соң ба ұйқы келмей қояды. Ерте жатпайын десең, жермай жоқ. 
Жермайды  үнемдеу  керек.  Жермайсыз  шырағдан  жанбайды. 
Біреулер тоңмайға білте салып жағып жүр. Оған тоңмай қайда? 
Тоңмай  табылса,  қара  көже  ішіп  неміз  бар?  Қатпаймыз  ба  сол 
көжеге.
ЭЛЬЗА - КІШКЕНТАЙ ПЕРІШТЕ
Адамның  басы  –  Алланың  добы»  деген,  қалай  қарай  тепсе, 
солай  қарай  домалайтын  көрінеді.
1941 жылдың. жазынан бастап, дүние астан-кестен болғандай, 
адамдар  Батысқа  ағылып  жатты.  Олар  әскерлер  еді.  Батыстан 
Шығысқа қарай да жүйткіген пойыздар көп. Біздің Мыңбұлақтан 
ылдида, Теріс өзенінің бойындағы теміржол алақандағыдай анық 
көрінеді. Байқаймыз, пойыздар жиіледі.
Солардың  бірі  Боранды  бекетіне  тоқтап,  «жер  ауғандарды» 
түсіріп  тастапты.Оны  үлкендерден  естідік.«Кімдер  екен,кімдер 
екен?» – деп ауыл қазағы сұрамай тұра ма? «Немістер екен», – 
десті біреулер. «Немісі несі? Соғыс бізге де жетіп қалды ма?» – 
деп шошынды қарапайым ел.
Оның  жауабын  көп  кешікпей  өз  құлағымызбен  естіп,  өз 
көзімізбен  көрдік.
Біздің ауылға сатылы арба, жәшік арбамен тізіліп қош келді.
Бәрімізді мектепке жинады.
Жиналысты  ауданнан  келген  қайыс  пальтолы  уәкіл  ашты. 
Төрде колхоз бастық, сельсовет, тағы бір ұзын бойлы кісі отыр, 
түрі  орыс  сияқты.
Уәкіл айтты:
−  Жолдас  колхозшылар!  Бүгін  ауылдарыңызға  жиырма  үй 
немісті  көшіріп  әкелдік,  –  деді.
− Немісі несі? – деп, Сапарбай ата шошынып қалды.
− Неміспен соғысып жатқан жоқпыз ба? – деп, бір бүйірден 
Әліқұл ата тіл қатты. Уәкіл:
− Шуламаңыздар! Жолдас колхозшылар! Бұлар басқа немістер. 
Жо-жоқ, фашистер емес. Өзіміздің Волга бойынан көшкендер.

− Немене, Еділді шапты ма?
− Онда фәшістер Қазақстанға жетіп қалғаны ма?
Сұрақ көбейді. Уәкіл қысылды. Қайыс пальтоның қалтасынан 
беторамалын алып, маңдайын сүрткіледі.
− Жоқ, – деді уәкіл, – фашистер Волга бойына жете алмайды, 
жетпей желкесі қиылады.
−  Онда  Еділдегі  немістерді  неге  жер  аударады?  Уәкілдің 
қиналған  жері  осы  болды.  Немістерді  Сталиннің  бұйрығымен 
көшіріп жатыр деп айта алмайды. Айтса, басы кетеді. Енді уәкіл 
өктемдікке  басты:
−  Жолдас  колхозшылар!  Үкімет  пен  партияның  ісіне  шүбә 
келтірмеңіздер. Немене, үкімет пен партияның саясатына қарсы 
шығасыңдар  ма?!
Жұрт жым болды. Уәкіл де сабасына түсіп:
− Сөз көшіп келген неміс ағайындардың атынан Отто Бауэрге 
беріледі, – деді.
Қайрабай шал жанындағы біреуге:
− Отта, бауыр, дей ме? – деп сыбырлады.
Неміс  орысша  сөйлесе  де,  біз  түк  түсінген  жоқпыз.  Уәкіл 
түсіндірді.
−  Отто  Бауэр  жолдас  айтады:  осындай  қиын  шақта 
орталарыңыздан орын беріп, немістерді қабыл алғандарыңызға 
рахмет  айтады.  Немістер  іскер,  жұмыс  десе  жұлқынып  тұрған 
халық дейді. Колхозға көп көмегі болады, қандай жұмыс болса 
да  қашпайды  дейді.
Отто  Бауэр  –  бетінде  қорасан  дағы  бар,  ұзын  бойлы, 
еңгезердей кісі екен, уәкілдің қазақша аудармасын түсінбесе де 
басын шұлғып тұрды. Күлімсіреп қояды. Уәкілдің тілмаштығын 
күшейткісі  келгендей:
−  Арбайт,  арбайт,  работа,  работа,  –  деп  қойды.  Сонымен 
жиналыс тарқады. Тарқар алдында кімнің үйіне кім кіреді, соның 
тізімі  оқылды.  Оны  Жуанқұл  бастық  жариялады.  Тізімді  оқып 
тұрып,  бір  жерінде:
− Бердімбетова Айшаға – Вольф Анна, екі қызы бар – Эмма, 
Эльза, – деді.

Сөйтіп, Эммасы мен Эльзасын алып, Анна біздің үйге келді. 
Эммасы  менен  үлкендеу,  Эльзасы  әлі  аяғы  шықпаған  нәресте 
екен. Оны Анна көтеріп келді. Бір қолында қызы, бір қолында 
қарала  орамалға  буған  түйіншегі  бар.  Эммасының  қолында  да 
бір түйіншек бар. Бар байлығы – сол.
Кейін-кейін  Анна  айтады  ғой:  тәп-тәуір  дәулетіміз, 
сиырларымыз,  шошқаларымыз,  үйрек-қаз,  тауықтарымыз  бар 
еді деп. Бәрі қалған. Бір түннің ішінде әскер келіп, апай-топай 
пойызға,қызыл  вагонға  салған.  Енді  жеткен  жері  осы  –  біздің 
Мыңбұлақ.  Оның  ішінде  біздің  қоржын  үй.
Қоржын  үйдің  бір  жағында  –  өзіміз,  екінші  басында  шөп, 
тезек , жалғыз сиыр, бір-екі ешкі. Ортадағы ауыз үйде де отын 
тағы  басқа  кәкір-шүкір  орналасқан.
Айша айтты:
−  Бір  бөлмеде  бірге  тұрамын  десең,  міне,  ана  бөлменің  бір 
қуысын жөндеп аламын десең, оны өзің білесің, – деді Аннаға.
Оның тілін түсініп жатқан Анна жоқ. Бірақ мылқау жандарша 
ыммен – ақ түсініскен сияқты. Анна:
− Гут, гут, – деді.
Сөйтіп, менің немісше бірінші үйренген сөзім – «гут».
Анна  сарғыш  қолаң  шашты,  ажарлы  әйел  еді,  үлкен  қызы 
да өзіне тартқан, жасына қарамай аяқ-қолы балғадай,денесі ірі 
екен. Ал кіші қызы өте шінжәу, ілмиіп қана қалған, шала-жансар. 
Бұрыннан солай ма, әлде пойыздағы ұзақ жолды көтере алмай 
.ауырып қалған ба, о жағын біле бермеймін. Жылауық та емес, 
Бірақ ыңырсиды, езу тартып күлгенді білмейді. Әлі ес білмеген 
сәби  болса  да,  жасыл-сарғыштау  кезінде  қаптаған  қасірет, 
бозғылт  аспандай  терең  мұң  жатыр.
Соғыстың  бірінші  жылы  ғой.  Дастарқанымыз  әлі  қурамаған 
кез.  Қонақтарымызға  дәм  бердік.  Содан  соң  Анна  ай-шайға 
қарамай іске кірісті. Мал тұратын бөлменің бір бүйірін тазалап, 
араға ағаштан, Айшаның баулап-баулап қойған жусан отынынан 
қоршау  салып  алды.  Тауықтың  күркесіндей  бөлек  бір  бөлме 
болып  шыға  келді.  Бөлме  ішіндегі  бөлме.
Аннаның  байын  әскерге  алған  екен.  Кейін  ойлаймын  ғой. 
Әскерге  алса...  соғыста.  Немістерге,  фашист  немістерге  қарсы 

соғысады. Неміс бола тұрса да. Демек оған сенгені. Сенсе, неге 
үйін  жер  аударып  жібереді?
Бұл  дүниенің  біз  білмейтін  жұмбағы  көп.  Дүние  о  басында 
түп-түзу,  дұрыс  жаратылса  керек.  Бірақ  кейін-кейін  күштілер 
шыққан,әлсіздер шыққан. Әділетсіздік содан туған. Шын әділет 
– тепе-тендік. Адамдардың бәрі тең болуы керек. Ал адамдарда 
ондай теңдік бар ма? Біреу семіз, біреу арық. Әлемнің терезесі 
тең  емес.  Біреудікі  биік,  біреудікі  аласа,  ал  біреудің  терезесі 
шынысыз, қозы қарын ғана қампаяды. Ендеше, шын әділет еш 
уақытта, еш заманда да болмақ емес. Қазіргі әділет, әділет деп 
жүргеніміз  –  соның  жұрнағы  ғана.
Сол жұқаның да жұлыны жұлынған.
Әділеттіктен аттап өтетін, беттің арынан таспа тіліп, түйіндеп 
тастайтын саясат дейтін сайқал бар. Саясат – көбінесе тақ үшін 
талас. Тақ дегеніміз – күш. Күшті болу үшін таққа таласқандар 
туған әке-шеше, құрсақтас бауырын да аямайтынын тарих талмай 
көрсетті, көрсетіп те жатыр, көрсете де береді.
Таққа  таластың  ар  жағында  аран  жатыр.  Аран  ашылады. 
Қазақтың:  «кедей  бай  болсам  дейді,  бай  Құдай  болсам  дейді» 
дегені содан қалған. Араны ашылған патша әлемді алсам дейді. 
Әлемді Құдайдан басқа ешкім ала алмайды. Содан барып соғыс 
шығады.  Ал  соғыс  дегеніңіз  қып-қызыл  қан,  қаптаған  түпсіз-
түмен  қасірет.  Патшалар  жауласады,  халық  қырылады.
Сол қасіреттің бір түйірі мына біздің үйдің бір түкпіріне келіп 
қонақтады.
Аз  күнде-ақ  Анна  дегеніңіз  Айшамен  бұрынғыдай  ыммен 
емес, қазақша сөйлейтін болып алды. Эммасы да алғыр екен, біз 
де онымен түсінісіп кеттік. Жалғыз тіл қатпайтын – Эльза. Оның 
тілі – тілсіз ыңырсу. Сүтте бердік, қаймақта бердік, барымызды 
аузына тостық, бірақ...
Бір күні таңертең біздің бөлмеге Анна келіп, Айшадан:
− Бұл ауылдың зираты қайда? – деп сұрады.
− Зираты несі? – деп шошып кеткен Айша.
− Эльза... – деп, Анна бетін басты.
Үрпиісіп, орнымыздан өре түрегелдік.

Айналасы  қоршалмаған  жадау  ғана  жетім  зират  Бердімбет 
сайының  бас  жағында,  қара  жолдың  үстінде.
Анада  жиналыста  сөйлеген  Бауэр  келді,  бір-екі  неміс  келді. 
Өздерінше бірдеңе-бірдеңе сөйлесті. Біз түсінбейміз. Түсінгенім: 
«мусульман, мусульман» дегендері ғана.
Не керек, Эльзаны зираттың дәл езіне емес, одан төменірек, 
Бердімбет  сайының  қабағынан  ошақтай  ғана  жер  қазып,  соған 
көме  салды.  Қызыл  құмырсқаның  илеуіндей  ғана  төбешік  ақ 
қардың  ортасында  қарауытып  қалды.  Аппақ  дүниенің  бетіне 
біткен  бір  түйір  тарыдай  ғана  мең.
Ал  жалпы,  «аппақ  дүние»  деген  осы  бір  егей  бала  сияқты 
оқшау  ауылға  болмаса,  жалпы  әлемге  жараспайды.  Жалпы 
дүниенің  беті  дәп-дәле.  Айғыз-айғыз  қан.
Бауэр, тағы басқа ер-азамат немістер бір күнде көрінбей кетті.
− Қайда кетті? – десек,
− Трудармияға алып кетті, – деді.
Қайтіп оларды көрген жоқпыз.
Ал  қалған  немістер  күн  жылына  бере  өздеріне  жертөледен 
болса  да  баспана  соғып,  қазақтардың  «қоржын»  тамдарынан 
бөлініп  шықты.
Көп  жыл  өткеннен  кейін,  ұдайы  сыртта  жүріп,  елге  барсам, 
«неміс көше» деген пайда болыпты. Үйлері әдемі, сүйкімді. Бау-
бақшасы бар. Шетінен ауқатты. Анна қартайыпты. Эмма сондағы 
бір  тызылдап  тұрған  пысық  неміске  тұрмысқа  шығыпты.  Өзі 
магазин  ұстайды  екен,  қисық  көз  күйеуі  қамбашы  екен.  Билеп 
тұр.  Үйіне  шақырып,  шай  берді.  Эмманың  бір  бөтелке  арағын 
іштік.
− Гут, гут, зер, гут, – дедім.
Ешкімге  қиянаты  жоқ,  өтірік-өсекке,  мақтанға,  кеудемсоққа 
бармайтын,  зорлық-зомбылықты  сүймейтін,  тек  өзінің 
адалдығына, тек өзінің маңдай тері мен табан ақысына сүйенетін 
мейірімді  жандар.
Ал енді осылардың әлдеқайда алыстағы қандастары қалайша 
дүниені шат-шәлекей қылғаны мүлде түсініксіз.

МҰСЫЛМАНДЫҚТЫҢ БЕЛПСІ
Жаратқан  Құдірет,  Жасаған  Ием  о  басында  Адам  Ата  мен 
Хауа Ананы  дүниеге келтірген  де, бұл ұлы ата-анамыздың тал 
бойында бір мін болмаған. Артығы да жоқ, кемі де жоқ. Адам 
баласы шексіз шебер Құдіреттің күшімен, шексіз даналығымен 
жаратылған.  Адамның  мүсінінен  қандай  мін  табасыз?  Құлағы 
артық  па?  Қолы,  аяғы  артық  па?  Бәрі-бәрі  орын-орнында  тұр.
Адамның  жаратылысы  дүние-әлемнің  жаратылысындай 
мүлтіксіз қиюласқан. Қазір инженер деп жүргендеріміз машина 
жасайды,  сағат  жасайды.  Қырып-жою  құралдарын  жасауда 
мол табысқа жетті. Ал бірақ Адамды жасау үлгісі бар болса да, 
адамды жасай алмайды. Роботтың жаны жоқ, сезімі жоқ. Қуана 
білмейді,  қайғыра  білмейді,  армандай  алмайды.
Ендеше, Құдайдан құдіретті ешкім де, еш нәрсе де жоқ. Ал 
енді,  келе-келе,  адамдар  адамның  жаратылысынан,  мүсінінен 
кемшілік  тауыпты.  Адамзаттың  бәрі  емес,  едәуір  бөлігі.
Сөйтсе,  олардың  ойынша,  еркек  адамның  мүшелерінде, 
дәлдеп айтқанда, бір ғана мүшесінде, тағы да дәлірек айтқанда, 
еркектік белгісінде құйтақандай кінарат бар екен. Еркектік белгі 
бүрік екен. Бүрік етіп тұрған – тырнақтай ғана тері екен.
Сол тырнақтай теріні өткір ұстарамен шертіп жіберіп, кесіп 
тастаса,  сауап  болады  екен.  Әйтпесе,  үлкен  күнә!  Ол  күнәнің 
жазасын әсіресе о дүниеге барғанда қатты тартатын көрінесің. О 
дүниеде мәңгі-бақи тозақта ойбайлағанша, осы дүниеде-ақ тыз 
етпе бір ауырғанға шыдасаң – мойнындағы зіл батпан қарыздан 
құтылғаның.
Айша  осыны  қатты  уайымдайды  екен.  Қиын  болғанда, 
Мыңбұлақта бала «піштіретін» маман жоқ. Бұрын заман тынышта, 
Түркістан жақтан жылда бір келіп, «піштіру» науқанын жүргізіп, 
мал жинап қайтатын Қара қожа да келмей қойды.
Мұртазасы  болса,  Айшаға  уайым  түспес  еді.  Баласын 
сүндеттету – әкенің парызы. Бірақ Мұртазаның міндетін Айша 
өз мойнына жүктеп алған. Тағдыр солай ұйғарды. Көнбеске амал 
жоқ.

Бердімбет  сайының  сәні  кетіп,  гүлдер  солып,  көбелек  қуған 
қарлығаш ұшпай, оның орнына шұбатылып мизам ұшқан шақ. 
Сірә, қырық екіншінің қоңыр күзі.
Қырсық  қара  биеден  қалған  бурыл  тайдың  үстінде  бір 
жамбастап,  сайдың  ажырық  отына  жайылып  жүрген  жылқыға 
қарап, сүлесоқ отырғанымда, ойда жоқта алқын-жұлқын Айша 
жетіп  келді.
− Әй, Барсхан, әйда, жүр үйге, — деді.
− Не болып қалды?
− Кейін айтам, жүр, жүр.
− Жылқыны қайтем?
− Тасбет бригәт қазір басқа адам жібереді.
Айшаның айтқанын істемей көр. О, оны сіздер білмейсіздер. 
Ол бурыл тайдың үстінде жарбиып отырған мен тұрмақ, зіңгіттей 
Тасбет маңқаның өзін аттың үстінен түсірген. Тасбеттің өзінен 
де  бар.  Дереу  тілдейді.  Атаңа  нәлет  дейді.  Құлақтың  қатыны 
дейді.  Халық  жауының  қатыны  дейді.  Айша  бір  шыдайды,  екі 
шыдайды,  тіптен  болмаған  соң,  Қызыл  қырманның  басында, 
шаршы топтың көзінше Тасбетті аттың үстінен тулақтай жұлып 
түсірген ғой. Тасбет сотқа бермекші болыпты. Ел жиылып, қой-
қойлап  әрең  басыпты.
Үйге  келген  соң  Айша  дәу  қара  қазанға  су  жылытып,  мені 
әбден шомылдырды. Қара сабынды аяған жоқ. Бөз де болса, таза 
көйлек кигізді. Әлі күн жылы еді, сонда да құрақ сары күпәйкемді, 
ақ қоян құлақшынымды кигізді.
Не екенін түсінбеймін, қарындасым мен інім де аң-таң. Сірә, 
мені тойға барады десе керек, біз де барайықшы деп қыңқылдасты.
Айша оларға «тәйт» деп тастады.
Әлдеқалай қашып кетпесін дегендей, қолымнан қысып ұстап 
алып, дедектетіп, талай сайлардан етіп, басқарманың үйіне жетті.
Жуанқұл  бастықты  күнде  қарғап-сілеп,  иттің  етінен  жек 
көруші  еді,  енді  мұнысы  несі  деп  түсінбедім.
Үйге  кірсек,  қауқылдасып  шалдар  отыр,  сампылдасып 
кемпірлер  отыр.  Мені  көріп  бәрі  де:
− О, Барсхан келді, Барсхан келді! – деп, дәл бір Барсхан емес, 
Бауыржан келгендей дуылдасты.

Сөйтсем,  төрде  қаз-қатар  болып,  тізіліп  көп  бала  жатыр: 
Қорғанбай,  Боранбай,  Қуанышбай,  Аманбай,  Өсер,  Тілепалды, 
Сүлеймен...
Сүйек қажаған сиырдай, ауыздарына құрт салып, малжандасып 
жатыр.
Біле қойдым. «Піштіреді» екен. Айшаның қолынан жұлқынып 
шығып тұра қашайын деп едім, шыға алмадым. «Босат», – деп 
ышқынып едім, үй толы адам:
− Ой, Барсхан батыр ғой!
−  Ой,  ол  жазда  элеваторға  бидай  тасығанда  Евгеньевканың 
бұзық  балаларымен  қорықпай  төбелескен!
− Ой, ол Салбидің қабаған итінің жағын айырып тастаған! – 
деп, мені мақтайды – ай шетінен.
Қашып кетуге бет қалмады. Амал жоқ, қаздай тізілгендердің 
қатарына мен де барып жаттым.
Қырғыздан  келген  «хирург»  небір  күлдіргі  әңгіме  айтып, 
шаруасын да тындырып жүр. Сол әңгімесін тыңдап жатып, менің 
де «шаруамның» біткенін байқамай қалыппын. Тек киіз күйдіріп 
басқаны жаныма қатты батты білем, қырғыз «хирургты» айқайлап 
боқтап жіберіппін. Өйтпесе «хирург» бола ма:
− О, батыр екенсің, тентек екенсің да, – деп күлді.
Көзім  түсіп  кетіп  еді,  Айша  жылап  тұр  екен.  Кім  біледі, 
қарызынан  құтылғанына  қуанғаны  шығар:  «Баламды  кәпір 
қылдырдың-ау»  деп,  енді  оған  түсінде  Мұртаза  налымайтын 
болар, рухы риза болған шығар. Айша аруақтан ғана қорқады.
ҚОҢЫРАУЛЫ ЕЛІКТЕР
−  Баяғыда,  баяғыда  –  а  -  а...  –  деп  әндетіп,  созалаңдатып 
бастайды  әңгімесін  Айша.  –  Ерте-ерте,  ертеде,  ешкі  жүні 
бөртеде...
Осы  жерде  тоқтап  қалады.  Түн  ұзақ.  Оны  Айша  әңгімемен 
қысқартады.  Бәріміз  төсектеміз.
Биыл біздің үйде бес адам бар: Айша, мен, Барсхан, Құрмаш, 
Батырхан, Машан.

Машан – жиеніміз. Мұртазаның қарындасы Әдияның баласы. 
Әкесі  Қадырды  1938  жылы  «халық  жауы»  деп  Әулиеатаның 
түбінде, Қарасудың бойындағы жарқабақта атып жіберген. Қадыр, 
Пірнә,  Қасымбек  –  бәрі  де  Андреевкадағы  шанышқылылар. 
Жапонияның  «шпиондары»  екен.  Үшеуін  де  атып  тастады. 
Өйтпегенде,  Жапония  Қазақстанды  әлдеқашан  басып  алатын 
екен.
Сол  «шпиондардың»  ауылында  мектеп  төрт-ақ  кластық.  Ал 
біздің  ауылда  жеті  кластық.  Өз  Андреевкасында  төртіншіні 
бітірген  Машан  енді  қайда  барып  оқиды?  Борандыда  –  он 
жылдық. Ол алыс. Әрине, біздің үйде жүріп оқиды. Андреевка 
шанышқылылары  төртті  бітірген  балаларының  бәрін  біздің 
мектепке берді. Бәрінің жекжат – жұраты бар. Құли – Шілмембет 
пен  Шанышқылыда  бір-бірімен  қыз  алыспаған  үй  кемде-кем. 
Содан  бері  нағашылы-жиенді  болып  кеткен.
Оқу басталар күзде Әдия әпкем Машанды ертіп келді. Айшаға:
−  Мына  Машан  осы  үйде  жатып  оқиды.  Ауырсынба. 
Жағдайларыңды  білем.  Шамам  келгенше  үн,  картоп  әкеп 
тастармын,  –  деді.
Айша:
−  Машанға  бола  бөлек  қазан  аспаймыз  ғой.  Қатықсыз  қара 
көжені  балалармен  бөліп  ішер,  о  не  дегенің,  –  деді  қайын-
сіңілісіне.
Машанның  келгені  жақсы  болды.  Екеуміз  құлын-тайдай 
тебісіп жатамыз. Төбелесіп те қаламыз, татуласамыз. Аға орнына 
аға  еді.
Әне, сол Машан Айша әңгімені бастай берігі, кідіріп қалғанда:
− Апа, не болды? Айтсаңшы, – деп ынтыға түседі. Айша ән 
салатындай  тамағын  кенеп  алып,  сөзін  жалғастырады.
− Осы біздің Мыңбұлақта ит мұрны батпас қалың қара орман 
болады  екен.  Емен  осында,  қызыл  қайын  да  осында,  арша, 
шынарға  дейін  шығады.  Қазір  ғой  азғындап  әр  жерде  қарағаш 
пен  терек  қалғаны.  Оның  өзін  отқа  жағып  құртып  болдық.
Сол  орманның  ішінде  не  жоқ:  құйқылжыған  кұс,  сандуғаш, 
сары торғай, жаннат торғай, теңбіл торғай толып жатыр. Нағыз 
құс базары екен. Әрбір бұтақтың бойы быжынаған ұя. Емен мен 

шынардың басын қаршыға мекендейді. Не деген пейіш десеңші! 
Қаршыға мен сандуғаш бір орманда қоңсы қонады.
Оны  айтасың,  аю  ше?  Орман  іші  толған  қой  бүлдірген.  Аю 
адамға ұқсап, қос аяқтап тұрып, әлгі бүлдіргенді қолымен теріп 
жейді  екен.
Ал  ең  қызығы:  анадай  жерде  үрікпей,  қорықпай  еліктер 
жайылып жүреді. Жан-жануар біткеннің әдемісі. Мойындарында 
күміс қоңырау сыңғырлайды. Ал енді сол еліктерді біреу атса – 
сол адам өлді дей бер.
Жазғы шілдеде Түркістан жақтан ба, Түлкібас жақтан ба, жаз 
жайлауға хан ордасы көшіп келеді екен. Осы біздің Мыңбұлаққа. 
Ақ  ордасын  орнатып,  сырнайлатып-кернейлетіп,  сауық-сайран 
өмір сүреді.
Хан әсіресе еліктерді жақсы көреді екен. Мойындарына күміс 
қоңырау тақтырып қояды екен. Оларды өз қолынан жем беріп, 
сылап-сипап  мәпелейді.  Құдіреті  күшті,  сиқыры  бар  шығар, 
әйтпесе жабайы елік қасына адам баласын жолата ма?
Сөйтіп жүргенде, бір аңшы бір елікті садақпен атып алыпты. 
Бірақ  сорлы  ұсталып  қалыпты.  Ханның  қарауылдары  көп  қой. 
Хан жарлық шығарған екен: кімде-кім елікті атса дарға асылады 
деп. Әлгі аңшы ол жарлықты естімеген бе, естісе де елемеген бе, 
әйтеуір, түлен түрткен ғой.
Ханның жарлығы бар. Хан екі сөйлемейді. Хан қаһарланды. 
Аңшы  дарға  асылатын  болады.  Халық  жиналады.  Ханның 
жендеттері  аңшының  мойнына  қыл  шылбыр  салады.  Айыпкер 
аңшының  астындағы  дөңбекті  енді  алып  жатқан  кезде:
− Хан ием! Дат! – деп шыңғырған дауыс шырқырап шығады. 
Халықтың  арасынан  бір  бүлдіршіндей  жап-жас  қыз  жүгіріп 
шығып, тақта отырған ханның алдына барып, етпетінен құлап, 
ханның  аяғын  құшақтайды.
Хан:
− Бұл қайсың?! – деп қаһарланып, әлгі қыздың иегінен көтеріп 
қараса, құдая тоба, хордың қызы! Ай десе – аузы, күн десе – көзі. 
Мұндай нұрлы әйел затын бұрын көрмеген хан тілі байланғандай 
есі кетіп, мелшиіп отырады да қалады. Жарты әлемге жарлығы 

жүрген, дүниені қалтыратқан құдіретті хан мына сәтте дәрмені 
кетіп, хан екенін ұмытып, есі шығады.
Айша осы жерде кілт тоқтап, басын көтеріп, біз жаққа қарап 
қояды.  Ұйықтап  қалған  жоқ  па  деген  шығар.  Терезеден  Ай 
қиғаштап,  алакөбең  сәулесі  әлі  түсіп  тұр.
Машан жастықтан басын жұлып алып:
− Апа, не болды? – дейді.
− Әшейін, сендер ұйықтап қалған жоқ па деп...
− Жоқ, ұйықтамаймыз, айта беріңіз.
− Мен қайбір айтқыш дейсің, баяғыда естігенім ғой.
Баяғыда естігені... Оны баяғыдан да бұрын басқа біреу естіп, 
енді біздің құлағымызға тиді. Ұрпақтан-ұрпақ осылай бір-біріне 
аманат  қылып,  мирас  етіп  қалдыра  бермесе,  небір  асылдар 
адасып  қалмай  ма?  Енді  ойласам,  Айшаның  сондағы  айтқаны 
сонау көне түрік дәуіріне, Ұлы Түрік қағанаты заманына кетеді. 
Мың жылдың ар жағында жатыр.
− Сөйтіп, қыз «дат, хан ием!» – дейді деп сабақтайды Айша.
− Датыңды айт, – дейді хан.
− Айтсам, мына пенде менің әкем еді, – деп, дар ағашта тұрған 
аңшыны көрсетеді. – Мен сенің күңің болайын, әкемді өлтірме. 
Елікті  ол  еріккеннен  өлтірген  емес.  «Сенің  жазығың  жоқ, 
балаларымның  азығы  жоқ»,  –  деп  атты.
Жиналған жұрт аңтарылып, «а, құдайлап» қалады.
Хан есін жиып, қауымға қарап:
−  Уа,  халқым,  естідің  ғой  мына  перизаттың  айтқанын.  Не 
істейін?  –  дейді.  Халық.  шу  етіп:
− Босат, босат әкесін!
− Сауабын аласың!
− Мойныңа қан жүктеме! – деседі.
−  Халық  қаласа  –  хан  жалғыз  түйесін  сояды.  Айтқандарың 
болсын.  Бірақ,  –  деп  хан  жендеттеріне  қарайды.  –  Бірақ  бұл 
адам менің жарлығымнан аттап елікті өлтірді. Сол елікті көздеп 
атқан бір көзін ойып тастаңдар. Садақ тартқан бір қолын шауып 
тастаңдар!
Қыз:

− Хан ием, ол бізді, шиеттей бала-шағасын, аң аулап асыраушы 
еді, енді қайтіп күн көреміз? – дейді.
Хан:
– Ханның қайын атасы аштан өлмес. Мен сені аламын. Күңім 
емес ханымым боласың, – депті дейді.
Сөйтіп, қызының ақылдылығы мен сұлулығының арқасында 
әкесі тірі қалыпты дейді. Қыз ханым атанып, ханға адал жар, әрі 
ақылманы болып, халыққа пана болып, бақытты өмір сүріпті.
Машан:
− Апа, тағы айтшы, – деп қолқалайды.
−  Қанағат,  жиен  бала,  қанағат  қарын  тойғызар,  қанағатсыз 
жалғыз атын сойғызар, – деді Айша, – ертең де түн ұзақ, сонда 
айтармын.  Ал  әзір  ұйықтаңдар.  Таңертең  сабаққа  барасыңдар.
* * *
Сөйтіп,  бұл  Мыңбұлақта  ханның  жазғы  «резиденциясы» 
болған. Ақ Орда тігілген. Қай жерге тікті екен? А... бәлкім, осы 
біздің  үй  тұрған  жер  хан  ордасының  орны  шығар,  а?  Өйткені 
біздің  үй  –  Тәңіртауға  қараған  ең  шеткі  үй.  Өзі  өрлеуіт  жерде 
түр. Хан ордасын ойпауытқа тікпейді ғой. Және Мыңбұлақтың 
ішіндегі ең сұлуы, ең мөлдірі – біздің Жалбызбұлақ. Оның суы 
кәусар. Айналасына жалбыз иісі аңқып, әлі күнге дейін бүлдірген 
өседі.  Жазда  бұлбұл  сайрайды.
Айша  суға  жұмсағанда,  шелекті  жаныма  қойып,  мөлдір 
көзді  қайнарға  қарап,  шөкелеп  көп  отырып  қаламын.  Сайдың 
қабағынан  Айша  айқайлап:
− Барсхан, неғып отырсың? Су перінің қызы басыңды дуалап 
қойды ма? Қайт! – дегенде, шелекті әрең көтеріп, сайды қиялап, 
жалғыз аяқ жолмен асыға жүгіріп, алқынып қаламын.
Елден ерте кетіп, Әулиеатаның интернатында оқып жүргенде 
де, Мәскеуге барып оқығанда да... ылғи түсіме осы кәусар бұлақ 
кіреді.  Етпеттеп  жата  қалып,  суына  бас  қоямын.  Бірақ  шөлім 
қанбайды.  Іше  беремін,  іше  беремін,  шөлім  қанбайды.  Оянып 
кетсем – аузым кеуіп, тілім таңдайыма жабысып қалған сияқты 
болады. Тұра салып, кранның суынан ішсем, әлгі түсімдегідей 
емес, хлор мен саз татады. Интернаттың шиқылдақ темір төсегіне 

қайтадан  құлай  кетіп,  мақта  тыққан  жастыққа  бетімді  басып 
жатқанда,  жастық  суланып  қалады.
Енді  көзім  ілініп  кетсе,  Тәңіртаудың  бөктері,  қызыл  изенді, 
тобылғылы төскей, сол төскейден төменірек біздің ақ үй көрінеді. 
Ылдида жатқан теміржолдан, пойыздан секіріп, сол ақ үйге қарай 
белуардан көк шөп кешіп, асығып бара жатамын.
Жақындаған  сайын  ақ  үй  ажарлана  береді,  асқақтай  береді, 
жарқырап  көрінеді.  Небір  асыл  тастармен  көмкеріп  тастаған 
Алтын Орда екен деймін. Апыр-ау, біздің үй мұндай емес еді ғой 
деймін. Мойнына күміс қоңырау таққан еліктің лағы алдымнан 
билеп,  еркелеп  шығады.  Оған  интернаттың  іші  «балшық» 
кәмпитін  беремін.  Базарлығым  –  сол.
Одан  бері  де  қырық-елу  жыл  өтіп  кетті.  Бәрібір,  әлі  солай. 
Әлгі  түстен  айыға  алмаймын.  Сол  баяғы  мен  тұрған  үйден 
қазір жұрнақ та жоқ. Соқамен айдап, әуелі қызылша, одан кейін 
картоп  егіп  тастаған.  Бір  белгі  жоқ-ау,  бір  белгі  жоқ.  Есіктің 
алдында Мұртаза демалып отыратын дәу қойтас болушы еді, о 
да  көрінбейді.  «К-700»  оны  да  уатып  жіберген  бе,  білмеймін.
Ал бірақ менің түсім бұл шындықты мойындамайды. Алдымда 
дәйім  Ақ  Орда,  кейде  Алтын  Орда  тұрады.  Қағанат  дәуірлеп 
тұрған кезде, Түрік ханына саяжай болған жер.
Сырдың бір сүлейі:
Адамзат – келер, келер, жүзге келер,
Пендені үйде өлсе де, түзге көмер.
Құдая, иманымды салауат қыл,
Ағайын қайда бізді іздеп келер? –
деп еді.
Жүзге  келермін.  келмеспін,  Алланың  ісі.  Алланың  қарызға 
берген  өмірін  ерте  ме,  кеш  пе,  әйтеуір,  бір  қайтарарың  хақ.
Сонда, шіркін, менің қабірім сол Ақ Орданың түбінде қалса... 
Қара  орман  шулап  тұрса...  Күміс  қоңыраулы  еліктер  жайылып 
жүрсе... Қабірімде шыққан бір түп сәмбі талына сандуғаш қонып, 
Ай сәулесі астында мәңгі-мәңгі махаббат жырын жырлап тұрса... 
Ой, дүние-ай десеңші!

ЖАЛАҢАШ ҚАСҚЫР
Қасқырдың  жүні  қалың,  киіздей  тығыз.  Қасқырдан  ішік 
кигендер некен-саяқ. Әркімнің қолы жете бермейді. Бар болса да 
жастарға кигізбейді. Күйдіріп жібереді дейді. Жас бозбала, жігіт-
желең  кисе,  әтек  болып  қалатын  көрінеді.  Тұқым  тамырлары 
өртеніп кетеді екен де.
Қасқыр  жазда  түлейді.  Киімін  ол  да  жеңілдетеді.  Ал  қыста 
қырық градус аязыңа бүлк етпей жорта беретін көк бөрің – осы. 
Аңшылар оны осы кезде аулайды.
Қасқыр затын адамдар жек көреді. Көбі қорқады,тіптен бәрі 
қорқады. Малын жеп қояды, содан өштеседі. Ал адам мал жемей 
ме? Жейді. Оны ешкім күстәналамайды.
Қасқырдың адамнан өзгешелігі – адам бәрін жей береді. Шөп-
шаламды  да  азық  қылады.  Тіпті  бақа-шаян  жейтін  ел  де  бар. 
Ал  қасқыр  шөп  жей  алмайды.  Тек  емдік  үшін  өте  сирек  дәру 
шөптерді  қажағаны  болмаса,  шөп  атаулыны  аузына  алмайды. 
Ал әлдеқалай ауырса – тек асыл тамырды ғана татады. Өзін-өзі 
емдемесе,  қасқырды  кім  емдейді?!  Табиғат  солай  жаратқан.
Қасқыр тек етпен ғана қоректенеді. Су ішеді. Арақ ішпейді. 
Ол Құдайдан шекер мен бал сұрап жатқан жоқ. Ананас пен банан 
талап  етпейді.  Оның  бәрі  адамдардың  ермегі.  Қасқыр  адамдар 
сияқты тойымсыз, тәуфихсыз емес. Бөрі баласын жұрт: «қорқау, 
қомағай» деп ғайбаттайды. Бәрі бекер. Қомағайлық, қорқаулық 
алдымен адамға тән.
Құдай солай жаратты. Оған бөрі баласы кінәлі ме? Амал жоқ, 
ет керек, еттен басқа қорегі жоқ.
Қасқырды жамандап жатқандарды көргенде, мен ішімнен:
−  Уа,  қасиетті  киеміз,  бұл  пенделерді  кешіре  гөр,  –  деп 
отырамын.
Көк Бөрі біздің қасиетті киеміз ғой. Көк Түрік заманында көк 
байраққа алтындап, Көк Бөрінің басын салып қояды екен. Сол 
тегін деп пе едіңіз?! Тегін емес қой. Қазіргі көк байрағымызға:
−  Бөрінің  басын  салайық,  –  деп  ұсынғанымда,  кәдімгідей 
ақылды,  биік  дәрежелі,  лауазымды  адамдар  күлді:

−  Ай,  осы  жазушылар-ай,  қайдағы  жоқты  айтады,  –  деді. 
Амал не, көп айтса, көнесің дағы. Мейлі, келер ұрпақ бізден гөрі 
парасаттырақ  болса,  түзетіп  алар.
«Бұл не айтпақшы?» – дейсіз ғой. Айтпағым, кешегі әңгіменің 
жалғасы.  Құдайдың  өлшеп  берген  өмірінің  тағы  бір  күні  өтті. 
Тағы бір түн келді.
Жоқ-жұтаңдай тамағымызды ішіп, Машан екеуміз уқит-суқит, 
шала-шарпы сабаққа дайындалған болып, төсегімізге жатамыз. 
Ерте жатсаң – түн ұзақ. Ұйықтамай отыра берсек – жермайды 
жеп  қоямыз.  Жермай  іздеп,  Айша  тракторшыларды  жағалап, 
жалынып  жүргені.  Қазір  трактор  да  тоқтаған.  Дала  –  аяз. 
Жатпағанда  не  істейміз?
Ары тартып, бері тартып, Машан екеуміз бір көрпеге таласып, 
көз  байлана  бере,  сырыққа  қонақтайтын  тауықтар  сияқты  бір-
бірімізді итерісіп, әйтеуір, бір кезде тынышталамыз:
Машан:
− Апа, – дейді. Айша:
− Ау, жиен бала, – дейді.
− Кешегідей әңгіме айтыңызшы.
− Нені айта берем беталды?
− Иә, кешегі хан жақсы кісі екен ғой.
− Жақсысы жақсы ғой, – деді Айша күрсініп. – Залымдығы да 
жетеді.
− О, не? – Машан басын көтеріп алады. Хан залым дегенге 
сенгісі  келмеген  шығар.
− Ақыры, қоймадың ғой, – деп, Айша ықылассыздау бастайды.
− Кеше сол хан қоңырау таққан еліктерді жақсы көреді екен 
деп ем ғой. Жарықтық елік те бір ерекше сұлу жануар, әсіресе 
лағының  көзінің  жәудірегенін  көрсең.  Хан  да  сұлуға  құмар 
шығар. Сұлулықты, әсемдікті, әдеміні сүймеген патша қатыгез, 
қан-құмар  келетін  көрінеді.
Содан, сол қарауылдар көздің қарашығындай қоритын еліктің 
біреуін  түнде  қасқыр  жеп  кетіпті.  Хан  ордасы  жау  шапқандай 
аласапыран.
Қарауыл қанша күшті болса да, ормандағы ағаш сайын бір-бір 
қарауыл қойса да, тағы бір елік жоғалып кетеді.

Хан қаһарланып:
− Тірідей ұстап әкеліңдер! – деп бұйырады. Нөкерлер:
−  Қасқырдың  апанын  кім  біледі?  –  деп  жар  салады.  Сонда 
қарадан  біреу  тұрып:
− Е, ханның қайын атасы аңшы емес пе? Білсе – сол біледі, – 
дейді.
Бір көзі ойылған, бір қолы шабылған қайын ата:
− Баяғыда білуші ем, – дейді.
− Білсең – баста, жол көрсет, – дейді нөкерлер.
Арланның  апаны  жайдақ  жерде  болушы  ма  еді,  аңшылар 
атқа  қонып,  тазыларын  жалақтатып,  тауға  қарай  тартады. 
Керегетастың  ар  жағындағы  Қорымтасқа  жортады.
Семіз елікті жарып жеген арлан, әлгі мол етті сіңіріп, тарғыл 
жартастың астындағы үңгірінде ұйықтап жатса керек. Апанына 
жақындап қалған аттылардың дүбірін естіп, бір бәленің боларын 
сезіп, атып тұрып, аттыларға ызғарлана бір қарап алып, Қорымға 
желе  жортып  жөнеледі.  Аңшылар  қиқулап,  қуып  келеді.  Бірақ 
сусыма,  тайғанақ  тастан  аттары  жүре  алмай  қалады.  Енді 
арланның  соңына  тазылар  түседі.  Бүркітшілер  қырандарының 
томағасын  сыпырады.
Не  керек,  бүкіл  әлем  жиналып  жатып,  әлгі  арланды  тірідей 
ауылға  алып  келіп,  ханның  алдына  тастайды.  Аяқтары  қыл 
шылбырмен  матаулы.  Аузын  да  қайыспен  құрсаулап  тастапты. 
Ақсия да алмайды. Тек ызадан от тұтанған көздері ғана аласұрады. 
Керіскедей тұрқы есік пен төрдей екен. Аяқтары – Нәметқұлдың 
балғасындай.
−  Қай  балғасы?  –  деймін  шыдай  алмай.  Өйткені  ұстаханада 
балғаның түр-түрі барын мен жақсы білемін ғой. – Шеге соғатыны 
ма,  таға  қағатыны  ма,  жоқ  болмаса  арбаның  дөңгелектеріне 
құрсау  соғатыны  ма?
−  Тыныш  жатшы-ей,  тақылдамай,  –  деп,  Машан  мені 
шынтағымен  түйіп  қалды.
− Ең үлкені, – дейді Айша. – Содан хан айтады:
− Мұның терісін тірідей сыпырыңдар! – дейді.
Хан айтты болды. «Оу, тақсыр, қалай тірідей сыпырамыз? – 
деп  сұрау  жоқ.  О  кезде  де  неше  түрлі  қасапшылар  бар  шығар. 

Тірі қасқырға пышақ салып, терісін сыпырғанда, әлгі арлан бір 
қыңқ етпеді дейді ғой. Тек, шоқ шашқан көздерінен бірер тамшы 
жас шықса керек. Не деген жаны сірі десеңші!
Қасқырды  қасапшылар  жалаңаштап,  туырлықтай  терісін 
тірідей  сыпырып  болған  соң,  хан:
− Енді аузын, аяғын шешіп, қоя беріңдер! – депті.
Хан айтты – бітті.
Арлан қаны шыққан жалаңаш етіне шөп-шалам, қиыршық тас 
жабысып,  орнынан  әрең  тұрды  дейді.  Жанына  жаман  батса  да 
артқы аяқтарымен шоқиып отыра қалып, алдыңғы екі аяғымен 
жер тipeп, хан отырған таққа қарап қойып, содан соң қан толы 
көзін жұмып алып, тұмсығын көкке көтеріп, әй бір ұлыды дейді. 
Адамдардың тұла бойы қаза болып, шыдай алмай, құлақтарын 
басты дейді.
Көк  Бөрі  баласы  ит  сияқты  адамға  жарамсақтана  алмайды. 
Ол  үрмейді  де,  қыңсылап  жыламайды  да.  Тек,  Көктегі  Тәңірге 
ғана  мұңын  шағады.  Соған  ғана  бағынады.  Әйтпесе,  адамдар 
қасқырды асырап, қолға үйретпек боп талай әуреге түскен. Бірақ 
одан түк те шықпаған.
Жалаңаш қасқыр жалаң еті дір-дір етіп, безгек қағып, Көкке 
қарап зарлана ұлығанда, жұмулы көзден қан тамшылады дейді.
Мұндай азалы зарға шыдай алмай, хан тағынан тұрып кетіпті. 
Патшаға да шүкіршілік, тәуба керек қой.
Әлде содан ба, әлде басқа себептен бе – кім біледі, бір Тәңірден 
басқа ешкім білмейді. Әйтеуір, содан соң-ақ әлгі айбынды асқақ 
хан  билеген  елдің  әлемді  жарқыратқан  Күні  бешінге,  ақшамға 
қарай құлдырай береді деседі.
Ал болды, ұйықтаңдар!
Айша үндемей қалды. «Тағы айтшы» деп, Машан да қолқалай 
алмады.  Көпке  дейін  ұйқы  да  келмеді.  Әлден  уақыттан  соң, 
тереземізден  Ай  да  ауып  кетті.  Үйдің  ішін  ап-ауыр,  зілдей 
қараңғылық  басты  да  қалды.  Жайшылықта  шынтақтасып, 
тебісіп жататын екеуміз бір-бірімізге тығыла түстік. Құрмаш пен 
Батырхан  екеуі  екі  жақтан  Айшаға  жабысып  қалған  сияқты.

ӘМІРЕҚҰЛ
Сөйтіп,  мен,  Айшаның  айтуы  бойынша,  1932  жылы 
қыркүйектің  28-де  дүниеге  келген  екенмін.  Біздің  ауылда 
сол  жылы  туған  төрт-бес  қана  бала  бар  екенбіз.  Қолаханның 
Аманбайы,  Әбіштің  Сүлеймені,  Мамыттың  Седепкүлі...  Тағы 
біреуін  ұмыттым.  Солардың  ішінде  қазір,  яғни  XX  ғасырдың 
аяғында, жарық дүниеде жүрген жалғыз мен. Қазір ауылда 1932 
жылы  туған  менен  басқа  ешкім  жоқ.
Қалай өлмей қалғанымды құдіреті күшті бір Алла өзі біледі.
Сонда елден ерекше біздің үй қиыншылық көрмеген бе?
Айша айтады:
− Мұртаза, оның аталас інілері Әміреқұл, Нәметқұл, Сұлтан 
үшеуі  жасырып  көмген  бір  қап  бидайы  бар  екен,  соны  ашып 
алуға  шамалары  келмейді  ғой.  Аңдыған  ақыран  (охрана, 
қарауыл, аңдушы дегені). Олар – кешегі кедейлер. Сенің Күнікей 
апаң  асыраған  кедейлер.  О,  аруағыңнан  айналайын,  Жолан  – 
Жаныстың қызы, ұлы Төле бидің ұрпағы – Күнікей ханым бүкіл 
елді асыраған екен. Жетім-жесірге басына үй, алдына мал салып 
берген.
Оның  жақсылығын  иманы  барлар  әлі  жыр  қылып,  жылап 
тұрып  айтады.
Біріақ қазір байды кім мақтайды, құртып жіберді ғой.
Әлгі «ақырандардың» ішінде осы мына Тасбет те бар. Саған 
екіқабат  кезімде  ащы  сүр  етке  жерік  болдым.  Сүр  қайда  -  а  - 
а? Содан пияз  жей  беріппін.  Ащы  пияз  ауқат  бола ма? Құсып, 
лоқсып,  өліп  қала  жаздаймын.
Иә, сөйтіп мен – Барсхан – анамның құрсағында жатқанда-ақ 
ащының дәмін татып жетілгенмін. Өйткені құрсақтағы шарана 
ана немен қоректенсе, ода сонымен қоректенеді.
Мені  сыртымнан  «сұсты»,  «жауқабақ»  деп,  тағы  бірдеңе 
деп,  сыртымнан  сөз  қылады.  Көрер  едім  ғой  оларды,  менің 
көргенімді көрсе... Тумай жатып ащыменен уланса... А, бәлкім, 
мені  шешектен  аман  алып  қалған  ащы  пияз  шығар...
− Сөйтіп жүргенде, – дейді Айша, – келер жылы, яғни 1933 
жылы  Мұртазаны  Түлкібастың  түрмесіне  қамап  тастады. 

Жиырма  сегізінші  жылғы  кәмпескеден  қалған-құтқанды  тағы 
сыпырып әкетті. Бердімбет сайының қабағына көміп, аман алып 
қалған алты қинат ақбоз үй бар еді, шіріп кетер деп кейін Мұртаза 
мен Әміреқұл аршып алған. Соны да алды.
− Әй, Барсхан, сен Әміреқұл көкеңді білесің бе, айтпақшы? 
Ойбу,  Құдай-ай,  қайдан  білесің?  Онда  бір-ақ  жаста  едің  ғой. 
Әміреқұлдың  баласы  Медетхан  да  бір  жаста.  Екеуің  түйдей 
жасты  едіңдер  ғой...
Әміреқұл – Мұртазаның туған інісі. Шіркін, еркекте мұндай 
бозым  жігіт  болды  ма  екен.  Сенің  әкеңдей  емес,  бойшаң  еді. 
Сұлулығында  есеп  жоқ.  Ай,  көркем  жігіт  еді...  Құдай  жанын 
жаннатта  қыла  гөр.
Айтып едім ғой. Мұртазаның әпкесін Нұралы деген қырғыз 
алған деп. Осы Әміреқұл сол әпкесінің артынан көп барады екен. 
Жақсы көрген болуы керек. Әлде пешенедегі жазуы шығар, сол 
қырғыз  жаққа  барғыштап  жүріп,  Шарбан  деген  қызға  ғашық 
болады.
Не  керек,  сол  Шарбанды  Әміреқұл  алып  қашып  келсін. 
Артынан  адыраңдап  қырғыздар  қуып  келсін.  Арада  жанжал 
шығып  кете  жаздап,  әйтеуір,  әрең  басылған.
Бір  жылдан  кейін  балалы  болды.  Атын  Медетхан  қойды. 
Содан  1933  жыл  келді.  Әкеңді  Түлкібастың  түрмесіне  қамап 
қойды.  Әміреқұл  артынан  барып  жүрді.  Сөйтіп  жүргенде,  бір 
күні  ауданнан  Анарбай  деген  уәкіл  келді,  ауылдың  старшыны 
Кешенді ертіп алып, Әміреқұлдың үйіне түседі. (Үй қазіргі темір 
ұстаның  орны  болатын.)
Әміреқұлға:
− Кәне, күміс ерді бер! – дейді.
− Бермеймін, – дейді Әміреқұл.
− Неге? – дейді зорақылар.
− Ол әкем Бердімбеттен қалған көз, ескерткіш.
−  Әкең  Бердімбет  бай  болған  ғой.  Сен  байдың  баласысың 
ғой.  Онда  ағаң  Мұртазаның  қасына  барып  жатасың!  –  дейді 
белсенділер.
−  Маған  десең  атып  таста,  тірі  тұрғанымда  бермеймін,  – 
дейді Әміреқұл. – Әкем Бердімбет осы ер-тоқымға мініп, анам 

Күнікейді сонау Төле би ауылынан алып қайтқан. Бұл – тарих, 
бұл  –  ескерткіш,  түсіндіңдер  ме?
Түсіну қайда, ауданнан келген уәкіл, қасында милисасы бар, 
старшын – бәрі жабылып, Әміреқұлды соққыға жығып, күміс ер-
тоқымды тартып әкетеді.
Тұқымдарыңа біткен мінез бе, білмеймін, сол заманда күміс 
ер-тоқым  тұрмақ,  адам  қынадай  қырылып  жатқан  заманда, 
күштіменен  күреспей-ақ  қою  керек  пе  еді...  Ақыры  намыстан, 
күйіктен  Әміреқұл  бейшара  өртеніп  кетті.  Қападан,  қайғыдан 
өлді...
Мұртаза сол жылы түрмеден шығып келді. Осы қазір соғыста 
жүрген Бауыржан, ол кезде ауданда бір өкімет болып істейді екен, 
әкесі Момыш атамыз, жарықтық, Мұртазаны жанындай жақсы 
көруші еді, кішкентай күнінде Бауыржанды артына мінгестіріп 
келіп, ылғи да біздің үйге түсіп, қымыз ішіп кетіп тұрушы еді... 
Сол  Бауыржан  кейін  ер  жетіп,  қызметке  араласып,  Мұртазаны 
абақтыдан шығарып алды.
Әміреқұл  қайтыс  болғанда,  жесірі  Шарбан,  әйел  біткеннің 
ажарлысы, сұлу Шарбан жынданып кете жаздады. Әміреқұлдың 
өлгеніне сенбей, Сәрсенбай қайнағасына жалынып, Әміреқұлдың 
мүрдесін қаздырып (бізден жасырып) көріпті. Көрді ашып қараса, 
Әміреқұлдың қияқтай сұлу мұрты жидіп түсіп қалған екен. Әне, 
содан кейін көңілі суыған...
Ағайын әмеңгерлік жолымен Шарбанды Мұртазаға қоспақшы 
болды. Мен де сорлы екенмін, көнбедім. Сөйткен Мұртазаның 
менің қасымда қалғаны кәне? Қызғанғаның – қызыл итке... Оның 
үстіне Мұртаза байдың баласы деген қоңырауы бар, қос қатын 
алды деп тағы бәле жаба ма... Не керек, елден жесір кетті, жетім 
бала кетті. Сүйекке таңба болды. Жесір мен жетім ерден кетсе де, 
елден кетпеуші еді. Заман кері кетті...
Түн  ортасы  болған  шығар.  Шұбар  қораз  шақырды.  Аулақта 
Мамыт  атаның  төрткөз  иті  ұзақ  ұлыды.  Айша:
− Е, өз басыңа көрінгір, – деді итке.
Кім  біледі,  сол  түні  не  Орха,  не  Ноха  оққа  ұшқан  шығар. 
Мамыт  атамның  бұл  екі  баласы  да  соғыстан  қайтпай  қалды.

Мен әлі баламын. Бірақ әлгі Әміреқұл әңгімесінен кейін зіл 
қорғасын  ойлар  қамалап,  көпке  дейін  ұйықтай  алмаймын.
Тау жаққа қараған жалғыз терезеден Ай сығалайды:
«Ұйықта, бала, әлі көрер көресің алда» дегендей болады...
ҚЫРҒЫЗ АТА
Айша  айта  беретін  Қырғыз  атаны  да  көрдім.  Күздің  қара 
суығы еді. Ұмытпасам, 1942 жыл. Мен, бұйыртса, он жастамын. 
Кәдімгідей азаматпын. Өйткені Тасбет бригадир маған бала деп 
қарамайды,  ұдайы  жұмысқа  салады.  Мысалы,  жақында  ғана 
Жақаш  екеуміз  сүдігер  жырттық.  Әрине,  Жақаш  менен  үлкен, 
Әбдімомын дейтін әкесі бар. Өте тақуа кісі, үлкен ғұлама сияқты. 
Мұндай  зиялы  адамды  қалай  қамап  қоймағаны  түсініксіз? 
Тәуір  киінген,  таза  жүрген,  елдің  көркі  боларлық  адамдардың 
бәрі ұсталып кетті ғой. Адам сияқты өз беделіңді бекем ұстап, 
басыңды  тік  көтеріп  жүрсең  –  «халық  жауысың»  ғой.  «Халық 
жауы»  атанбас  үшін,  алба-жұлбалау,  ақымақтау,  өз  ойы,  өз 
пайымы  жоқ  мәңгүрт  болуың  керек.
Бірді айтып, бірге кетіп барамын. Сөйтіп, біздің үйге, көптен 
бері  қонақ  келмеген  үйге,  сонау  Көксайдан  Қырғыз  ата  келді. 
Бүкшиіңкіреп  қалған  қарт  екен.  Сақал-мұрты  аппақ  қудай. 
Көзінің  жиектері  қызарып,  жасаурап  тұрады  екен.
Біздің  бәрімізді  құшақтап,  сүйіп,  «қағылайын,  қағылайын» 
деп  жатыр.  «Айналайын,  айналайын»  дегені.
Мұртаза мен Әміреқұлдың туған әпкесін алған жездеміз осы 
кісі.  Тозыңқырап,  әр  жеріне  жамау  түскен  сары  тонын  шешіп, 
басында  сондай  тіккен  телпегін  шешіп,  төрге  шығып  отырды. 
Айша  құрақ  ұшып  қуанып,  көрпеше  төсеп,  жанына  жастық 
тастады.
Айша шыр айналып, қазанға су құйып, ошаққа тезек салып, 
тынбай  жүр.  Аузы  да  тынбайды.  Ананы  сұрайды,  мынаны 
сұрайды. Мен біріне түсініп, біріне түсінбеймін. Менің міндетім 
– тезірек самаурынды қайнату. Самаурынға жаңқа салып, ағаш 
салып, қолым тимей жүргенмен, құлағым бос қой. Құлақ ағаш 
жармайды,  құлақтың  міндеті  –  тыңдау.  Қырғыздың  кейбір 

сөздеріне  түсінбесем  де  тұспалдаймын.  Түсінгенім:  әскерге 
кеткен Әбдібектен хабар жоқ. Әуелі Аягөз деген жерден бір хат 
келген екен. Ол Қазақстанның жері көрінеді. Одан соң, Новосібір 
деген  жерден  келіпті.  Содан  кейін,  Мәскеуге  қарай  бет  алдық 
деген  екен,  қайтып  хабар  жоқ.
Менің  сауатым  ашылып  қалған.  Аздап  картаны  да  білемін. 
Жиеніміз  Әбдібектің  жүрген  жолы  айналма  жол.  Мәскеуге 
қырғыздың Маймағынан немесе біздің Борандыдан тік теміржол 
бар  емес  пе?  Аягөз,  Новосібірді  айналғаны  түсініксіз.  Менің 
ұғуымша, Аягөзде де, Новосібірде де соғыс жоқ. Соғыс Мәскеу 
жақта.
− Айша келін қарағым, жағдай ошондай болып тұрат, – деп 
күрсінді  Қырғыз  ата.
−  Е,  жезде,  бір  Құдай  өзі  жар  болсын.  Аруақ  қолдаса,  тірі 
жүрген  шығар,  –  деп  жұбатқан  болды  Айша.
Шәй  ішіп  отырмыз.  Дастарқан  жүдеу.  Жарты  таба  нан. 
Айша  көзінің  қарашығындай  сандыққа  салып,  сақтап  жүретін 
кішкентай қозы қарын майдан бір қасық қана алып, мейманның 
алдына  қойды.  Оны  менің  көзім  тесіп  барады.  Таба  нанға  май 
жағып  жеу  деген  –  арман.  Қарындасым  мен  інім  де  жетісіп 
отырған жоқ. Бірақ шыдаймыз. Айшаның айбарынан қорқамыз.
Қырғыз ата наннан кішкентай-кішкентай үш үзіп сындырып, 
оған май жағады. Құдай тілеуіңді беріп, Әбдібегің аман келгір, 
Қырғыз  ата  әлгі  үш  үзікті  үшеуімізге  ұсынады.  Арық  қолы 
дірілдейді.  Біз  Айшаға  қараймыз.  Айша  бізге  қабағын  түйіп, 
астыңғы  ернін  жымқырады.  «Алмаңдар»  дегені.  Өзі:
− О, жездеке, бұлар тоқ қой, әлгінде ғана ауқат ішкен. Сіз алыс 
жолдан келдіңіз, өзіңіз алыңыз, – дейді.
Қырғыз ата тыңдамай, бізге әлгі асылдарын тықпалап:
− Е, қағылайын, алғыла, – дейді.
Аламыз,  ақырын-ақырын,  аз-аздап  тістеп,  жей  бастаймыз. 
О,  дүниеде  бұдан  тәтті  тамақ  бола  қоймас.  Әлде,  Қырғыз 
атаның  қолының  сиқыры  бар  ма,  мұндай  шырын  нанды  сары 
алтындай сақтап, дәмін ұзағырақ татқымыз келеді. Қайран, қозы 
қарынның майы-ай! Өзі ешкінің сүтінен пісірілген май, ақшыл, 
сәл  көкшілдеу  ме,  қалай...  Майды  қозы  қарынға  салып,  Айша 

оны  қапшықтағы  ұнның  ішіне  тығып,  сандыққа  салып  қояды. 
Сандықтың кілтін бұрымының ұшына байлап алады. Сандықтың 
кілті  –  Айшаның  шашбауы.
ІІІәй  ішіп,  Қырғыз  атамның  көк  есегіне  кәшек  (шөптің 
қалдығы) салайын деп далаға шықсам, бір топ бала темір ұста 
алдында  тұр  екен.
−  Бері  кел,  –  деп  шақырды.  Бәрі  де  менен  үлкен,  ересек 
балалар. Айттым ғой, бұл ауылда менімен жасты ешкім жоқ деп. 
Бір – екеуі бар, олар арғы жақта, Таласбай бұлақтың басында.
Бардым. Аталас ағаларым: Сейсенбай, Дүйсенбай, Боранбай, 
Қорғанбай екен.
– Үйлеріңе кім келді? — деді ең үлкені Сейсенбай.
− Қырғыз ата келді, – дедім мен біртүрлі мақтанғандай. Сірә, 
біздің үйге де мейман келеді деп кісімсінгім келген болуы керек. 
Мұртаза кеткелі бері біздің үйдің есігін ашатын адам сиреді ғой.
−  Жездең  ғой  ол  сенің,  –  дейді  Боранбай  мысқылдап.  – 
Құлағынан  тартпадың  ба?
−  Кәрі  кісіні  де  құлағынан  тарта  ма  екен?  –  деп  қарсыласа 
кетемін.
− Қарай гөр өзін! Тартпағанда ше. Жезде болған соң, құлағынан 
тартып ойнайды да, – деп мазақтағандай болды Боранбай.
− Ей, былжырама, – деп, ең үлкеніміз Сейсенбай Боранбайды 
тыйып  тастады.  –  Сенен  кіші  болса  да  Барсхан  дұрыс  айтады, 
кәрі кісімен де құлағын тартып ойнаушы ма еді, есің дұрыс па 
өзіңнің?!
Сөйтіп, Сейсенбай менің арқамнан сипалап тұрып:
− Қырғыз атаңның қабында не бар екен? – деді жай ғана.
− Білмеймін. Шөп сияқты бірдеңе, – дедім мен. Шынында да, 
Қырғыз ата көк есегінен теңдеген екі қап бірдеңе түсіріп, үйге 
кіргізіп  қойған.
− Темекі емес пе? – деді Сейсенбай.
− Болса, болар, қаптың аузын ашып көрген жоқпын ғой.
−  Ендеше,  мә,  –  деп,  Сейсенбай  қалтасынан  бір  уыс  асық 
шығарып  алақаныма  сала  салды.  Байыдым  да  қалдым.  Өзімде 
бір  шүкей  де  жоқ  еді.  Ұдайы  ұтылып  қала  берем.

Бұлар  бұрынғыдай  мен  ұтылғанда  асығымды  қайтарып 
бермейтін болды. Неге екенін білмеймін? Бұрын мұндай емес еді.
Маған  жалынғандай  болып  жүруші  еді.  Әйтеуір,  бәрі  де 
айныды.  Кейін-кейін  ойласам:  Мұртаза  «халық  жауы»  болған 
екен  ғой...
− Енді, – деді Сейсенбай, – қазір үйіңе бар да, Қырғыз атаңа 
да, Айшаға да көрсетпей, сол темекіден қалтаңа толтырып салып, 
алып келе ғой.
Әлгінде  ғана  басымнан  сипап,  бетімнен  сүйіп,  қайта-қайта 
аймалаған  атамның  темекісін  қалай  ұрлаймын?  Ұят  қой.  Бірақ 
мына  асық...
Екіойлы болып тұрғанымды сезіп Сейсенбай:
− Мә, мынаны ал, – деді. – Қорғасын құйған сақа.
Менің  ұтылып  қала  беретінім:  сақам  жаман  ғой.  Қорғасын 
құйған  сақа!  О,  ол  менің  арманым  ғой.
Үйге жүгіріп барып, ауыз тамда тұрған қаптың аузын шешіп, 
қос  қалтама  сап-сары  темекі  жапырақтарын  толтыра  салып, 
қаптың  аузын  қайтадан  байлап  қойдым.  Темекі  ащы  екен, 
түшкіріп-түшкіріп жібердім. Ішкі есікті ашып, Құрмаш қарады:
− Не істеп жүрсің? – деді қас қылғандай.
−  Аузыңды  жап,  –  деп  жұдырығымды  көрсетіп,  тысқа  атып 
шықтым.
Жүгіріп  балаларға  келдім.  Сейсенбай  қуанып  кетті. 
Қалтамдағыны қағып алды. Сөйтіп, төртеуі газет жыртып, соған 
темекіні орап, шылымды бұрқырата бастады. Маған да сорғызды. 
Жөтеліп, қақалып өліп қала жаздадым. Сонда Сейсенбайдың інісі 
Дүйсенбай кісілік айтып, «Барсхан әлі жас қой, неғыласыңдар», 
– деді.
Ертеңіне Қырғыз ата Борандының базарына барып, темекісін 
сатып, оның ақшасына дәсері қап жүгері алыпты. Қайтарда біздің 
үйге түсіп, әлгі жүгеріден бір табақтай тастап кетті. Қоштасарда 
Айша:
−  Жездеке-ау,  келіп  тұрсаңызшы.  Мыналар  болса  шиеттей 
жас,  біз  жалғыз  қалдық  қой,  –  деді.

− Қағылайын, Айша келін, келіп тұрар едім, қартайып қалдым. 
Шамам жетсе қарап жатпаспын, – деді Қырғыз ата жиегі қып-
қызыл көзі жасаурап.
− Медетханды көрсеңіз, бетінен сүйіп қойыңыз, – деп Айша 
көңілі  босады.
Қырғыз  ата  көк  есекке  мініп,  Манас  тауын  бетке  алып  кете 
барды.
Мен Медетханды көргім келді. Ол, шынында да, мына қиын 
заманда бір тірек сияқты сезілді. Мен бір жасымда айырылған 
алыстағы  туысқан.  Мұртазаның  інісі  Әміреқұлдың  жалғыз 
баласы. Енді Мұртаза да жоқ, Әміреқұл да жоқ. Мен көрмеген 
Медетхан  қырғыз  елінде.  Қазақтың  баласы  қырғызға  кетіп 
адасқан  заман.
Қара  жолдың  үстінде  жалғыз  қарайған  бірте-бірте  көрінбей 
кетті.
БІР ҚАЛТА ТЕМЕКІ
Ұмытпасам, Қырғыз ата сол баяғы көк есекпен тағы бір рет 
келді. Бірақ Борандының базарына бармастан екі қап темекісін 
біздің үйге тастап кетті.
− Қағылайын, келін, – деді Айшаға, – бұ темекі өзіңе аманат. 
Шамаң келсе, астыққа айырбастарсың. Тәуір болсам, келесі бір 
жолы алып кетермін.
Сөйтсе, ауырған екен. Қарт адамдар ауырса, тезірек өз үйіне 
жеткісі келеді. Түзде жүріп олай-бұлай боп кетсем, қиын болар 
деп қауіптенетін шығар.
Бұл енді қыстың күні шығар. Сол жолы Қырғыз ата құлжаның 
асығын әкеп берді. Кәдімгі тауда жүретін арқардың құлжасының 
асығы. Сиырдың топайына жете – ғабыл.
−  Ошоны  саға  Мамытбек  жиенін  саламдаға  берді,  –  деді 
Қырғыз  ата.  Мамытбек  соғысқа  кеткен  Әбдібектің  баласы, 
Қырғыз  атаның  немересі.
Мақтанып,  асық  ойнағыштардың  арасына  барайын.  О  кезде 
мен  мақтанатын  шақ  тым  сирек  болатын.  Рас,  өзімнен  үлкен 
балалармен аяусыз төбелесте, әйтеуір, таяқ жесем де, көбінесе 

жеңіп  шығушы  едім.  Ішімнен  соған  мақтанатынмын.  Басқа  не 
бар?  Бірақ  күнде  төбелесе  бермейсің  ғой.
Асықшылар  құлжамды  көріп  таң  қалысты.  Алдап  алмақшы 
да болды, Жуанқұл бастықтың баласы бір таба нан да бермекші 
болды. Нан жемегелі қай заман? Ұдайы қызылша пісіріп жейміз. 
Айша  қос  уыс  бидай  қуырып,  үшеуімізге  теңдей  бөліп  береді. 
Сол дәнді ауызға бір – ақ салмай, бір – бір талдан қытырлатып, 
неғұрлым  ұзағырақ  тауысуға  тырысамыз.  Ал  нан  деген  сөздің 
өзінен  басың  айналып,  көзің  қарауытады.  Бір  таба  нан  –  зор 
байлық.
Көнбей қойдым.
Сонда бастықтың баласы Тілепалды басқа балаларға нан беріп 
(көбі мен сияқты аш қой), бәрін маған жауықтырып, жабылып 
жатып, құлжамды тартып алды.
Мұны,  Құдай  тілеуіңді  бергір  Сейсенбай  көріп  қалып, 
бастықтың баласын бетінен шапалақпен тартып-тартып жіберіп, 
құлжамды  қайтып  алып  берді.
Бірақ есесіне әскерге бір жыл бұрын алынды.
Ұмытпасам, сол 1942 жылдың желтоқсаны болар, темір ұста 
дүкенінің  алдына  кілең  қатын-қалаш,  шал-кемпір  жиналып 
қалды. Жел тұрып, жаяу борасын соғып тұрған. Бүрсеңдеп біз 
балақайлар  да  тұрамыз.
Сөйтсе,  төрт-бес  бозбаланы  қос  ат  жеккен  шанаға  мінгізіп, 
Борандыға  алып  бармақшы  екен.  Ауданнан  келген  военком  өзі 
жеке ат мінген. Шанада менің аталас немере ағам Махан, менің 
әкеммен бірге отыз жетінші жылы ұсталып кеткен Мелдеханның 
баласы  Рәсілхан,  шеткі  ауылдан  Бейсенбек,  оқымаған  агроном 
шал  Әбдікәрімнің  баласы  Тұрар,  тұтықпа  шал  Әлімқұлдың 
баласы Күзембай, осы елдің жиені боп сіңіп кеткен Кәмет және 
әнеугүні  құлжамды  қайтарып  берген  Сейсенбай  бар.
− Ойбай-ау, Сейсенбай әскер жасына келіп қап па еді, – деп 
күбірлескен  ел.
Әркім-әркім  әлгілердің  дорбасына  бір-бір  түйіншек:  біреу 
құртын,  біреу  талқанын  тықпалап  жатыр.
− Оу, бізді өкімет асырайды енді, өздерің күн көріңдер, – дейді 
шанадағылар.

Айша сонда Сейсенбайдың қойнына бір қалта темекі тықты.
−  Қош,  мырза  бала,  аруақ,  Құдай  қолдап,  Алла  жар  болып, 
аман  қайт,  –  деді.
− Рахмет, жеңеше, – деп, Сейсенбайдың көзі жасаурап кетті.
Айшаның оған беретін басқа ештеңесі жоқ еді. Қырғыз атаның 
темекісі сөйтіп майданға қарай кетті.
Кәмет жиен әнші еді, гармоньға қосылып ән салды. Бір – екі-
ақ жолы есімде қалыпты:
Әлде қайтар, әлде кайтпас
Туған елге ғазиз бас...
Әйелдердің бәрі аңырап жылап жіберді.
Кәмет, шынында да, қайтпай қалды.
Көп  ұзамай  жел  қатайып,  боран  үдей  бастады.  Военком 
асықтырып, қиыспай тұрған жұртты атпен омыраулап таратып, 
шанаға  жеккен  қос  атты  қамшымен  тартып-тартып  жіберді.
Зымыраған шананы ақ түтек лезде жұтты да кетті.
ШЫРАҚ
Көп ұзамай ауылға Бауыржан келді. Өзінен бұрын бізге оның 
даңқы  жеткен.  Бізде  радио  жоқ.  Бірақ  тоғыз  үйлі  Тоқсанбай 
баласынан жалғыз Мамыт атамның үйінде ғана газет бар. Сірә, 
әскерге  кеткен  Орха  мен  Ноха  дейтін  балалары  жаздырып 
қалдырған  болар.  «Социалистік  Қазақстан»  дейтін  газеттің 
тігіндісі  қабырғада  ілулі  тұрады.  Соның  бір  санында,  бірінші 
бетте  Бауыржанның  суреті  басылып  шықты.  Оны  қиып  алып, 
төрге іліп қойыпты. Біз, кішкентай балалар. сол суретке тесіліп 
кеп  қараймыз.  Орха  мен  Нохадан  кейінгі  Қорғанбай  бізге 
қарағанда сауатты. Сол сөзін оқып береді. Түсінгеніміз: Москва 
деген қаланы неміс фашистерінен аман алып қалған – осы біздің 
ағамыз,  кәдімгі  Момыш  атамыздың  баласы  Бауыржан  екен.
Кішкентай  кеудемізді  кәдімгідей  мақтаныш  сезім  кернейді. 
Біз де тезірек өсіп, әскерге барып, жауды жайратып, Бауыржан 
көкеміз  сияқты  герой  болғымыз  келеді...
Сөйтіп жүргенде, батыр көкеміздің өзі келе жатыр деген хабар 
жетті.  Бәріміз:  тайлы-таяғымызбен,  кәрі-құртаң,  бала-шаға  – 

қыбырлаған жанның бәрі мектептің жанына жиналдық. Жалғыз 
жиналыс орны – сол. Клуб деген о кезде жоқ.
Сол кездегі он жасар баланың қазір алпыстан асқанда есінде 
не қалды? Соны жиып-теріп, көз алдыма келтіріп отырмын.
Жұрттың  көзі  батыста.  Алыстан-алыстан,  ақ  қар  жамылған 
алқаптың  ар  жағынан  қарауытып  Евгеньевканың  тал-дарағы 
елес береді. Одан ары – Боранды, Бурное. Ауданның орталығы. 
Батыр  сол  жақтан  келсе  керек.  Күн  ашық  болса  да,  аяз  қатты. 
Бүрсеңдеп  тұрмыз.  Алатау  жарықтық  бүгін  ерекше  асқақ.  Әзі 
өсірген  қыранына  о  да  мақтанып  тұрғандай.  Борандының  ар 
жағындағы Құлан тауы да ақ теңізге ақ желкен көтерген кемедей 
боп  көрінеді.  Мүмкін,  Батыр  сол  кемемен  жүзіп  келе  жатқан 
шығар.
Жоқ, атпен келе жатыр екен. Бір топ атты Үсен сайынан қайқаң 
етіп, қаптап шыға келді.
Қалың оппа қардан бойы биік тек қызыл изен. Шоқ изеннің 
дәнін теріп жеп отырған суықбас молда торғайлар пыр етіп, ұша 
жөнелді. Аттылар таяп қалды.
Мектепке жақын жерде, боран қармен бітеп тастаған ор бар 
еді.  Аттылардың  біреуі  –  Жуанқұл  бастық  сол  орды  айналып 
өтпек  болып,  аттың  басын  өрге  қарай  бұрды.  Басқалары  соған 
ілесті.  Кілең  қайыс  пальто  кигендер.  Сірә,  бәрі  де  өкіметтер 
болуы  керек.
Тек,  апайтөс  көк  айғырға  мінген  біреу  бұрылмастан  қалып 
қойды.  Оның  киімі  де  қайыс  пальтолардан  өзгеше.  Жағасын, 
өңірін елтірімен көмкерген сұлу сұр пальтосы бар екен. Басында 
әскери  фуражка.  Мына  аязда  құлағы  қалай  жаурамайды?  Ең 
алдымен  таң  қалғанымыз  сол  болды.  Немене,  мына  құлақшын 
киген ығай мен сығайлар оған жылы баскиім тауып бере алмаған 
ба?
Көк  айғырға  мінген,  әскери  фуражкалы  адам  басқалардан 
бөлек  қалып  қойды  да,  тізгінін  тартып  еді,  аттың  басы  кегжең 
етті. Содан тебініп кеп қалып еді, көк айғыр, жануар, көзі алан 
етіп,  ақшиып,  ышқына  қарғып  кетті  де,  қар  бітеген  ордың  бер 
жағына  топ  ете  түсті.
Жұрт:

− Аруақ! – деп шу ете қалды.
Бауыржан  батыр  осы  екен.  Жақын  жерден  байқадық: 
жылтыраған  хром  етігінің  өкшесінде  шпор  дейтін  темірі  бар 
екен.  Тебініп  кеп  қалғанда,  көк  айғыр  содан  ышқынған  екен.
Басқалары ордың басын орағытып, біраз уақыттан кейін жетті.
− Ассалаумағалейкум, халқым! – деп саңқ етті Бауыржан.
Жұрт әлсіз ғана жамырады.
Әскердегі  батальонның  саңқ-саңқ  еткен  тақ-тұқ  сәлеміне 
үйренген  Батыр  риза  болмай  қалған  сыңайлы.
− Немене, үндерің жердің астынан шыққандай?! –- деп жекіді.
− Қарағым-ау!
− Құлыным-ау!
− Арысым-ау! – деп, әркім әр тұстан жамырап жатыр.
− Аман-есен келдің бе?
− Аруақ – Құдай қолдап, аяқ-қолың сау оралдың ба?
Мектептің қайбір оңған кең залы бар, жұрттың көбі сыймай, 
ауыз үйде тұрды.
Батыр  төрде  тұрып  сөз  сөйледі.  Түсінгенім:  жаудың  беті 
қайтқанмен,  әлі  түрі  жаман.  Қасарысқан,  қиян-кескі  соғыс  әлі 
қырғын көрінеді. Бірақ біз жеңеді екенбіз. Өйткені біздің ісіміз 
адал көрінеді. Әсіресе қазақтар, қырғыздар ерекше батыр сияқты.
−  Сондай  жаужүрек  батыр  ұлдар  туғандарың  үшін,  аяулы 
аналар, ардақты әкелер, сендерге мың да бір рақмет! – деді Батыр.
Қол соқтық.
− Ал енді, мен майданнан мүлде қайтқан жоқпын, – деді Батыр.
− Аз күн демалыс алып келдім. Мен майданда жүргенде, әкем 
Момыш қайтыс болыпты. Соған құран оқиын деп келдім.
Содан соң көптің ішінен біреуді іздегендей, үп-үлкен шоқтай 
көздері жарқ-жұрқ етті.
− Дошанай! Дошанай көке, қайдасың! – деді. Басында қазандай 
дөңгелек қара бөркі бар, аппақ қудай сақалы көлкілдеген Дошанай 
атамыз:
− Мен, мен мұндамын, Бәужан қарағым, – деп, даусы дірілдеп, 
орнынан әрең тұрды.
− Бауырын Момыш өлгенде, басына құран оқымапсың, оның 
қалай? – деп ақырды Бауыржан.

− Қатты боран болды, қарағым, ауыл арасы едәуір, үйден шыға 
алмай  қалдым,  табан  аяқ  боп  қалдым,  Бәужан  қарағым,  кешір 
мен бейбақты, – деп, Дошанай атам еңкілдеп жылап жіберді.
Ол кезде өлген адамға құран оқып, дұға қылатын заман ба? 
Құран  оқығаныңды  көрсе,  ана  Жуанқұлдар  табанда  түрмеге 
апарып  тықпай  ма?  Мына  Батыр  соны  да  білмей  ме?  Қайыс 
тондылардың қабағы түсіп кетті. Бірақ Батырға үндей алмайды.
− Білемін, Дошанай көке, кінә сенде емес, мыналарда! – деп, 
Батыр сабаудай сұқ саусағын қайыс тондыларға қадады.
− Иә, иә, сөйтші, Бәужан қарағым, соларға айтып қойшы, – 
деп Дошанайдың айызы қанғандай құнжыңдап, қуанып қалды.
Қайыс тондылар қаймығып, төмен қарады.
Біз ойлаушы ек: дүниеде Жуанқұлдан үлкен үкімет жоқ деп. 
Сөйтсек, Жуанқұл аждаһа көрген көжектей бүрісті де қалды.
Содан соң есімде қалғаны: Қарақас дейтін анамыз Батырдың 
өзіне айқайлап:
−  Әй,  Бауыржан,  өзің  көріп  тұрсың,  осы  мына  алдындағы 
адамдардың арасында атпал азамат бар ма? – деді. – Кілең өлесі 
шал-кемпір мен жесір-жетімдер. Heгe ақырасың бізге?! Көріктей 
сөнген  көңілімізді  көтере  ме  десек,  сонау  соғыста  жүрген 
боздақтарымыздың  хабарын  айтып  қуанта  ма  десек.
Қарақас  қанша  қасқыр  болса  да  басын  шайқап,  көзін  тас 
жұмып,  астыңғы  ернін  қымқырып,  үнсіз  уілдегендей  болды. 
Жұрт  шошына  тына  қалды.
Қарақас қайтадан қаһарланды:
− Осы ауылдан кеткен Сатылған мен Сәрсеқазы қайда, Исақұл 
мен Әділхан қайда? Ана Мамыттың Орхасы мен Нохасы қайда? 
Тере берсе толып жатыр, не хабар білесің солардан?
Батыр:
− Ы – ы - ы, – деп ыңыранды. Галифе шалбарының қалтасынан 
темекінің  құтысын  шығарды.  Сірә,  «Қазбек»  деген  папирос 
болар.  Папиросты  шарт  тұтатып,  түтінді  аузынан  будақ-будақ 
шығарды.  Сірә,  өрге  көтерілерде  түтіні  будақ-будақ  атқитын 
қара  паровоздай  ғаламат  күш  түскен  болуы  керек.  Содан  соң 
айбынданып:

− Бүйтіп сендердің алдарыңда тұрғанша, қақаған оқтың өтінде, 
қаптаған жаудың бетінде тұрғаным жақсы еді, – деді.
− Сұрапыл сұрақ қойдың, Қарақас жеңеше, – деді. – Соғыста, 
сонау Балтық теңізі мен Қара теңіздің арасына дейін созылған 
соғыста мың-миллион әскер бар. Осы ауылдан ғана аттанған бір 
топ  Құли  –  Шілмембет  бір  жерде  жүрген  жоқпыз,  жан-жаққа 
шашырап кеткенбіз. Аман болса, жүрген шығар, аруақ – Құдайға 
сиын, Қарақас. Ақмеңтай батырдың, Домалақ анаңның, Бәйдібек 
бабаңның  аруағына  сиын,  Қарақас!  Қапаланба,  Қарақас!  Бар 
жамандықтың бір жақсылығы бар. Кебін киген келмейді, кебенек 
киген  келеді.  Кебенек  киіп  кетіп  еді  ғой  балаларың,  үмітсіз 
шайтан  деген,  Қарақас!
Батыр  бұрынғыдай  емес,  жібіді.  Ортаға  шықты.  Кемпірлер 
жағы оның пошымы бөтен венгеркесінің етегінен сүйіп, көздерін 
сүртіп, тәу етіп жатыр. Батыр жүдеу балалардың басынан сипап 
шықты.  Менің  де  басыма  алақаны  тиді,  басым  тыз  ете  қалды. 
Сірә, алақанының оты бар шығар.
Менің  тұсымнан  өтіп  бара  жатып,  жанымда  тұрған  Айшаға 
қарады:
− Оу, жеңеше, амансың ба? –  Состиып  тұрып: –  Солдаттың 
шинелін  киіп  алыпсың  ғой,  –  деді.
− Кебенек деген осы, Шырақ, – деді Айша. – Ағаңды мыналар 
баяғыда-ақ  жалмаған,  –  деп,  қайыс  тондыларды  меңзеді.  – 
Сонымен қоймай әлі бізді «халық жауы» деп қорлайды. Қайда 
барып  күн  көреміз,  Шырақ?!
Батыр  Айшаны  арқасынан  қағып:  «Шыда!  Мына  балаңды 
өлтіріп  алма»,  –  деді.
Аттылар  батысқа  кетті.  Алдарынан  қияқтанған  Ай  көрінді. 
Айша  мені  жетектеп  алды.  Үйге  қайттық.
− Жарықтық Момыш ата осы баласын ертіп келіп, біздің үйден 
қымыз ішуші еді, – деді.
Қымыз дегенді мен біле бермеймін. Ес білмеген кезде татсам 
татқан шығармын... Бір кезде болған дейді...

ҚЫРҒИ МЕН ҚҰЛАДЫН
Мен көрік басамын. Көрік үлкен, өгіздің терісінен жасалған, 
жел толса – зілдей ауыр. Жел толып, көмірі жанған отты үрлеп, 
жалындата  түседі.  Қып-қызыл  көмір  шоққа  Нәметқұл  көкем 
тістеуікпен соқаның тісін салып балқытып, шоғын шашыратып 
суырып алып, темір төске төсеп, балғамен ұрып өткірлейді. Қып-
қызыл темір қамырша иленіп, балға қалай ұрса, солай жаншылып, 
бірте-бірте сұрлана береді. Оны Нәметқұл тістеуікпен бөшкедегі 
суға быж еткізіп тастай салады да, екінші тісті қолға алады.
Екінші тіс шоқта балқып жатады. Ол жақсы пісуі үшін, мен 
тынбай  көрік  басамын.  Қарым  талып,  шаршаймын.  Тер  одан 
да кетеді, бұдан да кетеді. Нәметқұл үндемейді. Сәл тыныстаса 
қайтеді.  Оның  да  маңдайынан,  бет-аузынан  тер  саулайды.
«Тердің моншада шыққаннан гөрі, осындай орасан еңбекпен 
шыққаны пайдалы» – дейді Нәметқұл.
Онысы рас та шығар.
Ақ егіс орылып біткен. Енді тары қалды. Тары да пісті. Әне-
міне, орақ түседі. Колхоз сүдігер жырта бастады. Әне, соқаның 
тісі соған керек. Зауыттан келіп жатқан тіс жоқ. Бәрін Нәметқұл 
өзі  соғады.  Оны  соғысқа  алмай  жүргені  де  содан  шығар.  Ол 
соғысқа кетсе, колхоз темір құралсыз тұралап қалар.
Нәметқұл  келесі  тісті  бөшкедегі  суға  лақтырып  тастап, 
жеңімен маңдайын, бет-аузын сүртіп, айқара ашық есіктен далаға 
қарады. Анадайда біздің үй көрінеді. Одан ары алқапта қызыл 
изен басын иіп, желмен тербеліп тұр. Нәметқұл далаға шығып, 
аспанға  қарады,  батыс  жаққа  қарап  біраз  тұрды.
Ішке қайта кіріп:
− Барсхан, – деді.
− Не, көке?
− Болды. Дүкенді жабамыз, – деді. Қып-қызыл шоқты күлмен 
көміп тастады. Көнетоз бешпетін киді. Мен қуанып кеттім.
− Не істейміз, көке?
−  Бөдене  аулаймыз.  Күнді  көрдің  бе?  Желтең.  Шақпақтан 
соғып  тұр.  Әлі  күшейеді.  Нағыз  бөдене  ұстайтын  кез.

Қара  жолдың  үстіне,  тастаққа  егілген  тары  алқабына  қарай 
тарттық.
Тары піскен қыркүйек айы. Қырғи келген кез. Мұны Нәметқұл 
көкем айтады. Қыркүйекте қырғи келеді дейді. Бұған дейін қайда 
жүрген?
«Қыркүйек» – «қырғиек» емес пе екен? Неге бұл уақытқа келеді 
десе,  тарыға  жаушымшық  өлердей  өш.  Жаушымшық  шоқыған 
тарының сояуы басы салбырамай, қауызы ғана қаңырап, репеті 
кетіп, қаңқиып тұрады.
Дәл сол кезде қырғи келсе, жаушымшық тарыға жоламай безіп 
кетеді.  Бұл  елдің  тарыны  басқа  дақылдан  гөрі  кеш  егіп,  әдейі 
қыркүйекте пісетіндей етіп себетіні содан.
Мұны да маған Нәметқұл айтады.
Ауылдың  сыртына,  қара  жолдың  үстіне  шығамыз.  Сайдың 
басында  күйген  кірпіштің  үйіндісі  жатыр.  Бір  кезде  бұл  қара 
жолмен  пошта  жүрген  дейді  Нәметқұл.  Әрбір  жиырма  бес 
шақырым  сайын  бекет  болған.  Бекетті  патша  қызыл  кірпіштен 
соққан. Енді пойыз шыққалы бері қара жолдан сән кеткен, бекет 
үйі құлаған. Кірпішін әркім-әркім пеш салуға талап әкеткен. Енді 
үйіндісі  ғана  жатыр.
Аспан  тұнжыр.  Жел  уілдеп,  қураған  сиырқұйрықтың  басы 
ызыңдайды.  Піскен  мияның  дәні  сылдырайды.  Даланың  өзі 
композитор.  Дала  музыка  тартып  тұр.
Аңызақтың үстінде қалбиып дәу қарақұс ұшып жүр.
− Көке, анау бүркіт пе? – деп сұраймын Нәметқұлдан.
− Қайдағы, – деп күледі ол.
− Лашын ба?
− Жоға. Лашын бұл жерден боқ жей ме?
− Қаршыға ма?
− Лашын, қаршыға-көлі көп, сулы, нулы жерде болады. Қаз-
үйрегі мол жерде жүреді.
− Иә, Жуантайдың үйрегі бар ғой.
Нәметқұл күледі.
−  Жуантайдың  сай  суына  аунаған  екі-үш  үйрегін  қаршыға 
не  қылады?  Қаршыға  мен  лашынға  жүздеген  үйрек-қаз  керек. 
Шетінен  қырып  салады.

Шетінен  қырып  салып  не  керегі  бар?  Бір-екеуін  жеп  тойып 
алса,  тоба  қылмай  ма?!
−  Ал  енді  мынау  не?  –  деймін,  төбемізде  асықпай  айналып, 
қанатын  анда-санда,  қалбаң-қалбаң  қағып  қойып  жүрген 
қарақұстан  көз  алмай:
− Ол – құладын, – деп күрсінеді Нәметқұл.
Неге күрсінеді?
Сөйтсе, құладын-құс тышқан аулайды екен. Тышқаншылаған 
күйкі тіршілік.
Біздің тіршілікке ұқсайды. Құлашты кең жайып, биікке самғап, 
дүниені дүр сілкіндіре алмайтын келте қадам.
Нәметқұл  оқыса,  зор  ғалым  болар  еді.  Темірден  неше  түрлі 
құрал шығарады. Көктемде су тасып, адамдар сайдан өте алмай 
қалғанда, Нәметқұл екі сырықты екі аяғына жалғап алып, қандай 
терең  су  болса  да  кешіп  өте  береді.  Сырықтан  аяқ  жасап  алу 
кімнің қолынан келеді? Қалай құлап кетпейді – ешкім білмейді.
Біз тары тербеліп тұрған тақтаға да жеттік. Басы иіліп, желмен 
тербеліп, теңіздей толқиды. Енді орып алмаса, төгіліп қалайын 
деп тұр. Орып, бастырған соң, біздің қамбамызға түсу қай - да - а 
- а. Бәрін сыпырып-сиырып, өкіметке өткіземіз.
Соғыстағы солдаттарға тары өте қолайлы ас көрінеді. Ботқа 
пісіреді.
Ал  біздің  ауылдың  қатындары  там-тұмдап,  қалталап, 
дорбалап  алады  ғой,  әрине.  Жандарын  шүберекке  түйіп  жүріп 
алады. Сөйтіп, қыстың күні оны қайнатып, қуырып, келіге түйіп, 
сок  қылады.  Майсөк  жесең  –  жұмақта  жүргендей  боласың. 
Кейбіреулер  боза  ашытады.  Бозасын  ішсең  –  қардың  үстінде 
ұйықтасаң  да  үсімейсің.
Нәметқұл  көкем  тарының  үстіндегі  атызды  жағалап  келеді. 
Қалың  тарының  ішіне  кірмейді.  Атыздың  бойына  тарының 
шашырандысымен бірге итқонақ балықкөз өскен. Түп-түп көде 
көрінеді.
Желге қарсы жүріп келеміз, Желді күні бөдене ықтап, бұғып 
жатады екен. Нәметқұл жерден көз алмайды. Көзімен әрбір тал 
шөптің түбін тінткілеп келеді.

Бір уақытта артында келе жатқан маған қолын көтеріп, белгі 
берді.  Үндеме  дегені  шығар.  Жүрегім  дүрсілдеп,  тұрдым  да 
қалдым. Нәметқұл бір түп көдені айналып кете бергенде көрдім: 
топ-томпақ,  әдемі,  қызғылтым  түсті  бөдене  Нәметқұл  арбап 
қойғандай, ол қалай жүрсе, солай бұрыла береді. Нәметқұл екі-
үш  айналды.  Бөдене  де  бір  орнында  Нәметқұлға  көзін  қадап, 
дөңгелене  берді.  Бір  уақытта,  көкем  бөдененің  қарсы  алдынан 
келіп,  бас  салды.  Ұстап  алды.  Ғажап!
−  Неге  ұшып  кетпеді?  Неге  қашпады?  Көріп  жатты  ғой,  – 
деймін.
− Бізді мал екен деп қалды, – деді Нәметқұл.
− Ал бірден ұстап алмай, айнала бергеніңіз қалай?
− Мен айналсам, о да айналады. Содан басы айналып, ұшуға 
шамасы келмей қалады. Қарсы алдынан келмесең, ұшып кетеді.
Кішкентай жүрегі дүрс-дүрс етеді, жып-жылы.
Нәметқұл:
−  Қораз  екен,  –  деді.  Сөйтті  де  менің  көйлегімнің  етегін 
шалбарыма тереңірек сұғып, омырауымды ашып, бөденені менің 
қарныма сүңгітіп жіберді. Бөдене тапырлап қытығымды келтірді.
−  Ештеңе  етпейді,  қазір  тыншиды,  –  деді  Нәметқұл.  – 
Көйлегіңнің  етегі  ышқырыңнан  шығып  кетпесін.
Сөйтті  де  атызға  бойлап,  ары  қарай  тағы  да  көзімен  жер 
тінткілеп  кете  барды.
Бөденеден  айырылып  қалмайын  деп,  көйлегімнің  сыртынан 
сипалап  қоямын.
Жел  қатайды.  Шақпақ  тауының  басы  қарауытып  алыпты. 
Көйлекшең бойым тоңазиын деп еді, жұдырықтай құстың жылуы 
әсер етті ме, жаурағанымды сезбей де қалдым.
Енді  мен  де  өз  бетімше  бағымды  сынап  көрмекші  болып, 
тарыны жиектеп келемін. Әлден уақыттан кейін көріп қалдым: 
көзі бақырайып, маған тесіле қарап, қарсы алдымда жатыр. Өзім 
сасып қалдым да, үстіне құлай кеттім. Астымда қалған сияқты 
еді, тұрып қарасам – түк жоқ. Ұшып кетіпті. Ол аз болса, жаңа 
жығылғанда ышқырым ысырылып, көйлегім түріліп, қойнымдағы 
бөдене де шығып кетіпті. Өкінгеннен жылап жібердім. Нәметқұл 
көкеме не бетімді айттым? Бет жоқ.

Алыстан о да байқап қалған екен. Қасыма келді. Не болды деп 
сұраған да жоқ. Ышқырымды жөндеп, үн-түнсіз өз қойнынан екі 
бөдене шығарып, менің көйлегіме салды. Басымнан сипап қойды.
− Өсте-өсте үйренесің, – деді.
Ай, заман-ай десеңші! Көп кешікпей Нәметқұлды да әскерге 
алды.  Бұл  ұста  ғой,  колхоз  тіршілігінің  тұтқасын  ұстап  тұрған 
осы ғой деген жоқ. Мен ұстазсыз қалдым.
Келесі көктем де келді. Мамыр айында тары мен жоңышқалықта 
бытпылдақтап бөдене сайрайды. Тағы да күз келді. Мен бөдене 
ұстауға шықтым. Бірақ біреуін де ұстай алмадым. Нәметқұлдың 
өнері маған қонбады. Сол жолы ол мені әдейі ертіп шығып еді. 
Көрсін, үйренсін деп еді. Бірақ мен нашар шәкірт екенмін. Жолым 
болмады. Бөдене маған алдырмады.
Былтырғы құладын әлі ұшып жүр. Анда-санда, қалбаң-қалбаң 
етіп  қойып,  екі  көзімен  жер  тесіп,  арпасы  орылған  аңызды 
айналады  да  жүреді.  Тышқан  одан  гөрі  ақылдырақ  па,  әлде 
айлалы  ма,  құладын  құстың  жерге  құлап,  мақұлық  ұстағанын 
көрмедім. Оның есесіне зымырап ұшқан қырғидың бөдене жүнін 
бұрқыратып,  дәп-дәлесін  шығаратынын  көрдім.
Қырғиды жек көріп кеттім. Қызғаныштан да емес. Зорлықшыл, 
мейірімсіздігіне, тойымсыздығына бола.
Құладын  құсқа  жаным  ашыды.  Неге  екенін  білмеймін? 
Мүмкін,  тағдырлас  шығармыз.
Мына  қияметі  мен  қиындығы  көп  дүниеге  ебедейсіз 
жаратылған  жандар  болармыз.  Ай,  құладын,  құладын...
КИІЗ ДОП
Пайғамбар жасына жақындасам да, кейде менің бала болып 
кеткім  келеді.  Өзім  құралпы,  өзімнен  кіші,  көңілі  жақын 
жандармен алысып-жұлысып, күресіп, белдесіп ойнағым келеді. 
Кейде тіпті ауылға барғанда, кішкентай балалармен кәдімгідей 
асыққа  таласқым  да  кеп  кетеді.
Мұным  қалай  деп  өзіме-өзім  тыйым  саламын.  Бірақ  кейде 
өз  құрбы-құрдастарыммен  қалай  алыса  түскенімді  байқамай 
қаламын.

Жатып алып ойласам: мұның бәрі өмір заңының бұзылуынан 
екен. Өмір заңы: бала-бала болуы керек. Балаға тән аз дәуренді 
басынан кешіру керек. Егер балалық дәуренің шала болса, сол 
жетіспей қалған сыбағаңды кейін есейгенде аңсап тұрасың. Ал 
жалпы,  қай  жаста  болсаң  да  кей-кейде  бала  болып,  балалық 
шаққа  оралғанның  ерсілігі  жоқ  па  деймін.  Сәби  шағын  мүлде 
ұмытып  кеткендер,  артына  бұрылып  бір  қарамағандар  –  тегін 
білмес топастар ма деп қаламын. Олар туған анасын да, Отанын 
да тез ұмытып кететін опасыздар сияқтанады да тұрады.
Сорымызға  қарай,  балалық  шағымыз  соғыс  жылдарына  тап 
болды.  Сол  шақтың  өзінде  де,  өзегіміз  талып  жүрсе  де,  анда-
санда  біз  де  ойнайтынбыз.
Ойынымыздың түрі – киіз доп. Немесе қашпа доп. Ол былай: 
көктемнің көк өзегі өтіп, майысып мамыр айы келеді. Мамырдың 
аяғын ала сиырлар түлей бастайды. Көкке тойғаны ғой. Дәл сол 
кезде зеңгі баба баласы құтыра бастайды. Таңертең жайбарақат 
еріне  басып,  бұзауын  қимай  артына  мойнын  бұрып,  мөңіреп 
қойып  өріске  кеткен  мал  сәске  түс  кезінде  жын  қаққандай, 
құйрықтарын шаншып алып, көздері алара ақшиып, жолыңда не 
кездессе  де  соның  бәрін  жапырып,  жайпап,  ошақтағы  қазанды 
төңкеріп, қайнап тұрған самаурынды құлатып, кейбіреудің қара 
лашығын  таптап,  тас-талқаныңызды  шығаратын.
Сөйтсе, оқалақ, оқыра деген болады екен. Жылқының бөгелегі 
болса, сиырдың оқалағы бар. Оқалақ сиырдың құйрығы жетпес 
жон арқасын шағады екен де, сол жон арқаға тұқым тастап кетеді 
екен.  Оқалақ  шаққанға  шыдай  алмай,  сиыр  сорлы  жынданбай 
ма. Көп ұзамай, әлгі ұрық құртқа айналады да, сиырдың арқасын 
жыбырлатады ғой. Ал шыдап көр. Сол құрттан қайтадан оқалақ 
оқыра  ұшып  шығады.  Залымын  көрмейсіз  бе?  Әйтпесе,  ұяны 
сиырдың не құйрығы, не тілі жететін жерге салмай ма? Жоқ, дәл 
жон арқадан. Кәдімгі қара шыбыннан сәл ғана үлкен, титімдей 
жауыз  үп-үлкен  ірі  қараны  осынша  зорлағаны,  аркасын  тесіп, 
жайлы, майлы жерге ұялап, жұмыртқалағаны таңғажайып.
Қош. Ал енді сиырдың сол шақтағы құтқарушы досы бізбіз. 
Оқалақтаған сиырды ұстап алып, сипап-сипап, арқасындағы өлі 
жүнін  жұламыз,  бармақтай  болып  бөртіп-бөртіп  тұрған  жонын 

саусақпен  сығып,  бырт-бырт  еткізіп,  аппақ  құрт  шығарамыз. 
Сиыр сүйсінеді. Құртты терген сайын көзін жұмып, мөлиеді де 
қалады. Есесіне бізге өлі жүнін береді.
Ал енді ол жүнді неғыласың дейсіз ғой. О, ол жүннен шекпен 
тоқымаймыз, киіз де бастырмаймыз. Ол жүннен қолдың басындай 
доп жасаймыз.
Оның  өз  технологиясы  бар.  Өлі  жүнді  ыстық  суға  малып 
алып, қос қолдап уқалай берсең, басы бірігеді. Үстемелеп тағы 
жүн қосып уқаласаң, біраздан соң, доп болып шыға келеді. Қол 
доп. Салмақтырақ болуы үшін, өзегіне тас салып қойсаң, тіптен 
әйбат.
Ол допқа таяқ керек. Құдайға шүкір, сол кезде Мыңбұлақтың 
бойында,  әлі  әдемі  сәмбі  талдың  тамтығы  бар  болатын.  Содан 
тұмсығы  қайқы  бір-бір  таяқ  кесіп  аламыз.  Содан  соң  –  ойын 
дайын.
Осы  күні  ойласам,  ол  ойынымыз  –  кекірігі  азған  бай  ел 
Америкада  «гольф»  дейтіннің  сыңары  сияқты.  Ортадан  бір 
шұңқыр  қазып  қойып,  әлгі  киіз  допты  алыстан  ұрып,  соған 
түсіру керек. Кім түсірсе, сол ұтады, кім түсіре алмаса, белгілі 
бір мәреге дейін қашуы керек. Ұтқан бала қашқан баланы доппен 
қадап  ұрып  дәл  тигізсе  –  екі  есе  ұтады.  «Қашпа  доп»  деген  – 
сол. Ойынның одан басқа түрлері бар еді – ұмытыппын. Қазіргі 
ауылдың  балалары  оны  білмейді.  Допты  жүннен  жасауды  да 
білмейді.  Өйткені  резеңке  доп  деген  шықты.
«Асық  ойнаған  азар,  доп  ойнаған  тозар»,  –  деп,  Айша 
талай айтты. Асықты да ойнадым – ұтылып қалдым. Допты да 
ойнадым – ұтылып қалдым. Допты ойнап жүргенімде, не сиырды 
бұзау еміп қояды, не жәутік Батырхан отқа түсіп кете жаздайды. 
Әйтеуір,  қырсығым  көп.
Сені  көп  ренжіткен  сол  бір  шала-пұла  ойынымды,  кейде 
айтқаныңнан шығып, сені қиналтқан әсіреңкілігімді кешіре гөр, 
Айша.
Қанша қиын болса да, қанша зұлмат өтсе де, енді міне, сол 
кездерді  сағынамын.  Сөйтсем,  Айша,  сенің  ұрысқаның  маған 
майдай  жағады  екен  ғой.  Соны  да  сағынамын.  Үзіліп-үзіліп... 
Енесі  тепкен  құлынның  еті  ауырмайды  екен  ғой.

ҚАРА АРПА
Қайдан  шыққанын,  қайдан  әкелгенін  біз  қайдан  білейік, 
әйтеуір,  біздің  колхоздың  қамбасында  қара  арпа  пайда  болды. 
Шамасы,  үкімет  берген  болар.  Соғыс  кезінде  әлдеқайдан  қара 
арпа  тауып  беріп  жүрген  үкімет  те  осал  емес.
Бірақ бастық айтты: «Бұдан ешкімге бір түйір дән берілмейді. 
Бұл – тұқым!» – деді.
Сөйтті  де  қамбашыға  сенбей,  Әбіш  атамды  қарауыл  қойды. 
Қарауылға  да  қарауыл  керек  екен,  Әбіштің  қасына  жәрбитіп 
мені  отырғызып  қойды.  Мен  сонда  Павлик  Морозов  болуым 
керек. Әбіш атам әлдеқалай ақсақ қамбашы Оспаналымен «ауыз 
жаласып»  кетсе,  мен  оларды  әшкерелеуім  керек.
Бір  қызығы,  қарауылдар  қамбаның  сыртынан  қорымайды, 
ішінде  отырады.  Сыртымыздан  құлыптап  кетеді.  Қыстың  күні 
күн  суық,  сірә  содан  болар.  Мен  қайдан  білейін?
Айша Жуанқұл бастыққа:
−  Жұдырықтай  баланы  түнгі  жұмысқа  қойғаның  не?  –  деп 
жақтырмап  еді,  бастық:
− Әй, «халық жауының» қатыны, аузыңды жап! – деді.
«Халық  жауы»  деген  сөз  шыққан  жерде,  қайран  Айшаның 
аузына құлып салынады да қалады. Тілін тістеп, үндей алмады.
Қамбаның іші қараңғы. Әрине, суық. Әбіш атам көнетоз түлкі 
тымағының құлағын түсіріп, бауын байлап алған. Тымақтай көне 
тоны бар. Аяғында байпақты пұшық калош. Мен де осал емеспін: 
басымда  Айша  өзі  тігіп  берген  ақ  қоян  құлақшын.  Аяғымда 
Айша сыртын қара матамен сырып тіккен киіз байпақ. Үстімде 
сырмалы күпәйке. Сол сияқты құрап тігілген мақталы шалбар. 
Тері қолғабым тағы бар.
Әбіш атамның құлағы тосаңдау. Оның үстіне жұпыны түлкі 
тымағын баса киіп, бауын байлап қойған, айқайлап сөйлемесең, 
естімейді.  Шоң  мұрын,  қысық  көз,  сақал-мұрты  бурыл,  ұзын 
бойлы, бірақ бүкіш кісі. Таяғын ұдайы арқасына салып тіреуіш 
етіп, екі бүктеліп жүреді. Саған бірдеңе айтардың алдында үн-
түнсіз, өз-өзінен кеңкілдеп күледі. Қазір қараңғыда ол күлгенін 
көрмейсің, бірақ сезесің. Маған қарап, сірә, күліп отыр.

− Ә, қызталақ, жаураған жоқсың ба? – дейді.
− Жоқ, ата, – деймін.
− Е - е - е, – дейді.
Одан ары үн жоқ. Сірә, тұрымтайдай баламен не туралы әңгіме 
бастауды білмей отырған шығар. Мен де қайбір тақылдап тұрған 
дейсің, сөзге жоқпын.
−  Бастық  енді  еңбеккүнді  екеумізге  бөліп  жаза  ма?  –  дейді 
басқа  сөз  таппаған  керең  қарт.
− Білмеймін, – деймін дауыстап. – Еңбеккүн жазды не, жазбады 
не – бәрібір емес пе?
− Е, неге?
− Бәрібір ештеңе бермейді ғой.
Атамның үнсіз күлгенін сеземін. Соңынан:
− Сенікі рас ей, қызталақ, – дейді.
Кейін ойласам, әңгіме еңбеккүнде емес, ол менен еңбеккүнді 
қызғанып отырған жоқ. Мәселе басқада екен...
Үлкен  ұлы  Қайып  әскерге  кеткен.  Хабар  жоқ.  Үйінен 
шықпайтын қара кемпір (Құдай иманын берсін, атын ұмыттым) 
ине жұтқандай ішін басып, бұралып отырады. Дімкәс. Менімен 
жасты Сүлеймені о да ілмиген, боп-боз. Үнемі тық-тық жөтеледі. 
Сонда бүкіл үйде бас көтерер мына бүкір шал ғой. Әулие шатыс 
адам,  тәуіпшілігі  бар.  Сонда  үйдегі  екі  масылды  бірдеңе  етіп 
асырауы  керек  қой.  Әсіресе  Сүлейменге  күшті  тамақ  керек. 
Ал  үйінде  бір  уыс  қара  талқаны  болмаса,  өкпе  ауруы  қайдан 
жазылады.
Ал  Әбіш  әкесі  бар  қамба  қара  арпаның  қасында  отыр.  Қос 
уыс  алса,  әлгі  міскіндеріне  талғажау,  бірақ  қарауыл  –-  Павлик 
Морозов бар. Ол кезде менің қызметім Павлик Морозов екенін 
қайдан білейін. Білсем... алпыс үйлі адыр маутанға қара арпаны 
қап-қабымен  таратып  жіберер  едім.  Ақыры  «халық  жауының» 
баласымын. «Халық жауының» баласы халыққа жақсылық жасар 
еді. Қайдан білейін.
Бірақ бәрібір мен Павлик Морозов емеспін!
Қараңғы қамбада қамалып, үнсіз отыра берген де қиын болар, 
Әбіш атам:

−  Әңгіме  айт-ей,  Барсхан,  –  деді.  Құнжың  етіп,  иығымды 
қиқаңдатып:
− Не айтамын, өзіңіз айтыңыз, – деймін.
Шал тағы да күледі. Не дер екен деп біраз отырдым, үндемейді. 
Шыдай алмай:
− Ата, – деймін.
− А - а? – деді созалаңдатып.
− Мұртаза шыннан жау ма?
Шал шошып кеткендей:
− Кім айтты? – деді.
− Кім айтушы еді, Жуанқұл бастық, Тасбет бригадир айтып 
жүр  ғой.
Байқаймын, күлгенін қойды. «А - а - а» деп бір жері ауырғандай 
толғатып отырып алды.
− Мұртазадай бозым жігіт қайда - а - а, – деді. «Бозым» дегенін 
онша түсіне бермеймін.
− Айтыңызшы, қандай кісі еді? – деймін.
− Оттапты! – дейді Әбіш үні қаттырақ шығып.
− Кім?
− Әлгілер... Солар күні кеше сенің әкеңнен, әсіресе әжеңнен 
(жаны  жаннатта  болғыр),  әжең  Күнікей  бәйбішеден  көп  қайыр 
көрген жандар. О - о - о, – дейді Әбіш ішінен жалын атқандай. – 
Қайда енді ондай адамдар! Күнікей бәйбіше – Жолан Жаныстың 
қызы еді. Төле бидің ұрпағы. Бердімбет жәкем (Құдай иманын 
салауат етсін) ерте марқұм болды да, Күнікей бәйбіше осы бүкіл 
Маутан, Шектібай, Күшпан баласын асырап қалды ғой. Бердімбет 
бай кісі еді... Сол малды Күнікей бәйбіше осы Мыңбұлақтың бар 
баласынан аяған жоқ. Күнікей – Мұртазаның, Әмірқұлдың анасы 
ғой. Айша шешең айта ма саған соны?
− Айша ол әжемді көрмепті ғой.
−  Е,  бәсе,  солай  екен-ау,  Айша  келін  боп  кейін  түсті.  Сенің 
әкең  Мұртаза,  Мұртазаның  әкесі  –  Бердімбет,  Бердімбеттің 
әкесі  Үкібас,  Үкібастың  әкесі  –  Тоқсанбай...  Түсіндің  бе? 
Тоқсанбайдың төрт баласы бар: Үкібас, Шоқыбас, Үсіп, Жылтыр. 
Қош, Тоқсанбай, Тоғамбай, Арықбай, Бәйтік – Маттың баласы. 

Мат – Маутанның баласы. Түсіндің бе? Мына мен Тоғамбайдың 
баласы,  сен  Тоқсанбайдан  тарайсың.  Түсіндің  бе?
− Түсіндім, ата.
− Түсінсең айтшы, кәне!
Мен Мұртазадан бастап, тақпақтап шықтым.
−  Ой,  айналайын,  ақылдым,  –  деп,  Әбіш  мені  құшақтап, 
арқамнан  қағып-қағып  қойды.
Енді бұл атам Маутаннан ары қарай ұзақ жолға түседі. Маутан 
– Шахаман – Құли – Шілмембет – Бекболат – Шымыр – Дулат... 
Сонау  Бәйдібекке  барып  тіреледі.  Домалақ  ана  туралы  хикая 
кетеді...
Ұйықтап қалсам керек, сықыр-сықыр, сылдыр-сылдыр, сыбыр-
күбірден  оянғандаймын.  Қамбаның  құлпы  ашылған  сияқты, 
әлдекімдер қараң-құраң жүрген сияқты. Ұйқым ашылмайды, өң 
мен  түстің  арасы.  «Павлик  Морозов»  екенім  есіме  түскендей. 
Қара арпаны біреулер арбаға тиеп артып жатқандай. Айқайлағым 
келеді. Үнім шықпайды. Қайтадан ұйықтап қалыппын.
Таң  ата  үйге  келсем,  Айшаның  қабағы  ашық.  Қарындасым 
мен інім де қутыңдасып қалыпты. Құрмаш қол диірмен тартып 
отыр. Қарасам – қара арпа!
Өзі қара болса да, талқаны аппақ!
Кейін-кейін, Айша айтады ғой: сол түні Оспаналы қамбашы, 
Айша,  Сүлеймен  үшеуі  барып,  қамбаны  ашып,  бір-екі  пұттай 
қара арпа алса керек. Құдай абырой бергенде, Жуанқұл бастық 
сезген  жоқ.
Қара арпа, ақ талқан – тағзым саған.
ҚАРА АРПА, ҚАРА БИЕ
Қамбадағы  қара  арпаны  көктемде  қара  жолдың  үстіне, 
зираттың іргесіне септік. Жалғыз ЧТЗ тракторына ат, егіз соқалар 
көмектесті.  Мен  өгіз  соқаға  шықтым.
Енді, міне, сол арпа дүмбіл болып пісейін деді. Үздігіп жеткен 
жаңа  астық.  Әр  жерде  ойдым-ойдым  аралдай  болып  сарғая 
бастады.

Үздіккенде де жаман болады. Мен жылқы бағамын. Жылқы 
қайырған  болып  барып,  арпаның  масағынан  үзіп-үзіп  алып, 
әлгінің уыз дәнін шикідей сорамын. Әлі үгітіп, дәнін қауызынан 
ажыратуға  келмейді,  сондықтан  қылпығымен  ауызға  салып, 
шайнап-шайнап сорғаннан басқа амал жоқ. О да болса тамаққа 
талшық.
Арпаны мен ғана емес, колхоздың қамыттан қажыған аттары 
да жақсы көреді. Сәл көз жазып қалсаң, жайқалып тұрған егінге 
тап-тап береді.
Әсіресе қара бие жаман. Өзінің өзге жылқыдан тұрпаты бөлек: 
тұрқы ұзын, мойны құрықтай, шоқтығы биік, бітімі келісті-ақ.
Соғыс басталған жылы Қаратауда атты әскер тұрған көрінеді. 
Осы бие сол әскерден қашқан «дезертир» деседі. Әйтеуір, біздің 
колхозға  сіңіп  қалды.  Өзі  былтыр  бір  рет  құлындады.  Онысы 
биыл тай болды. Менің мініп жүргенім – сол бурыл тай. Әкесі 
– колхоз бастық мінетін сол көк айғыр. Көк пен қарадан бурыл 
шығатын  көрінеді.
Қара  бие  жалғанның  бұзығы.  Үлкендер  «бұл  бәле  көрген» 
деседі.  Басқа  аттар  мәнжубас,  айтқаныңа  көнеді,  айдағаныңа 
жүреді.  Ал  қара  бие...
Көзімізді  ала  беріп,  арпаның  ішіне  кіріп  кетеді.  Ал  енді 
қайыруға көнсеші. Мені баласына ма, залым, білмеймін. Жанына 
жақындасаң  құлағын  жымқырып,  қосаяқтап  тебе  бастайды. 
Менің астымдағы ат өзінің құлыны ғой, бірақ оны да аямайды. 
Алдынан  келсең  –  тістейді,  артына  шықсаң  –  тебеді.  Қолымда 
ұзын  шыбығым  бар  (қамшы  қайда!).  Оны  місе  тұтпайды, 
ұрғаныңды шыбын құрлы көрмейді. Айдамасаң, арпаны жайпап 
бара  жатыр.  Бастық  керсе,  мен  құрыдым.
Осылайша екі оттың ортасында жүргенде, арпа да пісейін деп 
қалды-ау.
Бердімбет  сайының  басында  жылқыны  сазға  жайып,  бурыл 
тайдың  үстінде  жәрбиіп  отыр  едім,  қасыма  Қорғанбай  келді. 
Қолында  дорбасы  бар,  дорбаның  ішінен  қолорақтың  ұшы 
қылтиып  көрінеді.
−  Сен,  –  деді  ол  маған,  –  жан-жақты  қарап  тұр.  Охран  яки 
бастық  көрінсе,  жылқы  қайырған  болып,  қатты  айқайла.

Сөйтті де арпаның қалың ортасына кіріп кетіп, масақты қол 
орақпен қырқып ала бастады. Мамыт Жәкемнің баласы. Мамыт 
жәкем өйтіп-бүйтіп даладан мал тауып келеді. Бұлар соншалықты 
аш та емес. Оларға қарағанда, біздің үй үп деп отыр ғой. Айша 
қызылшадан қас қарая бір-ақ келеді. Үйде екі бала аш отыр. Мына 
пісіп қалған арпаға Қорғанбай қол салғанда, менікі не тұрыс?
Жылқының  бас-аяғын  жинап,  сайдың  табанына  үйіріп 
тастап, бурыл тайды талға байлап, арпаға мен де сүңгіп кеттім... 
Көйлегімді  шешіп  алып,  соны  дорба  қылып,  арпаның  масағын 
қолмен жұлып, соған тықпыштап жатырмын. Орақ болмаса киын 
екен,  масақ  алақанымды  қиып  кетті.
Көйлегімнің  қарны  кәдімгідей  қампайып  қалды.  Бұл  ашкөз 
болған жаман. Қанағат деп қайтып кетсем, еш бәле жоқ еді. Тағы 
да, тағы да... дей бергенде...
Қайдан шыққаны белгісіз, көк айғырды алқындыра арындатып, 
колхоз бастық Жуанқұл дәу перідей төніп келді.
− А, атаңа нәлет контра! – деп, қамшының астына алды кетті, 
алды кетті...
Сөйтіп, Қорғанбай екеуміз қолға түстік. Алдына салып, аттың 
бауырына алып, дедектетіп қуалап отырып, колхоздың қамбасына 
әкеліп қамады да тастады.
Жолда  келе  жатып  бір  байқағаным:  қара  бие  біз  масақ 
қырыққан жерге жақын қаздиып тұр екен. Колхоз бастық алыстан 
соны көріп келіп, біздің ұрлығымыздың үстінен түскен болды.
Қамбаның іші қараңғы. Өзі қаңырап бос тұр. Біздің қарнымыз 
қабырғамызға  жабысып  қалса,  қамбаның  қарны  да  қабысып 
қалған.  Қамба  тоқ  болмай,  қарын  тоқ  болмайды.  Бұл  –  анық 
ашаршылықтың  нышаны.
Қараңғыда  түртінектеп,  Қорғанбай  екеуміз  үн-түнсіз  біраз 
тұрдық.  Әлден  соң  ол:
− Оңбаған, сенің кесірің, – деді. Маған айтты.
− Мен неғылдым?
− Саған айттым ғой қарап тұр деп!
− Мен де...
− Енді екеуміз де түрмеде шіриміз. Әкеңнің түрмеде өлгені аз 
еді. енді өзің де сонда шірисің.

Қорғанбай мұны айтқанша, мені ұрғаны жақсы еді. «Түрме» 
деген  сөз  –  мен  үшін  адамды  өлтіретін  жер.  Түрмеден  тірі 
қайтыпты  дегенді  әлі  естімеген  кезім.
Қамбаның  қараңғылығымен  қоса  қат-қат  уайым  қалыңдай 
түсті.  Бидай  ұрладың  деп  былтыр  көрші  ауылдан  бір  әйелді 
соттап  жіберген.  Жап-жас  балалары  қалды,  байы  соғыста  еді. 
Соған  да  қараған  жоқ.  Заң  жаман,  заман  жаман.
Қой,  қашу  керек.  Қамбаның  қабырғасы  қалың,  есігі  бекем. 
Мұны  соғыстан  бұрын  ауылдың  атпал  азаматтары  соққан. 
Сондықтан мықты. Қашып шығатын терезесі де жоқ. Ауа кірсін 
деп  қойған  қуыры  төбеде.  Ол  биік.
Қашқанда қайда барасың? Шанышқылыдағы Әдия әпкемнің 
ауылына ма? Ол жерден де ұстап алады. Әдия әпкемнің күйеуі 
Қадырды да отыз жетінші жылы ұстап алып, Әулиеатада атып 
жіберген.
Көксайдағы  Қырғыз  атаның  үйіне  ме?  Қырғыз  ата  айтатын 
Манас  шыңына  шығып  кету  керек  шығар...
Түрлі ойлар, қиялдар...
Қай  уақыт  екені  де  белгісіз.  Қорғанбай  дорбасын  басына 
жастанып,  қорылдап  ұйықтап  қалды.
Әйелдің  айқайлаған  даусы  талып  естіледі.  Есікке  барып, 
құлағымды тосып тұрмын.Таныдым: Айша ғой. Айшаның даусы. 
Мені іздеп жүр. Демек кеш батып, Айша қызылшадан қайтқан 
ғой.
− Барс - ха - а - ан... Барс - ха - а - ан...
Кешкі  айқай  Тәңіртауға  шағылып,  жаңғырығып  бара 
жатқандай.
Қатар-қатар  жарысып  жатқан  сайларды  жағалай  шоқ-шоқ 
болып отырған ауыл, Айшаның айғайын түгел естіген шығар-ау. 
Бірақ біздің қамбада қамаулы жатқанымызды Жуанқұл бастықтан 
басқа ешкім білмесе керек. Бір білсе – Қамқа кемпір білер, ол 
көріпкел ғой. Айша одан Барсханды көрдің бе деп сұрауы әбден 
ықтимал.  Өйткені  кейде  мен  Қамқа  кемпірді  үйіне  көтеріп 
кіргізетінмін. Күні бойы далада, аласа орындықта отырады ғой. 
Келіні  жұмыстан  қайтқанша.  Кейде  келіні  Мүнира  жұмыстан 
тым  кешігіп,  көз  байланғанда  ғана  оралады.  Сондайда  Қамқа 

әлсіз даусымен үн қатып, мені шақырады. Менің есітетін жерде 
жүргенімді  сезеді.  Өзі  шүйке  жүндей  жеп-жеңіл,  мен  көтере 
аламын. Ол тұрмақ Бурныйдың элеваторына бір қапшық бидайды 
есекпен тасып, оны элеватордың сатысымен биіктегі бункерге де 
көтеріп шыға аламын. Рас, кейде тәлтіректеп, қапшықпен бірге 
биіктен  құлап  қала  жаздаймын.  Әйтеуір,  Құдай  сақтап,  аруақ 
қолдайтын  шығар.  Ал  мүмкін,  Қамқа  кемпірдің  батасы  дем 
беретін  шығар.
Өйткені Қамқа мені жұмсаған сайын:
− Құдай саған әл-қуат берсін, қайсарлық берсін, ғұмыр берсін, 
құлыным!  –  деп,  шидей  арық  саусақтары,  арық  алақандарын 
жайып бата беретін.
Күндіз Жуанқұл бізді қамбаға айдап, балағаттап, боқтап бара 
жатқанын Қамқа естіп қалуы да мүмкін. Айша сұраса, айтар.
Айша сұрайды ғой. Үйді-үйге кіріп сұрайды. Ал қазір айқайлап 
тұр. Тарғыл тастар арасында балапанын жоғалтып алған ұлардай 
талмай шақырады. Ұлар да бір мұңлық құс. Адамдар атып ала 
берген соң, екі аяқты жыртқыш жете алмайтын биікке, таудың 
қар  жататын  белдеуіне  дейін  шығып  кеткен.  Соның  өзінде  де 
жаулары бар. Қарны ашса, теңбіл терілі қар барысы да алмайды. 
Әсіресе бүркіт қиын. Балапанын алып кетеді. Сонда сорлы ұлар 
ананың зарлағанын естісең...
Ал  Қорғанбайды  ешкім  іздеп  жатқан  жоқ.  Ол  ұйқысын 
қандырып  алып,  анда-санда:
− Атаңа нәлет, Жуанқұл! – деп қояды. – Шыннан сотқа берер 
ме екен, – дейді.
Мен есікті тоқпақтап:
− Мен мұндамын, – деп шырылдаймын.
Бірақ оны Айша естімейді. Шәуілдеп иттер үреді.
Қарын  аш.  Оның  үстіне  қараңғы  қамбаның  іші  дымқыл, 
салқын. Мен масақты жерге төгіп тастап, көйлегімді киіп алдым.
Масақты ауызға салып шайнаймын. Сөлін жұтып, қылпығын 
түкіріп тастаймын. Әйтеуір, тамақ...
− Атаңа нәлет, Жуанқұл, шыннан соттата ма, – дейді Қорғанбай. 
–  Осынша  кешіккеніне  қарағанда,  ауданға  барып  милиса  алып 
келер ме екен?

Мен милисадан қорқамын. Әкейді алып кеткен – солар. Олар 
әкеткен адам қайтпайды. Білемін. Енді мен де үйге қайтпайтын 
шығармын. Сонда Айшаның күні не болады, үйдегі екі баланың 
күні не болады? Бесіктен беліміз шықпай жатып, қасіретке батып, 
қайғы ойлаған жанбыз. Қамқа айтқандай, Құдай өзі қуат беріп, 
қайсар жаратпаса, өле салу оп-оңай.
Айша мені шақырып, айқайлап жүр. Даусы біресе жақындап, 
біресе  алыстайды.  Осыдан  босасам,  Айшаны,  екі  бауырымды 
алып, Талас Алатауының шыңына шығып кетсек пе екен. Ұлар 
құс  сияқты.
Мен қамбаның есігін тепкілеп, тоқпақтаймын. Есіктің көздей 
тесігінен қылтиып жаңа туған Айдың қияғы көрінеді. Айшадан 
естігенімді ішімнен қайталап:
− Иә, Құдай, жаңа Айда жарылқа, ескі Айда есірке, – дедім.
Жарылқай ма, жоқ па – беймәлім?
АЛАҚАНДАҒЫ АЙ ТАҢБА
Иттің де ақылдысы, ақымағы бар. Тектісі, тексізі бар. Кісінің 
жақсы, жаманын ит пен бала таниды деген рас. Бірақ иттің бәрі 
емес.  Адамдардың  арасында  бұзығы,  қара  ниеттісі,  ұсақшыл 
қырттары  бар  сияқты,  итте  де  небір  тәсірсіздері  бар.  Жалпы, 
ит тұқымы адамға адал берілген хайуан екені рас. Бірақ «иттің 
етінен жек көремін», «иттің баласы», «сен итсің» сияқты балағат 
сөздер сол иттің тұтас затынан емес, жамандарынан туындаған 
болуы  керек.
Мамырдың  жадыраған  жақсы  күні  еді.  Әдеттегідей  ауыл 
балалары  бас  шығарып  қалған  арпаны  арам  шөптен  тазалауға 
шығамыз. Оны «отақ» дейді. Яғни, арам шөпті отайды. Ал арам 
мия  арпадан  аз  емес.  Оның  бәрін  отап  шығу...  азап.
Бастығымыз Қайрақбай дейтін қартаң көсе кісі. Бір топ жас 
балаға бір әумесерлеу көсе шал бастық.
Құданың  құдіреті,  сол  шал  көп  баланың  ішінде  өзі  де  бала 
болып кете ме деймін. Өйтпесе ол бізге басшы да бола алмайтын 
шығар.

Бидайдың арасына мия деген шығады. Мияның жасымықтай 
дәні  болады.  Әне,  сол-ау.  Мияның  дәні  араласқан  бидай  улы. 
Оны  жеген  өледі.
Қолымызда бір-бір өткір пышақ болады.
Командиріміз Қайрақбай егін басына барған соң, балаларды 
қаз-қатар  тізіп  қойып:
−  Ал,  батырларым,  алға!  Фашистердің  басын  қырқыңдар!  – 
деп  бұйрық  береді.
Біз  уралап  лап  қоямыз.  Күрдек  мияның  басын  ұшырып 
түсіреміз. Кейбір «батырлардың» көзсіздігі сонша, миямен қоса 
арпаның масағын да қырқып жібереді. Бір тақта егістің басынан 
аяғына  кім  бұрын  шықса,  сол  –  «герой».
Әуелі аптыққанмен, күн қыза келе шаршай бастаймыз. «Герой» 
болу оңай емес. Тақта ұзақ. Біреу бұрын, біреу кейін – тақтаның 
аяғына да жетеміз.
Енді кері қайту керек. Кері қайтқанда балалар барын салады. 
Өйткені, тақта басында әркім үйінен алып келген айран-шалабы, 
бірер үзім наны бар. Соны жылып кетпесін деп шөмеленің астына 
тығып қойғанбыз. Соған жету – пейішке жеткенмен бірдей.
Ақыры, жетеміз-ау. Сонда Қайрақбай командир:
− Әтбой! – дейді.
Онысы – демалыс дегені.
Қолымыз  көк  иілденіп,  мия  сасиды.  Оны  жуып  жатқан  біз 
жоқ,  айран-шалапқа  лап  қоямыз.
Жан шақырып, көзімізге нұр біте бастаған кезде, Қайрақбай 
командир:
− Әй, қыздар, сендер ана шөмелеге барыңдар, – деп, тұлымшағы 
селтиген қыздарды қуып жібереді. Кілең ер балалар қалады.
− Мен сендерге қызық әңгіме айтамын, – дейді. – Мен өліп 
қалсам,  оны  сендерге  кім  айтады,  –  дейді.
Біз аузымыз аңқайып, мұрнымыз таңқайып, Қайрақбай қартқа 
қараса қаламыз.
Ал кеп боғауыз әңгіменің неше түрін жібереді-ай. Қиқылдап, 
шиқылдап күлеміз. Шаршағанымыз лезде ұмытылады.
Өзін қартпын-ау, иман керек-ау, баладан ұят-ау деген жоқ. О 
да бала. Әйтпесе, бет-бетімізбен қашып кететін шығармыз.

Тәрбиенің  түрі–осы.  Тәрбие  берер  тәсірлілер  соғыста  жүр. 
Бәрін қынадай қырқып алып кеткен. Ауылда қалған Қайрақбайдың 
сықпыты мынау.
Бірақ ауылда қалған шал-шауқанның бәрі Қайрақбай сияқты 
екен деп ойлап қалмаңыз...
Құлан тауынан асып барып күн батты. Бірақ Талас Алатауының 
шыңдары  бізге  көрінбей  кеткен  күн  сәулесіне  әлі  оранып  тұр. 
Шыңдарға  қарағанда  біз  құрт-құмырсқадай  ғана  пендеміз. 
Тәкаппар таулар біздің әбден қалжырап, үйге қайтқымыз келгенін 
сезбейді. Қатал шал Қайрақбай ақырында:
− Әтбой! – деді.
Ел  сыртындағы  шырыш  пен  шоңайна  тікен  басып  кеткен 
жадау зиратты айналып өтіп, бәріміз үркіп ұшқан бұлдырықтай 
құлдыраңдап,  ауылға  қарай  тұра  жүгірдік.  Тұйық  сайдың 
басындағы  Салбидің  үйінің  тұсынан  өте  бергенде,  қорасынан 
ала төбет абалап атып шықты. Балалар жан-жаққа, тым-тырақай 
қаша  жөнелді.
Мен қалшиып тұрдым да қалдым. Бұл менің өзгелерден өзгеше 
батырлығым емес, сірә, ебедейсіздігім шығар.
Ит деген иесінің үйін, қорасын қорымай ма. Салбидің үйіне 
қастандық  жасайын  деген  пиғылым  жоқ.  Ендеше,  ала  барақ 
жаман  иттің  менде  несі  бар.
Ит оны ойланып жатқан жоқ. Қара тұмсығы тыржиып, тістері 
ақсиып,  тыныш  тұрған  мені  келіп  бас  салды.  Әуелі  онсыз  да 
шеттік  тікен  жырып  қанталаған  балтырымды  алып  түсті.  Тірі 
жан  емеспін  бе,  сол  қолыммен  тұмсығынан  ұстай  беріп  едім, 
ақсиған, ақ қанжардай азу тісі алақанымды жалбыратып жарып 
өтті. Оң қолымдағы дорбада мия кескен пышақ бар еді, қапелімде 
суырып ала алмай, дорбамен итті бастан сабалап-ақ жатырмын.
Ақыры, үйдің иесі ме, әйтеуір, біреулер иттен ажыратып алды. 
Оны мен шала-пұла білемін. Өйткені балтырдан да, алақаннан да 
қан саулап ала жөнелді.
Сірә, балалар айтқан болуы керек, айқайын салып Айша жетті. 
Салбидің  тұқым-тұқиянын  қалдырмай  қарғап-сілеп,  жермен-
жексен қылды. Кіржиген бүкіш Салби үндей алмай, үйіне кіріп 
кетті.

Айша менің қанымды тыя алмай, басындағы көне орамалдың 
шетін  дар  еткізіп  жыртып,  сонымен  алақанымды  орады.  Еті 
ырсиып, жалбырап қалған екен. Тағы да дар еткізіп, бір жыртып, 
балтырымды  байлады.  Одан  соң  мені  жерден  тулақтай  жұлып 
алып  арқасына  салып,  сайды  кешіп  өтіп,  Әбіш  шалдың  үйіне 
апарды.
Құдай  оңдап,  Әбіш  ата  үйінде  екен.  Бұл  әлгі  Салбиден  де 
өткен бүкір. Бұл елдің қарттары неге бүкшиіп қалады? Әлде, қу 
тірлік  бұл  жақта  тым-тым  ауыр  ма...
Әбіштің  қара  кемпірі  күйбеңдеп  жүріп,  шишасыз  жермай 
шамды  жақты.  Айша:
−  Елдің  баласы  аман-есен.  Қайнаға-ау,  Құдай  бізді  қай 
жағымыздан  қарғады.  Бұл  қағынғыр  Барсхан  тумай  жатып 
әкесін жалмады. Көп баланың ішінен не пәлеге осы ұрынады. Не 
жаздық?  –  деп  аһылайды.
− Қой, қарағым келін. Олай деме, – дейді құлағы тосаң Әбіш 
даусын  әндете  созып.  –  Әкесін  адамдар  жалмады.  Баланың 
жазығы  не...
Сөйтіп,  жараларыма  киіз  күйдіріп  басты.  Қоңырсыған  еттің 
күйік иісі қолқаны атты. Әбіш ата мені тірідей пісіріп жатты.
− Өй, айналайын, Мұртаза інімнің тұяғы. Батыр ғой, жылаған 
жоқ-ей, қың демеді ғой, ой, азамат! – деп қояды.
Үнсіз  кеңк-кеңк  күлгендей,  әлде  үһілегендей,  аяқ-қолымды 
әлденемен  шандып  жатып:
− Иттің қапқанынан Құдай сақтар, балам. Адамның қапқанынан 
сақтасын. Әкеңді адамдар қапты ғой... – дейді.
Содан  соң  іңір  қараңғысында  далаға  шығарып,  мені 
күнбатысқа қаратып қойып, күңірене күбірлеп дұға оқыды. Дұға 
әуеніне  ұйып  тұрғанымда,  байқаусызда  бетіме  сұп-суық  суды 
шашып  кеп  жіберді.
−  Кет,  бәле,  кет.  Алас-алас!  –  деді.  Сөйтіп,  мені  бәледен 
ұшықтады.
Айша  мені  арқалап  үйге  қайтты.  Есік  алдында,  қараңғыда 
үрпиісіп, Құрмаш пен Батырхан бізді тосып тұр екен. Екеуі де 
жас еді, екеуі де аш еді...

Содан бері сол қолымның алақанында ай таңба қалды. Жаңа 
туған  айдың  қиығындай-ақ  таңба.  Әлі  бар.  Сол  алақаныма 
абайсызда болмаса, әдейілеп қарай бермеймін. Қарасам болды, 
арзымаған  азапты  жылдар  көз  алдыма  көлбең  ете  кетеді.
ҚЫРЫҚ ЖІЛІК
Пияш  апамыздың  ала  сиыры  жоғалып  кетті.  Ұшты-күйді 
жоқ. Пияш пен оның қызы Жібек іздемеген жері қалмады. Біз де 
қосылып іздедік. Біреулер айтты: «Осы Ақсай, Көксай жағында 
әскерден қашқандар тығылып жатады. Солар алып кетті», – деді.
Мына  аласапыранда  Ақсай  мен  Көксайға  кім  барады? 
Барғанда  апайтөс  аңғарлардың  қай  түкпірін  тінтігендейсің? 
Тіпті тапқанның өзінде, ерні жалақ, жұқалаң сары кемпір мен біз 
сияқты  жәутік  балалар  қай  қарақшыға  қауқар  қылғандай...
Жалғыз кемпір, жалғыз қыз. Жалғыз ұл әскерде, соғыста. Тірі 
екені, өлі екені белгісіз.
Қыс қатты болды. Жалғыз сиырды кемпір мен қыз сол қыстан 
әрең алып шыққан.
Өздеріңде  үй  дейтін  үй  де  жоқ.  Сайдың  жарқабағында 
Нәметқұл  дейтін  ұстаның  үйіне  жапсарластыра  салынған 
жеркепеде тұратын. Бір кемпір, бір қыз, бір сиыр, бір мәшке ит.
Кемпір ұрысқақтау, бажылдақтау еді, жарықтық. Бірақ кейде 
бізді үңгір үйіне шақырып алып, бір-бір құрттан үлестіріп:
−  Махан  аға  аман-есен  келсін  деп  айтыңдар,  –  дейтін.  Біз 
қосыла  шулап:
−  Махан  аға  аман-есен  қайтып  келсін,  –  деп  жамыраймыз. 
Бала пәк, оның  тілегін Құдай есітеді деп сенетін болуы керек. 
Әйтпесе,  үлкендерге  өйтіп  дәм  татқызбайды.
Сонда жеркепе, үңгір үй бізге қызық көрінетін. Қап-қараңғы. 
Ыстан қап-қара болған қамыс төбе. Ортада жалғыз ағаш тіреу-
діңгек.  Оған  көп  шеге  қағылған,  түрлі  түйіншек,  дорба,  шипа 
шөп: адыраспан, киікоты, көкемарал, қылша – бәрі сонда ілулі 
тұрады.

Ал  енді,  осы  Пияш  пен  Жібек  о  бастан,  осылай  тұяғы 
тарамысына  ілінген  сорлы  деп  ойламаңыздар.  О,  ақыр  байдың 
баласы  аштан  өлген  деген  бар.
...Сайдың  арғы  бетінде  айналасы  атшаптырым  дуалдың, 
жұрнағы жатады. Оған жазда көк қарға, құрқылтай, жау шымшық, 
молда торғай, әйтеуір, құс атаулы быжынап ұя салады. Ордалы 
жылан да сол ескі дуалдың іргесінде. Жапалақ пен байғыз да.
Әне  бір  кезде  сол  дуалдың  ішінде  керемет  керуен-сарай 
болған. Үй иесі Ұзын Дембай атақты бай саудагер болған. Мына 
жағы Қытай, мына жағы Хиуа, Үргенішке дейін керуен тартқан. 
Бәйбішесі бала таппай, осы Пияшты тоқал алып, Пияштан бір 
ұл, бір қыз туды. Ұлы Махан (Маханбет) – әскерге кетті. Қызы 
Жібек  –  мынау.  Екеуі  де  бәйбішенің  бауырында  өскен.  Айша 
айтады, ұзын қайнағаның байлығы сонша, осы Жібектің жаялық-
жөргегіне  дейін  шәйі  матадан  болыпты.  Үш-төрт  жасарында 
Әндіжаннан әкелген құлпырма атлас көйлек кигізіп қояды екен.
Менің шамамда, бұл НЭП-тің тұсы болар. Кейін-кейін дүниенің 
тас-талқаны  шығып,  дүние  енді  бетін  емес,  көтін  көрсеткен 
ғой. Кәмпеске, тәркілеу, колхоз, ұлы зұлмат, ашаршылық, отыз 
жеті, енді міне, соғыс. Неғылған соғыс, не үшін соғыс? Жердің 
түбіндегі,  айдала,  алыс  Қиырдағы  соғысқа  қазақтың  қандай 
қатысы бар, оны біз білмейміз, әйтеуір, азамат атаулыны көгенге 
тізіп,  көзден  таса  қылды.  Соның  бірі  осы  үңгір  үйдің  ұлы  – 
Махан. Наурыздың аяғын ала күн жылып, «алтынкүрек» жүріп, 
сайдың күнгей жақ қабағы ашылып, көк қылтиған соң, қаусаған 
мал  қалтаң-құлтаң  етіп  жайылымға  шыққан.
Сол-сол екен, Пияштың ала сиыры жым-жылас жоқ болды да 
кетті.
Кім  айтқанын  білмеймін,  кәрілердің  біреуі,  мүмкін,  Қамқа 
шығар,  сірә,  Қамқа  болуы  керек:
− Е, пенде, сиырыңды қардың астынан ізде, – депті Пияшқа.
Содан  сай-сайдың,  Мыңбұлақтың  сала-саласын  тінтіп  ала 
жөнелейік.  Жазықтағы,  күнгейдің  қалың  қарын  «алтынкүрек» 
сыпырып  алып  кеткенмен,  сол  сайлардың  батыс  жақ  қабағын 
бәйшешек шығып, ұшып кеткенше, қалың күртік басып, жатып 

алады. Бұл енді қыстағы борандардан қалған сарқыт. Әбден күн 
жылынғанша,  бірте-бірте  мүжіліп,  кірлеп  барып,  әрең  кетеді.
Бердімбет  сайдың  басын  ала,  бір  бала  шар-шар  етіп,  айқай 
салады.  Ұмытпасам,  Өсер  ғой  деймін.  Жүгіріп  бардық.  Тұтас 
сіресіп  жатқан  қардың  қара  қазан  аузындай  жері  үңірейіп 
жатыр екен. Аулақта тұрып, мойнымызды қылқита созып-созып 
қараймын. Үңірейген үңгірден ештеңе көрінбейді. Жақындайық 
десек,  қар  ойылып,  өзіміз  түсіп  кетеді  екенбіз  деп  қорқамыз.
Содан  у-шу  болып  тұрғанымызды  көріп,  үлкендер  де  келіп 
қалды.  Пияш  пен  Жібек  те  келді.
− Дәу де болса, сиырың осыған түсіп кеткен, – деді біреу. Сірә, 
Қалпақбай қарт шығар.
− Енді қайттік?
Үлкендер солай шешкен шығар, бір кезде тайлы-таяғымызбен 
қолымызға  бір-бір  күрек  алып,  әлгі  қабақтағы  үңгірдің  дәл 
тұсынан,  төменгі  сай  табаннан  жол  сала  бастадық.
Дәл  бір  Маймақтауын  тесіп,  Түрксібтің  темір  жолын  салып 
жатқандаймыз.  Туннель  тесіп  жатырмыз.
Сөйтсек, бір қызығы, сірескен қабақ қардың, асты кеуек екен. 
Қар  үстінен  емес,  астынан  ериді  екен.  Кеуекке  кіріп  кетсек, 
үстімізден  су  тамшылаған  бір  ғажап  дүние.  Тіпті  кәдімгідей 
дүрдиіп қоразгүл де өсіп қалыпты. Әтештің айдарындай айдары 
бар  ала  шұбар  гүлді  қоразгүл  дейді.
Қамқа  әулиенің  айтқаны  рас  екен.  Ақыры,  сиыр  табылды. 
Тоғызымыз жабылып тоқты жыққан батырмыз дегендей, бәріміз 
жиылып  жатып,  сиырды  сүйреп,  табанға  түсірдік.
Өліп қалыпты. Пияш пен Жібек дауыс қылып, ал кеп жыласын. 
Жұрт не дерін білмей, үрпиісіп тұр. Не деп жұбатасың? Бетіне 
қарап  отырған  жалғыз  қара  жайраған  соң,  бұл  екеуіне  қой, 
жылама, деп айтудың өзі қиын. Не амал бар?
Шіркін,  сол  кездің  әйелдері-ай!  Азамат  орнына  азамат  та 
болды. Ақыл-ес айтар ақылман да болды. Отқа да түсті, суға да 
түсті. Бірақ бүк түсіп, белі сынбады. Егер олар сынғанда, елде 
ешкім  қалмас  еді.
Сонда Баян тұрып:

− Қой, жеңеше, жылама, соғыста жүрген балаңа көрінбесін, 
жылама! – деді. – Мен бірдеңе білсем, бұл жануар – адал. Суда 
өлген  мал  адал  десетін.  Молда  қайнағаны  шақырайық.  Үкімін 
сол айтсын, – деді.
«Молда қайнағасы» – Дошанай шал.
Бөркін  қазандай  қылып,  аппақ  сақалы  белуарынан  түсіп, 
Дошанай атамыз да келді. Сұлап жатқан сиырды ары-бері көрді 
де:
− Бұл әлі бауыздауға келетін мал. Бұл – адал, – деді. Сөйтті 
де шөкелеп отырып дұға оқыды. Бәріміз отыра қалып, әлдебір 
құдіреттен  медет,  қайыр  тілеп,  алақан  жайдық.
Ералы атамыз беліндегі пышағын суырып алып, ала сиырды 
алқымынан  орып-орып  жіберді.  Кәдімгідей  қан  шықты.  Сірә, 
өлгеніне  көп  те  болмаған-ау.
Жұрт  «үһ»  дегендей  болды.  Өйткені  көңілде  күдік,  секем 
қалмау  керек  қой.
Сонда Баян апамыз тағы бір тапқырлық жасады.
− Ал енді, бұл адал мал екен. Көнсеңдер, мұны төрт ата Маутан 
баласы төрт аяғын бөліп алайық. Әр аяғын әр ата өзінше тағы 
бөліп алады. Сонда бұл қырық жілік болады. Сөйтіп, қырық үй 
бұл сиырдың орнына тұяқ тұрғызайық, – деді.
Қызылсыраған  халық  әуелі  «дұрыс,  дұрыс»  деп  көне  кетті. 
Артынан: сиыр орнына сиырды қалай тұрғызамыз деп ойланып 
қалды. Апарып сататын іліп алары тағы жоқ. Бәрі «үп» деп отыр.
Ақыры, «қырық жыл қырғын болса да, қиыспайды туысқан», 
«көп  түкірсе  көл  деген»,  Пияшқа  бұзаулы  сиыр  алып  беруге 
бәтуаласты.
Ала сиырдың ішінен бұзау шықты. «Мұны қайтеміз?» «Жеуге 
бола ма?» деп тұрғанда, Ералы шал: «Бұл менің сыбағам болсын, 
қуырып жеймін», – деді.
Заман қанша қаһарлы, қатыгез, тасбауыр болса да, сол кездегі 
адамдар,  Жуанқұл  сияқты  бірлі-жарымы  болмаса,  мейірімді, 
бауырмал еді. Жуанқұл сонда мына жиынның басына келіп: «Оу, 
не болды?» – деуге де жарамады. Үйінде арақ ішіп, мас болып 
жатыр екен. «Қайтеміз?» – деп ақыл сұрай барған адамды «кет» 
деп қуып шығыпты.

Арада талай-талай жыл өтті. Сол кездегі жас бала мына мен 
де  алпыстан  астым.  Махан  майданнан  қайтып,  Рәзия  дейтін 
татар  қызына  үйленіп,  тоғыз  баланың  әкесі  болып,  дүниеден 
өтті. Пияш та қартайып қайтты. Махан мен Рәзия көп баланың 
қызығын  көре  алмай,  жас  кетті.
Жандарың жаннатта болсын.
Сонда бір қызықты, мүмкін, қызықта емес шығар, әйтеуір, бір 
таң қаларлық нәрсені көрдім. Әлгі Пияштың ала сиыры қырық 
жілік болып, әр үйдің қазанына түскен соң, сүйек-саяғын далаға 
шығарып тастамай ма?!
Бір күні өрістен қайтқан сиырлар өкіріп-бақырып, бір жерге 
жинала  қалды.  Бәрінің  басы  салбырап,  жер  тарпып  мөңірейді. 
Жай мөңіреу емес, азалы үн, азан-қазан.
Біраздан  соң  бәрі  лезде  үйді-үйіне  тарап  кетті.  Мен  әлгі 
сиырлар топтанып мөңіреген жерге барсам, жас сүйек – сиырдың 
тоқпан  жілігі  екен.  Пияштың  ала  сиырының  жілігі.
Сонда сиырлар да өлген бауырын жоқтап жылайтын болғаны 
ма?  Басқа  мал  неге  ондай  емес?  Сиырды  топас,  сасық  дейтіні 
қайда?
Бұл дүниенің біз білмейтін жұмбағы көп.
«Қарақағаз» деген қаһарлы сөз шықты.
«Мыңбұлақтың» 
әр 
жерінен 
анда-санда 
«ойбай, 
бауырымдаған» үрейлі үн естіліп, шал-шауқан, кемпір-сампыр, 
бала-шаға  әлгі  жерге  жиналып  қалып,  азан-қазан  болады.
Әлде сиырлар адамдардан үйренеді ме екен...
СҮДІГЕРДЕ ИЗЕН ЬІЗЬІҢДАЙДЫ
Сүдігерде изен мия ызыңдайды.
Егер мия у болмай, жеуге жараса, біз ашықпас едік. Күрдек 
бас  мия  жасымықтан  үлкен,  топ-толық  дәнін  көтере  алмай, 
жерге жеткенше еңкейіп қалыпты. Ал Шақпақтың желі тұрғанда, 
күрдек  бас  мия,  қызыл  изен  ызыңдайды.  Бір-бірімен  жарысып 
ебелек  домалайды.
Суық  тиіп  ауырғалы  бері  басымды  көтеріп,  терезеге  қарап 
отырғаным  бүгін.  Кеше  Айша  қызыл  жантақ  қайнатып,  соның 

суын  ішкізгелі  бері  тәуір  болғандығым.  Бірақ  төсектен  тұрып 
кетер  дәрмен  жоқ.  Тұрсам  да  бәрібір  далаға  шыға  алмас  едім.
Айша таңертең:
− Жалаңаяқ қалып ауырдың ғой, Барсхан. Сенен аяғанды ит 
жесін. Өтсе – жалғыз тоқтыны сатып, саған бәтеңке қарастырайын, 
– деп базарға кеткен.
Күн  бесіннен  ауып,  терезе  алдындағы  сүдігер  қарауыта 
түскендей  болды.  Айша  әлі  жоқ.
Кешегі  күншуақты  қоңыр  күзде  сүдігерді  Жақаш  екеуіміз 
жыртқанбыз. Жақаш маған қарағанда ересектеу, бойы да ұзын. 
Бригадир  әдейі  қосқа  бір  кішкентайдың  қасына  бір  ересектеу 
бала қойған ғой. Онысы ақыл болған. Әйтпесе, мен өліп қалар 
едім...
Менің соқам алдында, Жақаштікі артта болатын. Менің соқама 
жегілген екі тарғыл өгіз-соқамен жер жыртудың чемпиондары. 
Жақаштікі – екі қызыл өгіз. Біреуінің мүйізі сынық.
Мен соқаның жалтыраған екі тісінің арасына аяғымды тіреп, 
шоқиып  отырғанды  ұнатушы  едім.  Жап-жалтыр,  өткір  тістер 
қопарған қыртыс топырақ қара бұйраланып, шексіз қара су ағып 
жатқандай. Ұзақ қарап отыра берсең басың айналады.
Әлдене тырылдағандай, әлде тыраулағандай болды. «О не?» – 
деп жан-жағыма қарап едім – бөтен нәрсе көрінбеді. «Айырплан 
ба?» – деп аспанға шалқайып едім: екі қатар нүкте сызық көрінді 
де, екеуінің алдыңғы ұшы бірігіп кетіп, сәлден кейін жалғыз нүкте 
жеке-дара сақа шықты. Содан үшкіл пайда болды. Тырналар.
Жақаш  екеуіміз  жыртып  жатқан  сүдігердің  үстінде  біраз 
аялдағандай  болды  да,  Аспан  таудың  Шоқыбас  шыңына  бет 
түзеді. «Енді көрінбей кететін болды-ау» дегенімше, сақа-нүкте 
Манас шоқысына қарай бұрылды. Бірте-бірте ылдилай Маймақ, 
Күркүресу тауын сауырлап, Күйік асуының тұсынан аунап түсіп, 
Қаратауды  жебелеп  көп  ұшты.  Батыстағы  Боралдай,  Құлан, 
Шақпақ  тауларын  айналып  өтіп,  қайтадан  біздің  сүдігердің 
үстін күннен көлегейлеп сәл тұрды да, тура батысты бетке алып, 
тыраулап  ұшып  кете  барды.
Сонда барып «А - а - ай!» – деп айқайлап жібергенім есімде...

Сөйтсем,  тырналар  дегенім  адамдар  сияқты  елестеп  кеткен 
екен.  Сақа  –  нүкте  –  Орха  көкем.  Ол  фин  соғысында  болып 
оралған. Соғыс көрген деп алдына қойған шығар. Үшкіл сызықты 
суретке  салса  мынадай  болады.
Орха!
Ноха! Сияқұл!
Сұлтан! Жиренбай!
Нәметқұл! Төреқұл!
Сейсенбай! Өскен!
Байбосын! Сәмбет!
Махан! Қайып!
Нұралы! Рәсілхан!
Найын! Бейшенбек!
Кәмет! Тұрарбек!
Өскенбай! Сайлау!
Поштақұл! Қожагелді!
Тәшкен! Сайлаубек!
Тоққұлы! Жарқынбек!
Егемберді! Сыпабек!
Алдаберген! Күзембай!
Құдайберген! Әнуарбек!
Ержан! Сәрсеқазы!
Таутана! Орынбек!
Тарбақай! Кәрібай!
Керімбай!
«А - й - ай!» – деп айқайлап жібергенім есімде... Одан әрі, сірә: 
«Мені де ала кетіңдер!» – деп айқайласам керек, бірақ үнім шықты 
ма, шықпады ма – білмеймін. «Мені де...» – деп қол созып тұра 
бергенімде, қос өгіз қолымдағы жыландай ысқырған қамшыдан 
қорықты  ма,  білмеймін,  әйтеуір,  оқыс  бұрылып,  бораздадан 
шығып кетіп, мен соқаның екі тісінің арасынан құлап түсіппін...
Әбүйір болғанда, Жақаш көріп қалып, айқай салып, екі тарғыл 
өгізді  әрең  тоқтатып,  мені  екі  тістің  арасына  кептеліп  қалған 
жерімнен шығарып алды. Аузы-мұрныма қара топырақ тығылып, 
енді болмаса тұншығып өлетін екенмін.
Жақаш әуелі:

− Ей, болбыраған боқмұрын, қараптан қарап отырып өліп қала 
жаздағаның не-ей?! – деп әбден жерден алып, жерге салды.
Ақыры  отыра  қалып,  қара  топырақты  қобырата  шашып 
жіберіп,  солқылдап  жылады.
−  Саған  соқа  айдатып  қойған  соғыс  оңбас,  сені  маған  серік 
қылған  шолақ  бригадир  оңбас.  Ей,  болбырақ  боқмұрын!
Егер сол жолы Жақаш болмаса, яки көрмей қалса, мен бүйтіп 
қалқайып,  терезеден  сүдігерге  қарап  отырмас  едім.  Мені  сол 
жолы топырақ көміп қалғанда, ешкім таба алмас та ма еді?..
Осылай ойлауым мұң екен, өзімді өзім аяп, жападан-жалғыз 
отырып, жылағым келді. Қоңыр күзде өзім жыртқан сүдігер сұлқ 
түсіп жатыр, тек соқа жыртпай кеткен мия мен изен ызыңдайды. 
Теп-тегіс қылпықсыз сүдігерде аядай жер арал болып, миясы мен 
изені қырқылмай аман қалған.
Мылтық  даусы  гүрс  етті.  Жалт  қарап,  терезеге  үңілдім. 
Сүдігерден  басқа  ештеңе  көрінбеп  еді,  кенет  сүдігердің  жал-
жал топырағын малти кешіп, артына қарай-қарай Ақжол қашып 
барады.
Жүрегім  зу  ете  қалды.  Ақжол  қылмысты  сияқты.  Ол  ұзай 
түскенде құтылып та кететін еді. Бірақ ол сүдігерге малтыққандай 
тоқтай  қалып,  артына  бұрылып  қарады.  Оны  қудалаушы  адам 
ұратынын, әрине, біледі. Білмесе, қашпас еді ғой. Ал сол адам 
өлтіретінін Ақжол қайдан білсін. Өлім бар деп ойына да кірмеген 
шығар. Сондықтан ол енді қудалаушы адамның таяғы жетпес-ау 
деген жерге барып, артына бұрылып қарады. Көзқарасы кінәлі 
еді. Содан да бір сұмдық істегенін сезе қойдым.
Енді  сүдігердің  шетіне  шыққан  адам  сұлбасы  да  көрінді. 
Жуанқұл  көрші  галифе  шалбарлы  аяғын  алшайтып  қойып, 
мылтықтың  дүміне  басын  қисайтып,  әбден  көздеді.
− Қаш, – деп айқай салғанымша, мылтық гүрс етті...
*∙*∙*
Ақжолды  жазда  Евгеньевкадан  алып  келіп  едім.  Шынын 
айтсам,  өзі  ілесіп  келді.  Борандының  элеваторына  бидай 
тапсырып,  шаңқай  түсте  бір  топ  бала  ауылға  қайтқанбыз. 
Арасындағы ең кішісі мен едім. Астымдағы көк тайқар да қашыр 
сияқты  шабан  неме,  арам  қатқыр.  Басқалардың  көлігі  әсіресе 

ауылға  қайтарда  есіре  жөнеледі.  Бірінен  бірі  қалғысы  келмей, 
қосаяқ  қағып  аңдыздайды.
Менен басқалары ызу-қызу, қиқу салып, топтана қарауытып, 
қара жолдың шаңын бұрқылдатып, ұзап кетті. Көптің аты – көп. 
Көпке  ешкім  тиіспейді.  Евгеньевканың  әккі  балалары  жалғыз-
жарымды  ториды.  Серіктерім  мені  жалғыз  тастап  кетейін 
демеген де шығар, бірақ қалың шаңның арасынан кім бар, кім 
жоғын байқамай қалған да болар. Не десе де мен жалғыз қалдым. 
Қашыр тектес тайқарды қаншама қамшыласам да, жүрісі өнбей, 
дүние өртеніп бара жатса да мимырт жүрістен танбайды.
Төбесіндегі  қамысы  қарауытып,  тозып  кеткен  маяжон  үйдің 
бұрышынан айнала беріп, ауылдың жолына енді түсейін дегенде, 
көк тайқардың әдеттегі салпаң құлағы тікшие қалып, жалт бергені. 
Басына жаман тонды айналдыра жамылып, үйдің тасасынан бір 
бала  шыға  келгенде,  тайқар  үрейлене  үркіп,  оқыс  бұрылғанда, 
үстінен ұшып түстім. Аузы-басымның шаңын сүртіп, орнымнан 
тұрып болғанша, Евгеньевканың қағынды келгірлері көк тайқарға 
ит қосып қуалап, мәз бола қалыпты.
Егделеу  бір  әйел  қамысы  тозған  маяжон  үйден  шығып,  әлгі 
мені  жәбірлеушілерге  бажылдап,  қарғыс  жаудырған  сияқты.
Не  айтып  айқайлағанын  онша  түсінбесем  де,  әйтеуір,  маған 
пана болып тұрғанын сезіп, ішім жылып қалды. Өзге тұрмақ, өз 
шешеңнен айналайын деген сөзді сирек еститін заманда бейтаныс 
адамның сені аяп, араша түскеніне көңілім босаңсып, көкіректе 
қатып жатқан көп қоя мына бір жылудан еріп ала жөнелгендей, 
еңіреп жылағым келді.
−  Болды.  Сенікі  үлкен  бала.  Қорықпа.  Олар  енді  саған 
ұрмайды,  –  деп  жұбатты  әлгі  егде  әйел  үсті-басымның  шаңын 
қағып, жерде жатқан кенеп дорбаны қолыма ұстатып. Шұбар ала 
алжапқышының  астына  күс-күс  қолын  жасырып:
− Бедные, – деді.
Онысын  мен  түсінбедім.  Рақмет  айтуды  да  білмей,  ауылға 
қарай кете бардым. Арам қатқыр көк тайқар алды-артына қарамай 
ауылға қашып кетті. Үстімде бала бар еді-ау деп қарамады.
Евгеньевканың тағы бір қамыс шатырлы шеткі үйінің тұсынан 
өте  бергенімде,  ажырық  тұтқан  арықтың  ішінен  бір  бітік  көз 

күшік  тырмысып,  тырбаңдап  жатып  жолға  шығып,  жанары 
жылт-жылт  мөлиіп,  құйрығын  бұлғаңдатты.
−  Күшкә,  күшкә,  –  дедім  кетіп  бара  жатып.  Неге  айттым, 
өзім  де  білмеймін.  Сол-сол  екен,  әлгі  жәрбиген  жаман  күшік 
құлдыраңдап  маған  ілесе  берді...
Евгеньевкадан былай ұзап шыққан соң, бір терең сай кездеседі. 
Әдетте  бір  топ  бала  сол  сайға  түсіп,  бұлақ  суына  жуынып-
шайынып,  таңертең  үйден  ала  шыққан  там-тұм  тамағымызды 
бидайдан босаған қапшықтың үстіне жайып, әлденіп алатынбыз.
Бұл жолы мен жалғызбын. Ербиіп, жападан-жалғыз отырып 
тамақ  жегім  келмейді.  Үйге  тезірек  жетсем  деймін.  Дегенмен 
жалбыз бүркенген бұлаққа етпеттеп еңкейіп, мұздай судан сіміріп 
болып,  енді  түрегеле  берсем,  артымда  шоқиып  әлгі  көкқасқа 
күшік отыр. Менің таңдана қарап қалғаныма жауап бергендей тез 
тұрып, құйрығын бұлғаңдатты. Қызғылтым нәзік тілін шығарып, 
жаланып  қойды.
−  Е,  байғұс,  бір  нәрсенің  иісін  сезген  екенсің  ғой,  –  деп 
дорбадағы  жарты  таба  нан  мен  қос  жұмыртқаны  шығарып, 
алдымен  өзім  наннан  бір  тістеп,  содан  соң  барып  көк  қасқа 
күшікке  бір  үзімін  тастадым.  Лезде  қақшып  алып,  шайнар-
шайнамас бір-ақ қылғытып, басын қисайта қалып, тағы мөлиді. 
Енді оған жұмыртқаның бір түйірін тастап ем, шайнамай жұта 
салды. Бірақ қызғылт тілімен сүп-сүйрік дымқыл қара тұмсығын 
жалай  берді,  жалай  берді.  Мұнысы  маған  ұнаған  болуы  керек, 
жұмыртқаның  қалғанын  түгел  тастай  салдым.  Ол  өзбектердің 
аңшы иттерінің жоңышқа арасынан бөденені бас салғанындай, 
қақшып  түсті.
Кейіннен  ойлаймын:  менің  қателескен  жерім  –  күшікке 
жұмыртқа  тастау  болды.
Не керек, сайдың арғы қабағына шығып, ауылдың борпылдақ 
қара жолына түскенде де, күшік соңымнан қалмады.
− Қайт! – деп бір-екі рет жекіп едім, әлгі неме қаймығып, сәл 
шегінді де, шоқиып отыра қалып, мұңая қарағанда, шыдамадым.
−  Мейлі,  жүрсе  жүре  берсін,  –  дедім.  Әйтсе  де  Евгеньевка 
жаққа  бұрылып  көз  салсам,  күшік  жоқтаған  ешкім  көрінбеді.
* * *

Үйге таяп қалғанда, бөрте лағын жетектеп, аузынан түспейтін 
махорка шылымын бұрқыратып, Хадиша кездесті.
− Барсхан-ау, мынауы не сұмдық? – деді ол көкқасқаға ернін 
шығара,  менсінбей  қарап.
−  Евгеньевкадан  өзі  ілесіп  қалмай  қойды,  –  дедім,  ұрлады 
демесін  деп  ақтала  сөйлеп.
−  Сенің  үйіңнің  жуындысы  біздің  Майлыаяққа  енді 
бұйырмайды  десеңші,  –  деп  Хадиша  аузынан  түтінді  зеңбірек 
атқыза шығарып, қасын керіп қойды. – Мейлі, ит жарықтық жеті 
қазынаның бірі дейді ғой, атын Ақжол қой, соғыстағы боздақтар 
аман  келіп,  жолдары  ақ  болсын.
Хадиша шылымын кебісімен таптап өшіріп, көкқасқаға енді 
сынай  қарап:
− Тұмсығы біздей екен кәпірдің, не түлкі алатын тазы болады, 
не  кәззап  ұры  болады,  –  деді.  Тіпті  күшіктің  артқы  бір  аяғын 
тарбитып көтеріп те көрді. Күшік байғұс, әуелі жағымпазданып, 
құйрығын  бұлғаңдатып,  көзі  жылтың-жылтың  етіп,  еркелеген 
болып еді, көтеріп абыройын ашқанда, қыңсылап, тартыншақтап, 
менен көмек күткендей, маған қарап жаутаңдай берді.
Хадиша қолына бірдеңе жұғып қалғандай, алақанын бір-біріне 
үйкелеп тұрып:
− Қарай гөр өзін – төбет екен, – деді. – Дүбәра ма, қалай? Жоқ, 
тазы, тазы...
Хадиша  жеңешем,  сөйтіп  мені  дал  қылып,  ойға  қалдырып 
кетті.  Біресе  тазы,  біресе  ұры,  біресе  дүбәра  дейді.  Көңіліме 
күдік алсам да тазы дегеніне сенгім келіп, өзімше бір үміттеніп 
те  қалдым.
* * *
Үмітімнің  түрі  –  осы  таяуда  Керегетаста  көрген  түлкінің 
баласы.  Керегетастағы  тракторшыларға  жалғыз  өгіз  жеккен 
арбамен  су  тасып,  түс  ауа  ауылға  қайтар  жолда,  қызыл  изен 
қалың өскен ойпаңнан бір түлкінің баласы жылт ете қалған. Есім 
кетіп, арбадан аунап түсіп, ұзын қамшымды серт ұстап, тұра кеп 
қуайын.  Дәл  иегімнің  астынан  ат  басындай  алтын  қашқандай, 
ышқына жүгіргенім сонша, ә дегенде түлкі кәдімгідей қорқып, 
қос құлағын жымқыра зытты. Едәуір ұзап кетіп, құлағын біресе 

тікшитіп,  біресе  жымқырып,  шоқиып  отыра  қалып,  қиқ-қиқ 
күлгендей болды. Дәме шіркін қиын екен, енді ұрып алатындай 
барымды салып бағайын. Түлкі орнынан ыршып түсіп, дөңгеленіп 
ала жөнелді де, бұрылып тағы қарады.
Аузы-басын  қисаңдатып,  мазақтап  тұрғандай  көрінеді.  Енді 
оны ұстап алудан күдер үзе бастасам да мына ыржаңдап күлгендей 
күйігіне  шыдай  алмай,  ентіге  ентелей  тағы  бір  ышқындым. 
Даусым да ащы шығып кетті.
Түлкі бұлаң етіп, изеннің қалыңына қарай бұралаң тартқанда, 
алдымыздан  пырдай  болып  бозғылт  балапандар  жан-жаққа 
шашырап  жорғалай  жөнелді.
Әлі  қанаттанбаған  бұлдырық  балапандары  болды.  Қанаты 
қатайған күннің өзінде бұлдырық аспандап алысқа ұша алмайды. 
Мына қу түлкінің қызыл изен алабын жағалап жүргені де осы 
әдемі құстың әлегі шығар. Дүниеде бұлдырық етінен тәтті дәм 
бар дейсің бе?
Мен  түлкіні  ұстай  алмадым,  бірақ  оның  аранынан 
бұлдырықтарды сақтап қалдым-ау деймін. Түлкі аңдып жүргенін 
олар  көрді  ғой,  ендігі  амалын  өздері  табар.
Айдалада, көз ұшында қалған арбама салбырап әрең жеттім.
* * *
Әлгі Хадишаның сөзінен кейін кәдімгідей үміттеніп, Ақжолды 
өзімше баптауға кіріскен болдым. Арманым: Ақжол қысқа дейін 
өссе,  оны  алғашқы  қарда  қансонарға,  Керетасқа,  қызыл  изенді 
ойпаңға  алып  бармақшымын  баяғы.  Сөйтіп,  қызыл  түлкіден 
өшімді  алмақшымын.  Тек  Ақжол  дүбәра  болмай,  тазы  болып 
шықса  ғой...
* * *
Мылтық тарс етті. Таңертең, Айшаның:
−  Орныңнан  қозғалма.  Бүркеніп  жат,  буын-буыныңды  буып 
алған суық термен шығады. Тер қатып қалмасын, шошаңдамай 
тыныш  жат,  –  деп  қатаң  ескерткені  енді  далада  қалды.  Жалаң 
аяқ,  жалаң  бас,  жейде-дамбалшаң,  алба-далба  болып  үйден 
атып  шығып,  сүдігерге  қарай  сүріне-қабына  жүгірдім-ау... 
Барсам,  Ақжол  күзде  өзім  салған  бораздаға  құлап,  артқы  сол 
аяғы сүйретіліп жатыр. Алға жылжиын деп біраз тырмысқан-ақ 

екен. Жаралы аяғын жия алмай, жыламсырап ыңырсиды. Мені 
көргенде  көзі  жаутаңдап,  қыңсылағаны  үдеді.  Әлдене  дейді, 
бірақ  түсінбеймін.  Түсінетін  не  бар,  мұңын  шаққаны  шығар. 
Дереу көтеріп алып, қанын сорғалатып үйге алып келе жатқанда, 
алдымнан  кәдімгі  Хадиша:
− О, қуратқан қу құдай! Енді көрсетпегені осы ма еді, – деп 
гөй-гөйлеп  қарсы  алды.  –  Өзің  төсек  тартып  жатқанда  бұл 
не  сұмдығың?  Итте  нең  бар,  ойбай.  Ит  тұрмақ  әкеңнің  қайда 
қалғанын  білмейсің...  –  Ол  кенет  оқшия  қалып:
− Ойбу, қараң қалғыр-ай, мына байғұстың аяғы сіңіріне ілініп 
қалыпты ғой, обал-ай, – деп күшікті өзі көтеріп, мені желкелеп 
үйге кіргізді. – Жат, ойбай, көрпеге оран!
− Жеңеше, – деп алқымыма өксік тығылып, әрең сөйледім.
− Не?
− Енді Ақжол түлкі ала алмайтын болды ғой...
− Алда тәңірі-ай, арманын-ай мынаның. Алады, неге алмайды? 
Қазір мен Кенжекүл кемпірді шақырып келейін.
Емдейді ғой... Жазылып кетер. Көп болса, Ахмет ұста сияқты 
бір аяғы жоқ болар...
Кіршеңдеу  жаулығының  астынан  бурыл  шашы  будаланып, 
үйге  Кенжегүл  кіріп  келді.  Ақжолды  көріп  дереу  іске  кірісті.
− Басын тізеңмен басып тұр! – деп бұйырды соңынан кірген 
Хадишаға. Хадиша: «Қауып алмасын», – деп Ақжолдың басына 
бұрышта жатқан бос қапты жапты да, тізесімен емес, қолымен 
басты.
Тәуіп  кемпір  еркектерше  белдігіне  тағып  жүретін  қайыс 
қыннан кездігін суырып алды. Кездіксіз жүрмейді: дәрі шөптің 
тамырын  қырқады,  қызыл  жантақ  отайды,  адыраспан  кеседі.
−  Байғұс-ау,  аяғын  шынымен  кесіп  тастайсың  ба?  –  деді 
Хадиша  Кенжегүлдің  ойын  біле  қойып.
− Кеспегенде ше?
− Таңып қойса бітіп кетпес пе екен?
−  Сүйегі  талқандалған.  Мен  сынықшы  емеспін,  шөппен 
емдеуді  ғана  білемін.
Кенжекүл  кездікпен  жалғыз  сіңірді  қия  бергенде,  Хадиша 
көзін  тарс  жұмып,  теріс  айналып:

− Ахмет ұстаның ағаш аяғындай аяқ жалғауға болмас па екен? 
– деді. Кенжекүл оған алара қарап:
− Оны қайтейін деп едің? – деді.
− Әшейін, Барсхан мұны түлкіге салмақшы еді ғой, енді үш 
аяқтап түлкі алушы ма еді, – деді Хадиша менің кеудеме арман 
ұялатқанына енді өзі кінәлі адамдай басыла сөйлеп. Кенет даусын 
өрекпітіп, арқаланып кеткендей:
− Қараң қалғыр түге, керман сұм біздің ер-азаматтарымызды 
атып, аяқ-қолынан айырады. Мұнда болса Жуанқұл жұмыртқамды 
жеп  қойды  деп  итті  атып,  аяқсыз  қалдырады.  Атқыш  болса, 
соғысқа  барып,  фашисті  неге  атпайды?  –  деп  Ақжолды  атқан 
колхоз  бастыққа  кіжінді.
Кенжекүл  Ақжолдың  шолтиып  қалған  тұқыл  аяғына  киіз 
күйдіріп басқанда, күшік байғұс, баж-баж етіп бұлқынды. Бірақ 
Хадиша оны тырп еткізбей басып тұрған, Ақжол әлі әлсіз ғой, 
босана  алмады.  Кенжекүл  оның  тұтқыл  аяғын  таңып  тастады.
Жуанқұлдың Ақжолды неге атқанын енді түсініп жатырмын. 
Ақжол  оның  тауық  қорасына  кіріп  кетіп,  жұмыртқасын  жейді 
екен ғой. Оны Хадиша да біледі екен ғой. О баста жұмыртқамен 
ауыздандырған өзім кінәлі екенмін да...
Көп ұзамай қар да жауар. Қызыл изенді ойпаңда қызыл түлкі 
алғашқы қарға аунап құлпыра түсер. Енді үш аяқты Акжолмен 
оны қалай аулаймын? Акжол пештің түбінде алдыңғы екі аяғына 
басын  салып,  көзін  бір  ашып,  бір  жұмып,  сораң  жасы  ып-
ыстық  қара  тұмсығына  дейін  сорғалай  ағып  жатыр.  Түлкі  қуа 
алмайтынына  ол  да  өкінетін  сияқты.
Терезе сыртында сүдігер қараяды.
Сүдігерде күрдек бас мия мен қызыл изен ызыңдайды.
АЙША О ДҮНИЕЛІК БАЛАЛАРЫН УАЙЫМДАЙДЫ
Егер шашы ұзын әйелдердің жарысын, казіргі тілмен айтқанда 
«конкурсын» өткізсе, біздің Айша бәрінен де озып шығар еді. Ең 
құрығанда Мыңбұлақ көлемінде.
Білектей-білектей қос бұрымы тілерсегіне түсер еді. Мұртаза 
барда біздің үйдің қызметінде жүретін Әйнек әжеміз Айшаның 

шашын  тарасып,  бұрымдарын  өріп,  шолпысын  тағып  береді 
екен. Әйтпесе, Айша жалғыз өзі ол шашқа ие бола алмас екен.
Мұртаза кеткен соң, ең жақын деген ағайын да, бірен-саран 
Құдайға қарағаны болмаса, бірте-бірте алыстай бастады. Әйнек 
әжеміз де қартайды. Енді Айша өз шашымен өзі алысатын болды. 
Баяғыдай «шаштарын бес күн тарап, он күн өретін» заман қайда?
Тілерсекке  түскен  қос  бұрым  Айшаның  көркі  болса,  енді 
азабына айналды. Таң азаннан тұрып қызылшаға кеткеннен, күн 
батқанда бір-ақ келетін Айшаның шаш баптайтын халі бар ма?
Қызылша алқабына жеткенше жалғыз аяқ пішен теңізін кесіп 
өтеді. Сонда Айшаның бұрымына ошаған мен түйежапырақтың 
тікендері жабысып тұрып қалады. Оны теріп, ажыратып алу бір 
қиямет.
Бір  күні  жұмыстан  кайтқан  соң,  Айша  қара  қазанға  суды 
толтырып,  жылытты.  Суды  Бердімбет  сайынан  таситын  –  мен. 
От жағып, жылытатын – Құрмаш. Айшаның үш баласы үшеулеп 
жатып,  ошағанын  теріп,  бұрымын  әрең  тарқаттық-ау.
Мен қолбақырмен Айшаның басына су құйып тұрмын.
Айша сахарлы қара сабынмен шашын сабындап бола алмай 
жатыр.  Шашының  ұш  жағын  Құрмаш  ұстап  тұрмаса,  жерге 
төгіліп  кетеді.  Жуып  болуына  бір  қазан  су  әрең  жетті-ау.
− Қараң қалғырдың шашын анау Аннаның шашындай шорт 
кесіп тастасам ба екен? – дейді Айша. Аннасы біздің үйде тұрған 
неміс әйелі.
− Кеспей-ақ, бұрымыңды шұбар мұғалім сияқты төбеңе түйіп 
алмайсың ба? – дейді Құрмаш.
− Тәйт әрі!
Енді мұншама шашты тарау деген де ақырет екен. Қадақтап 
сатқан  сары  майдың  ақшасына  алған  мүйіз  тарақ  шыдамай, 
тістері бырт-бырт сынып кете береді. Бір бұрымын Айша өзі, бір 
бұрымын  Құрмаш  тарайды.
−  Құдай  маған  мұншама  шаш  бергенше,  бармақтай  бақ 
берсеші, – дейді Айша, тарақ тісіне ілініп түскен уыс-уыс шашты 
бір  талына  дейін  қалдырмай  мұқият  жинап,  шүйкелеп  орап 
отырып. – Әй, бірақ өзі де сирейтін шығар. Баудай түсіп жатыр 
ғой.  Мына  сұм  заман  қойсын  ба?!

Сонда  мен  қалың  шаштың  сиреуіне  «сұм  заманның»  қанша 
қатысы бар екенін түсіне қоймадым. Сөйтсем, адам өзі тозбайын 
десе де, жазмыштан озбайды екен ғой. Тарпаң тағдыр табанына 
адамды  бір  салмасын.  Бір  салса,  тас  керең  боп,  айқайласаң  да 
арызыңды  есітпейді.
Айша  Құрмаш  екеуі  қос  бұрымды  өріп  болып,  ұштарын 
баяғыдай  шолпымен  емес,  жай  көк  шүберекпен  түйіндеді. 
Тарқатылып  кетпесін  деп.
Тарақтың тісіне ілініп түскен шашты Айша уыстап отырып, 
әбден шүйкеледі. Сол қобыраған күйінде сыпыра салса қайтеді? 
Жоқ, әлі шиыршықтап отыр. Сиырдың түлек жүнінен біздің киіз 
доп  жасайтынымыз  сияқты,  қос  алақанымен  әлгі  өлі  шашты 
әбден  нығарлады.
Содан  соң,  сабы  күйген  дәу  қара  пышақты  алып, 
табалдырықтың  түбін  қаза  бастады.  Едәуір  тереңдетіп  барып, 
әлгі түйіншек шашты шұқырға салып, қайтадан өзінің сабымен 
таптады-ай  келіп.
Құрмаш:
− Апа, бұл неғылғаның? – деді.
Айша біраз үндемей, әлгі топырақты енді алақанымен таптап 
отырып:
− Менің сендерден басқа да балаларым бар ғой, – деді даусы 
дірілдеңкіреп.  –  Үшеуі  де  нәресте  кетті.  Құттыбай,  Елтай, 
Сәткүлді  айтам.  А  -  а  -  аһ!  Мұртазаны  алары  бар  Құдай  тым 
болмаса,  соларды  тірі  қалдырғанда,  мұншама  мұз  тақырға 
отырмас  па  едік.  Маңдайға  сыймай  кетті,  қайтейін...
Басын көтеріп, бізге қарап:
−  Ойбу,  сорлы  басым-ай,  қайдағы-жайдағыны  айтқанша, 
Құдайдан  сендердің  өмірлеріңді  тілесемші,  –  деп  түрегелді.
Ұлдан  гөрі  қыз  бала  пайымдырақ  келетін  шығар,  Құрмаш 
қоймады.
− Сол өліп қалған үш баланың мына сен көміп тастаған шашқа 
қандай қатысы бар?
− Әйел баласы шашын беталды тастамас болар, – деді Айша. – 
Тарақтан түскен шаш әлдеқалай отқа күйсе, о дүниеде балалары 
шырылдайды  дейді.  Анасының  шашының  отқа  күйген  иісін 

танып қояды екен де: «Анамыз тозақ отына түсіп кетті-ау!» – деп 
шыр айналып шырылдайды екен. Тозақ отынан анасын құтқарып 
алмақ  болып,  өздері  де  сол  тамұқ  өртіне  түсіп  кете  жаздайды 
екен.
Әне,  сондықтан  шашты  көміп  таста.  Далаға  тастасақ,  жел 
ұшырып немесе құс ұя салып, әйтеуір, бір себептен отқа күйсе, о 
дүниелік  нәрестенің  обалына  қаласың.
Ал мен болсам жатып аламын да ойланамын: анасы үшін о 
дүниедегі балалар отқа түсе жаздағанда, бұ дүниедегі біз сияқты 
пәндалар не бітіріп жүрміз? Не жақсылық жасадық анамызға?!
Мен  паркке  бара  жатқанда,  Қазыбек  би  көшесі  мен  Қонаев 
көшесінің  қиылысында  бір  мәшке  итті  машина  басып  кетті. 
Жаңадан күшіктеген екен. Күшіктері арыққа төселген құбырдың 
ішінде қалған. Машина соларды таптап кетеді-ау деп, ана сорлы 
моторлы  тажалға  қарсы  ұмтылған.
− Ана сүтін ақ ішкен адал ұлға, Дүниенің төрт бұрышы болар 
тұлға! – дер еді Айша...
Ана қарызынан қалай құтыламыз?!
«ЖІЛІГІМДІ ЖАҒАЙЫН...»
Дүние  өртеніп  жатса  да,  қырық  үшінші  жылдың  қысы 
жылымай-ақ қойды. Жылығаны не, қақап тұр. Мен мектепке де 
бара  алмай  қалдым.  Қарындасым  да  бара  алмайды.  Белуардан 
кар. Тобанаяқпыз. Інім ғой, тіпті үйден шықпайды. Өзі мешел.
Енді бәріміз мешел болдық. Айша Кавказдан жер аударылып 
келген  қарашайлардан  көргенін  істеп,  өгіздің  шикі  терісінен 
шошақбас шоқай тігіп беріп еді, о да тозды. Су тисе былжырап, 
жайынның  аузындай  жайылып  кетеді  екен.
Үйден  шыға  алмасақ  шықпай-ақ  қояйық,  сол  үй  жылы 
болса  екен.  Азынап  тұр  ғой.  Колхоздың  таусылмайтын  азапты 
жұмысының  ара-арасында  Айшаның  там-тұмдап  жиған  отыны 

таусылды. Жарықтық, жұмыстан қайтарда жол-жөнекей есекмия, 
кекіре, сора орып, арқанмен таңып, арқалап келе жатар еді. Ала 
арқан иығын қиып, қанталап тұрғанын талай көрдім. Кекіреніп 
ащы  иісі  қолқасын  қауып,  тынысы  тарылып,  үні  бітіп,  есіктің 
көзіне  отыра  кетіп  қырылдап:
− Су, су, – дер еді.
Енді  арқалап  жиған  отын  таусылды.  Қыс  ұзап  кетті.  От 
жағылмаған  пештің  қуыры  ішін  тартып,  уілдейді.  Сыртта 
боран ұлыса, іштен оған пештің уілі қосылып, ақырзаман азан 
шақырғандай болады. Менің балалық шағымның «джаз», «рок» 
музыкасы боранның ұлуы мен пеш қуырының уілінен құралған. 
Біреулер  қазір  мені:
− Неге мұңды, минор музыканы ұнатасың? – деп кінәлайды. 
Не дейін? Өмірбаянымды айтып жатам ба?
Амал таусылды. Әкеміз салған үйдің боғат қамысын суырып 
жаға бастадық. Ол қамысты суыра берсең, үйдің төбесі құлайды. 
Оның үстіне қырық жылдан бері сүрленген сары қамыс лап етіп 
жанып,  жалп  етіп  тез  сөнеді.  Қазандағы  қара  суды  да  қайната 
алмайды.
Баяғы  бабалардан  қалған  сырлы,  оюлы  кебеже  болушы  еді. 
Айша соны бір қап қиға айырбастады. Ол өзі бір өнерлі қолдан 
шыққан  асыл  сүйекті,  әдемі  кебеже  еді.  Амал  не,  қазір  болса, 
мұражай көркі болатын қымбат жәдігер... Бір қап қиды қаншаға 
жеткізерсің, о да бітті.
Бір  күні  Айша  ауыз  үйде  жиюлы  тұрған  киіз  үйдің  бір 
керегесін  сүйреп  әкелді.  Алты  қанат  еді.  Бұл  киіз  үй  кезінде 
кәмпескеленген екен. Өкімет ісіне араласа бастаған балаң жігіт-
Бауыржан  Момышұлы  арашалап  алып  қалып,  әкеме  қайтарып 
берген  екен.
Сөйткен Бауыржан қазір соғыста жүр. Ал Мұртазаның сүйегі 
Сібірдің бір қарағайының түбінде қалды.
Кебежеден айырылғанына аһылап жүрген Айша, енді мүлде 
қатты  күйзелді.  Керегені  сүйреп  әкелуін  әкелсе  де,  балтаны 
қолына  алып,  шабуға  көзі  қимай,  басын  шайқап  көп  тұрды.
Үш бала үрпиісіп біз тұрмыз. Ербиіп қасында тұрып неміз бар 
еді. Айша енді бұрылып бізге қарап:

− А - а, тумай жатып әкесін жалмаған жалмауыздар! – деді. 
– Сендер болмасаңдар, мен әлдеқашан біреудің етегінен ұстап, 
мұндай қорлық көрмес едім. Сендер, сендер, сендер!.. – деп, жер 
тоқпақтап отыра кетті. Ағыл-тегіл жылады. Інім қорыққанынан 
бақырып жіберді. Қарындасым кішкентай да болса есті, сабырлы 
еді, Айшаны құшақтап, көзінің жасын сүртті.
Мұртазаны  жендеттер  алып  кеткен  кезде,  Айша  жиырма 
сегіз  жаста  екен.  Мұртазадан  қаралы  хабар  келгеннен  кейін, 
ауылдың ақсақал-көксақалы жиналып, Айшаны немере қайнысы 
Нәметқұл ұстаға қоспақшы да болыпты. Оны біз білмейміз ғой. 
Баламыз. Ақсақал – көксақалдар айтыпты: «Шырағым, Мұртаза 
енді  қайтып  келмейді.  Мына  үйелмелі-сүйелмелі  үш  жетімнің 
тағдырын ойла. Соларға қамқор болатын бірден-бір жанашырың, 
– осы Нәметқұл», –депті.
Айша айтыпты деседі:
−  Құдай  өзі  берген  жанын  өзі  алады.  Бұл  үшеуі  талқаны 
таусылған  күні  өлсе,  өледі  де.  Өлсе  Мұртазадан  жаны  артық 
дейсіңдер  ме!  Біреуге  өгей  бала  болып  оңдырмайды.  Әсіресе 
ана Барсханның мінезі жаман. Өгей әкеге көндіге алмас. Бөріден 
қалған бөлтірік қой, өгей әкелі ете алмаймын, неде болса тәуелді 
болмай  өссін  депті,  –  дейді.  Нәметқұл  да  көнбепті.  Ағамның 
төсегін  қорлай  алмаймын  депті.
Енді  сол  Нәметқұл  да  соғыста.  Соғысқа  дейін  қолғабысы 
тиетіні  –  рас  екен.
Қазір  мына  Айша  осыны  меңзеп,  Мұртазадан  қара  хабар 
жаңа келгендей, өз бетін өзі жырта жаздады. Жосамен сырлаған, 
түйенің  таспасымен  көктеген  сұлу  керегені  көлденең  сұлатып 
тастап, балтамен шаба берейін деп оқталып, қайтадан сылқ етіп, 
отыра  кетіп:
− О, Құдай, Бердімбеттей атамнан қалған, Күнікейдей енемнен 
қалған, Мұртазадай бозымнан қалған баға жетпес қазынаны отқа 
жаққанша, мына қу сирағымды неге жақпаймын? – деп, бір аяғын 
созып жіберіп, сирағын жалаңаштады. – Сирағымды жағайын!
Оң,  қолын  балтаға  соза  бергенде,  үш  жетімек  үшеулеп 
жабылып,  балтаның  үстіне  жата  қалдық.

Енді  біздің  үстімізге  Айша  құлады.  Үшеуімізді  қапсыра 
құшақтап,  сұр  шинельдің  етегімен  үстімізді  қымтап:
−  А  -  а,  қаһарлы  дауылда  қалған  байғұс  балапандар,  –  деп, 
басымыздан сипады. – Қанаттарың қатпады ғой. Соған жеткізсем, 
өлсем де өкінбес едім...
Боран  басылып,  аспан  ашылайын  деді  ме,  терезеден  ауру 
көздей  Ай  көрінді.
Сөйтіп, сол алты керегенің екеуін пышақпен жаңқалап жатып, 
қырық төртінші жылдың кешіккен көктеміне де іліктік-ау. Айша 
айтты:
− Заман түзеліп кетсе, бізге ана қалған төрт қанаты да жетеді. 
Кім біледі, сәмбі тал табылса, кейін екі қанатын қосып алармыз. 
Алты қанат ақ боз үй тігетін Бердімбет бай бабаңның, Күнікейдей 
анаңның дәурені қайтып келмес. Құдай қалғанына береке берсін, 
– деді.
Бірақ  Құдай  оны  да  көп  көрді.  Қырық  төртіншінің  көктемі 
ақсүйек  ашаршылық  ала  келді.  Айша:
− Ана үш жетім аштан өлсе, обалы саған. Талғажау бірдеңе 
бер,  –  деп,  Жуанқұл  бастыққа  барған  екен,  Жуанқұл  діңкілдеп 
ашуланып,  артынан:
−  Онда  киіз  үйіңді  бер.  Тракторшылар  төске  шығып,  егін 
салады.  Соларға  сая  бола  тұрсын.  Кейін  өзіңе  қайтарамын,  – 
депті.
Амал жоқ, балалар аштан ісіп өлетін болған соң, Айша үйді 
Жуанқұлға беріп, бір қапшық қызыл бидай алады.
Жуанқұл  үйді  қайтармады.  Тракторшыларға  өгіз  арбамен  су 
таси барғанымда, жұмыртқадай аппақ үй көзіме оттай басылды. 
Қарасам,  үйдің  етегін  қара  ала,  сары  ала  май  басып  қалыпты. 
Тракторшылар май-май қолдарын ақ киізге сүрте береді екен.
Оларға тамақ пісіруші салпы етек, қара қатын ақ туырлықтың 
бір  шетін  пышақпен  кесіп,  қазанға  бидай  қуыратын  бұлғауыш 
жасап алыпты. Ошақтың басында отырған жерінде бұлғауышты 
қолынан жұлып алып, алысқа-алысқа, құлашым жететін жерге, 
қызыл изеннің арасына лақтырып жібердім. Қара қатын бетіме 
қарап  тұрып-тұрып:

− О, жуадай солғыр жүгірмек, күшәла жеп алғансың ба, әлде 
жын ұрды ма?! – деді. Түк түсінген жоқ.
ЖЕЗ ЕЛІК ПЕН КҮМІС ҚАСҚЫР
Бұрын  ылғи  да  Шоңқараның  диірменіне  барушы  едік.  Бұл 
жолы  Айша:
−  Ақсайдағы  Мағымбек  қайнағаның  диірменіне  барамыз,  –- 
деді. «Неге?» – деп мен сұрамадым. Бірақ бұл сұрақтың көкейімде 
тұрғанын білген Айша себебін айтты:
− Шоңқарадағы неміс диірменші «қалда» деп көп бидайымызды 
алып қояды. Мағымбек қайнаға көз көрген ғой, Мұртазаны жақсы 
көруші еді, бізден «қалда» алмайтын шығар, – деді.
Түсінік бере кетейін: Айшаның «Мағымбек» дегені, шынында, 
Сағымбек. Қайнағаның атын тура атамайтын тәртіп бар. Айша 
сол  әдептен  озбайды.  Ал  «қалда»  дегені  –  диірменшінің  ұн 
тартып  бергені  үшін  алатын  ақысы.
Дәсері  деп  отырғаным:  жарты  қаптан  жоғары,  толы  қаптан 
төмен.  Айша  қаптың  аузын  шуда  жіппен  жуалдыз  инемен  қос 
қабаттап  тігіп  тастаған.
Ақ үйдің ақысына алған, аялап алақанға салған бар байлығымыз 
осы.
Сонымен, дәсері қап бидайды есектің үстіне жаймалап салып, 
арқанмен  таңып  тастап,  «бисміллә»  деп  жолға  шықтық.  Біз 
алыстап  кеткенше,  Құрмаш  пен  Батырхан  үйдің  артынан  бізге 
қарады  да  тұрды.
Тіке  түстікке  тартып,  Ақсайдың  аузына  сүңгіп  барамыз. 
Бұрынғы даңғыл жол жоқ. Шөп басып кеткен сілемі ғана жатыр.
Арт  жаққа  бұрылып  қарасам,  едәуір  өрлеп  кетіппіз. 
Мыңбұлақтың  өзі  ылдида  қалыпты.  Әйтпесе,  төмендегі  темір 
жолға,  Теріс  өзенге  қарағанда  Мыңбұлақ  та  өp  ғой.  Сөйткен 
Мыңбұлақ  қазір  ылдилап  қалды.  Ауылдың  ең  бергі  шетінен 
ағараңдап  біздің  үй  көрінеді.  Алыстан  ағарып  көзге  оттай 
басылады.  Қайран  менің  ақ  үйім.

Мыңбұлақ  пен  Ақсай  аңғарының  арасын  «Төс»  дейді. 
Ауылдағылар:  «Арпаны  биыл  Төске  салдық»,  «Малды  биыл 
Төске  шығардық»,  –  деп  жатады.
Ал  сол  Төсті  сіз  осындай  көктемде  көрсеңіз  ғой.  Сәуірдің 
ортасы  –  мамырдың  басы.  Басқа  еш  жерде  жоқ,  тек  біздің 
Жуалыда  ғана  өсетін  қызғалдақ  теңізін  кешер  едіңіз.  Тұқымы 
бөлек.  Жаратылысы  басқа.  Арасында  алтын  түстес  сарғалдағы 
да бар. Күлгін көгі де кездеседі. Әрине, бәрінен де көбі қырмызы 
қызылы  ғой.
Қырмызы  қызыл  қызғалдақ!  Балалық  шақтың  жалауы. 
Бірінші Мамыр мерекесіне қызыл жалау орнына біз десте-десте 
қызғалдақ  алып  шығатынбыз.
Өзек  толы  ақ  көбелек,  көк  көбелек,  сары  көбелек,  қызыл 
көбелек,  шұбар  көбелек  –  бәрі  гүлден-гүлге  секеңдеп,  жетісіп-
ақ жүр. Гүл шырынын солардан қызғанғандай бал аралары үрей 
тудыра  ызыңдайды.  Біздің  көк  есек  құйрығын  көтеріп,  тезек 
тастап  еді,  қара  қоңыз  лезде  қаптап  кетті.
Қызғалдақтар әсіресе өзекке көп шығады. Өзек толы шалғын. 
Жуасы қалың. Мен сол өзекке жүгіріп түсіп, жуа теріп келемін. 
Бір уысын өзіме қалдырып, бір уысын Айшаға беремін. О, біздің 
жуа да өзгеше, ауқат десе де болады. Әттең, айран жоқ, айранға 
турап  жесең  –  зәйтүн  майына  қуырған  бөдене  етін  жегендей 
боласың.
Бөдене  демекші,  айнала  толған  –  бытпылдық!  Жоңышқа 
едәуір  көтеріліп,  бірінші  ораққа  әне-міне  ілінейін  деп  тұр.  Іші 
толған бөдене. Қоразы мен мекиені кезек-кезек сайрайды. Сірә, 
махаббат маусымы болар. Бірақ менің уайымым: бұл бөденелер 
махаббатқа  мас  болып,  ақырын  ойламай  ма  деп  қаламын. 
Ақырын  ойласа,  мына  жоңышқаның  ішіне  жұмыртқа  салып, 
балапан  баспауы  керек  қой.  Әйтпесе,  ертең  Есен  мылқау  мен 
Қазы шұбар ат жеккен косилкамен жоңышқаны жапыра орғанда, 
бөдене сорлының не балапаны, не жұмыртқасы пышаққа түсіп 
қалмай  ма?!
Мен  осыны  уайымдаймын.  Ал  бөденелердің  ойында  ондай 
уайым  жоқ.  Мәз-мәйрам.  Шетінен  мас.

Ауылдан  көп  алыстап  кетсек  те,  мұнда  да  қайқаңдап  ұшып 
қарлығаш  жүр.  Балапан  үшін,  қу  тамақ  үшін  бармайтын  жері, 
баспайтын  тауы  жоқ.
Көк есек көзін жұмып, мыртыңдай басып, кібіртіктеп келеді. 
Өр ғой. Өрге қарай жүру қиын.
Айша  ыңылдап  ән  салған  сияқты.  Мен  анда-мында  жүгіріп, 
біресе  жуа  теріп,  біресе  жауқазын  қазып,  қызығып  кетіп 
қызғалдақ  жұлып  жүрмін.
Айша:
− Жауқазынды жұла берме. Келесі жылы қызғалдақ шықпай 
қалады, – дейді.
− Иә, жауқазын тәтті ғой, – деймін мен.
−  Е,  Барсхан,  тәтті  болсаң,  жеп  қояды;  ащы  болсаң,  түкіріп 
тастайды,  –  дейді  Айша  күрсініп.
Сонда қандай болу керек? Дәмсіз, сөлсіз болу керек пе? Ара-
тұра шағыр тікен кездеседі. Ойлаймын: шағыр тікен сияқты болу 
керек  деп.  Мал  жоламайды.  Жеуге  жарамайды.  Ал  бірақ  дәрі. 
Неше алуан ауруды жұлып түседі. Әдісін Әбіш атам біледі.
Не  көп,  шырыш  көп.  Алқымы  уға  толы  әбжылан  сияқты 
ысқырып  тұр.  Шырышты  да  мал  жемейді.
Сидиып-сидиып, сары үлбірек жамылып, сиырқұйрық қаптап 
кетіпті. Бұл енді, сайрауық сары торғай қонатын тұрақ болудан 
басқаға жарамайды. Көп дегенде, қурағанда отын болар.
Аяғымды шеттік тікен жырып қанатады. Біздің аяқ-жалаң аяқ. 
Өзі қанайды – өзі тыйылады. Әлпештеп жатқан ешкім жоқ. Бірақ 
шеттік  тікен  ащы,  атаңа  нәлет!  Шеттік  тікеннен  де  өлмейсің. 
Мұндағы  дүлей  –  шошқа  тікен  ғой.  Құдай  содан  сақтасын. 
Кіргенде  кірш  ете  қалады  ғой.  Табанын  жалаған  күшік  құсап 
қаңсылап  қаласың.
Мақтаған  Төсінің  бәрін  тікен  басып  кеткен  бе  немене  деп 
қалмаңыз.  Жаныма  батқан  соң  айтамын.  Әйтпесе,  Төстің 
мамықтай жұмсақ жерлері де көп. Жап-жасыл мүк басқан өзекпен 
жүріп  отырсаң  –  жаннаттың  төрінде  жүргендей  боласың.
Айша  ыңылдайды,  көк  есек  пысқырынады.  Келе  жатқан 
бетіміз  –  Ақсайдың  аузы.  Кенет  Айша:
− Әй, Барсхан, – деді.

− Не?
− Сен осы келе жатқан Төсіміз бір кездегі Бердімбет бабаңның 
жайлауы екенін білмейсің, ә?
− Е, қайдан білейін. Колхоздікі дейді ғой.
−  Колхоз  кейін  болды  ғой...  Бұрын  анау  Керегетас,  сонау 
Үңгіртас, мына Төс – бәрі бабаңдікі болатын. Мұндағыға дейін, 
кәмпеске келгенге дейін, біз де жайлауға шығып, ақ үй тігетінбіз.
Өз жайлауына қонып, өзінің ақ отауын тіккен сенде де арман 
жоқ, Айша. Мына біз, мына мен не көрдім, атасына нәлет!
Бір ой келді де: «Тәуба де», – деді.
«Тәуба!» – дедім. Қарын ашқанда жейтін көк жуа бергеніне 
тәуба. Көк зеңгір аспан жерге құлап кетпесін деп тіреуіш қылып 
қойған Тәңіртауды көрсеткеніңе тәуба! Найзаның ұшындай өткір 
Манас шыңын көрсеткеніңе тәуба!
Айша  айтады:  осы  Манас  шыңының  төбесінде  Манастың 
күлік  атының  қазығы  бар  дейді.  Бұл  шың  қазір  үшкір  болып 
тұрғанмен, басына шықсаң жайлау дейді. Жаугершілікте Манас 
халқын  бастап,  сол  шыңға  шығып  кеткен  дейді.
Оның бәрін Айша қайдан біледі десем, оған қырғыздағы Сусар 
апамыз  айтады  екен.  Сусар  апамыз  бізге  жиен  екен.  Баяғыда 
басына  мың  қабаттап  күндік  салған  Сусарды  мен  көргенмін. 
Қырғыз келіншектерінің, бәйбішелерінің кимешегі қызық. Жұқа 
ақ бәтесті қат-қат қабаттап, бастарына орай береді. Аршыған ақ 
пияздың  қабатындай.
Манас  түстік  –  шығыс  жағымызда.  Оның  бер  жағы  Көксай. 
Біздің Бердімбет пен Күнікей ханымнан туған Гүлдана апамызды 
алған  бай  қырғыз  Нұралы  хан  осы  Көксайды  жайлайды  екен. 
Ақсайды  Бердімбет  бай  жайлайды.  Қырғыз  бен  қазақ  байлары 
солай  құдаласқан.  Бай  мен  бай  құда  болып,  араларында  жорға 
жүрген. Енді сол байлардың азып-тозған ұрпақтарының арасында 
анда-санда  дорба  жүреді.
Айша осыны айтып «аһ, дүние!» – деп күрсінгенде, Тәңіртау 
теңселгендей  болады.
Заманында  жаз  жайлауға  шығып,  ақ  отау  тіккен  Айшада 
арман жоқ дегенім бекер екен. Айшаның көкірегі толған арман. 

Кеудесіне  сыймай  кетеді.  Анда-санда  «аһ!»  –  дегенде  көкірегі 
қарс  айырылып,  Жанартау  атқылап  шығады.
Жүгіріп  кетіп,  жуа  теріп  келген  мені  Айша  ұстап  алып, 
қалтасындағы орамалымен менің аузымды сүртеді. Жуаны жей 
берсең,  екі  езуің  көк  нілденіп  қалады.
Ақсайдың  аузына  жақындаған  сайын  тобылғы  қалыңдап, 
ылдидағыдай шипая емес, жуандап бара жатыр. Бір түбінің өзі 
отау  орнындай  тарбиып,  жайылып  кеткен.
«Шіркін, бәкі болса, қамшы сап кесіп алар ма еді» деп келе 
жатқам.  Мұртазадан  қалған  күміс  сап  бәкі  бар  еді,  оны  Айша 
тығып тастаған. Ұстатпайды. Қамшы сапқа жарайтын түзу, жуан 
бұтағын сындырып алуға өте қатты, күш жетпейді. Енді қайтсем 
екен деп келе жатқанда, тарбиған тобылғының түбінен бірдеңе 
атып тұрып, аспанға бір-ақ ырғып, зыта жөнелді. Жалқын сары 
алтын ағып өткендей болды. Елік екен! Артынан құлдыраңдап 
лағы  безіп  берді.  Елік  анадай  жерге  барып,  танауы  желп-желп 
етіп тоқтап, артына бұрылып, лағын күтіп алды.
Елік  тобылғының  түбінен  шапшып  кеп  қалғанда,  мен 
шалқамнан  түсе  жаздадым.  Заты  жуас  көк  есек  жалт  бұрылып 
кеткенде, үстіндегі қап түсіп қала жаздады. Тағы да болса, Айша 
арқанмен  таңып  тастағаны  жақсы  болған  екен,  құлаған  жоқ, 
сәл  ауыңқырап  кетті.  Сол  қапты  түзетісіп,  Айшаға  септесудің 
орнына,  мен  әлгі  лақ  ерткен  еліктің  соңынан  тұра  жүгіріппін.
Елік жеткізуші ме еді! Жаңа туған лағының өзі шегірткедей 
ыршиды.  Бір  қияқ  тасқа  оң  аяғымның  бас  бармағы  тіреліп, 
етпетімнен  түстім.
Айша келіп тұрғызып алды. Оңбай құладым.
− Әй, сенің де балалығың қалмады-ау, Барсхан. Қасқыр боп 
кеткенсің бе, тегі. Елік саған ұстатушы ма еді.
− Ұстатпай кетті, – дедім, – сәл болмағанда ұстап алатын едім, 
құлап қалдым.
Бас  бармағымның  тырнағы  көгеріп  кетіпті.  Қанап  қалыпты. 
Айша  оны  орамалмен  таңып  жатып:
− Лағы өссін, кейін ұстайсың, – деді.
− Қайтіп? – деймін. – Не мылтығым жоқ, не атым жоқ. Жаяу 
қайтіп ұстаймы - ы - ын!

− Мойныңа садақ ілесің.
Ақбоз атқа мінесің.
Құмай тазы жайында,
Сондай да дәурен сүресің, –
деп әндетті Айша.
«Әлди,  әлди»  айтқан  сияқты.  Сомадай  болған  мені  «Әлди, 
бөпем»  деп  жұбатқан  түрі.
Айша  кейде  осындай.  Мейірімі  түседі.  Кейде  суға  салып 
сабайды.  Құдайым  Айшаның  көңілін  көл  қылсын.
Қазір  көңілі  шалқар  сияқты.  Мүмкін,  Төскейдің  арша 
сасыған жұпар ауасы, әуедегі бозторғайдың шырылы, бөдененің 
бытпылдығы, сары торғайдың сарнауық әні – бәрі-бәрі Айшаға 
Алланың  рахым-шапағатын  мол  себелеген  шығар,  бұ  жолы 
ұрыспады.  Мұндай  кәусар  ауаны  үзіп-жұлқып  жұтпай,  сіміре 
беру  керек  саумал  қымыз  сияқты.
Тау  талының  түбіне  үңілсең  –  қозықұйрық.  Біразын  теріп 
алдым. Қозықұйрық – адалы, саңырауқұлақ – арамы. Оны білем. 
Аштық  үйреткен.
Ақсайдың,  төріне  жақындаған  сайын  жер  төсенген  аласа 
арша, тікенегіне дейін гүлдеген шырғанақ, күреңқызыл тобылғы 
жиілей  түсті.  Бәрінен  де  жаннаттың  хош  иісі  бұрқырайды.
Баяғыда Бердімбет бабамыз осы жаз жайлауында қала бермей, 
Мыңбұлаққа неге қыстау салған?
Әй, бірақ Мыңбұлақтың да жөні бөлек қой. Аяқ аттаған сайын 
мөлдір бұлақ атқылап жатқан жерді қайдан табасың?!
Көк  тіреген  таулардың  ақ  қар,  көк  мұз  жамылған  шыңдары 
көрінбей кетті. Біз Ақсайдың алқымына тірелдік. Таудың ішіне 
кіргенде  биіктігі  білінбейді.  Тау  алыстаған  сайын  биіктейді.
Қалың  бұйра  талдың  ішінен  үй  көрінеді.  Диірмен  осы, 
үлкендігі біздің көк есегіміздей алпауыт ала төбет, оның нөкерлері 
–  дүрегей  ит  пен  бір  мәшке  қосыла  «аттандап»  алдымыздан 
шықты.  Артынша  дөңгелек  бөркі  басында,  көлкілдеген  көкала 
сақалды,  ұзын  бойлы  кісі  көрініп,  иттерге:
− Кет! – деп тастады.
Диірменші  Сағымбек  («Мағымбек»)  Айшаны  танып, 
амандасып,  жай  сұрасып  жатыр.

−  Жақсыдан  қалған  жәдігер,  –  деп,  менің  маңдайымнан 
иіскеп, басымнан сипап-сипап қойды. Ішім жылып қалды. Бірақ 
«диірмені  қайда?»
Диірментас  дүрсілдемейді.  Диірментасқа  құлаған  су 
сарқырамайды.  Шоңқараның  диірмені  болса,  гүрсілдеп-
дүрсілдеп,  алыстан  айқайлап  тұрар  еді.  Мынау...  үндемейді.
Айша жағдайды айтып жатыр.
− Бердімбет пен Мұртазадан қалған ақбоз үйді бастық тартып 
алып,  ақысына  мына  бір  десте  бидай  берді,  –  деп,  есектің 
үстіндегі ала қапты сұқ саусағымен нұқып қойды. – Шоңқараның, 
диірменшісі  өзі  аз  бидайдың  біразын  қалдаға  алып  қоя  ма  деп 
қорыққаннан,  жер  шалғайлау  болса  да,  бір  күн  жұмыстан 
сұранып, өзіне келдім, қайнаға. Жақсы атасына сәлем берсін деп, 
мына  Барсханды  да  ерте  келдім.
− Ой, бәрекелді, сәлемші болсаң, дәу жігіт бол, Алла - Құдай, 
аруақтар жар болып, бағың ашылсын, шырағым. Аман бол! Тірі 
жүрсең, әлі алтын аяқтан ас ішерсің, – деп, Сағымбек атам тағы 
мені  айналып-толғанды.  Қуанып  қалдым.  Сипалағанды  ит  те 
жақсы көреді. Мен адаммын ғой.
Бірақ Сағымбек атам артынша жайсыздау хабар айтты.
− Айналайын Айша келін-ау, алыстан әдейілеп келгенде, бұл 
диірмені құрғыр тоқтап тұр ғой...
− Немене, бұзылып қалды ма?
−  Жоға,  бұзылып  бәле  көрініп  пе...  Тартатын  астық  жоқ. 
Мына  көкөзек  көктемде  ұн  тартатын  кімде  астық  бар  дейсің. 
Ылдидағылар  сірә  да  келмейді.  Ал  мына  біздің  «Сталин  жол» 
бар  бидайын  баяғыда  ұн  қылып  алған.  Енді  ешкімде  дән  жоқ. 
Сонымен  диірменді  жығып  тастадым.
− Қап, – деді Айша кіртиіп. – Сонша жерден әуре боп...
− Біліп тұрмын, шырағым, тарт десең, тартып берейін. Менің 
түгім  кетпейді.  Қазір  суды  қайырамын  да,  диірменді  жүргізіп 
беремін. Бірақ өзі аз бидайыңның жартысы диірменнің көмейінде 
қалып  қояды.  Оны  айдап  шығу  үшін,  артынан  тағы  бірер  қап 
бидай салу керек. Ол жоқ.
Көңілсіз  әңгіме  үзіліп  қалғанда,  дарбазаның  алдында  жем 
іздеп  құрқылдап  жүрген  екі-үш  тауықтың  үні  естілді.

Сонда  менің  көз  алдыма  Шоңқара  диірмені  келді.  Оның 
айдын суында неміс диірменшінің үйрек-қаздары қаптап жүреді. 
Ауласында  тұмсығы  салбыраған  түйетауықтар...  шыңғырған 
торайлар,  қорсылдаған  мегежіндер...
Ал мұнда болса, екі-үш тауық жем таба алмай шұрқырайды. 
Қазақтың  тауығына  дейін  ебедейсіз  бе...  Былайырақ  көгалға 
шықса, құрт-құмырсқа, шұбалшын, көбелек деген қаптап жүрген 
жоқ па, соны теріп жесе қайтеді. Е, ол үшін жүгіру керек, көбелек 
оңайлықпен  ұстатпайды...
Кенет Сағымбек атам қалбалақтап:
− Ойбу, бұл не боп бара жатырмыз, − деді жалпақ алақанымен 
санын бір салып қалып. − Үйге жүр дегенді ұмытып кетіппін ғой. 
Ал келін, а - а - а, Барсхан балам, кәне, үйге кіріңдер, – деп, дөң 
қабақта тұрған тоқал тамға қарай жол бастады.
Белі  босасын  деп,  есектің  үстіндегі  қапты  жерге  түсіріп 
қойдық.  Диірменшінің  үйіне  кіріп  шәй  іштік.  Бәйбіше 
үндемейтін, біртоға кісі екен. Әлде тауда жалғыз үй тұрғаннан 
кейін, сөйлесетін ешкім болмай, адам кісікиік боп қала ма екен... 
Осыдан шамада екі-үш шақырым батысқа қарай шағын ауыл да 
бар.  Оларды  «Ақсай-Құли»  немесе  «Адыр  Құли»  деп  атайды. 
Жаңаша:  «Сталин  жол»  колхозы.  «Адыр»  болатыны-шетінен 
боза салады. Тары боза – арақ емес, бірақ шараптан жырақ емес. 
Онша-мұнша  шарап  құрлы  шамасы  бар.
Әрі тамақ, әрі сусын, әрі шарап орнына жүреді. Оған тойып 
алған  «Ақсай-Құлилар»  адыр  болмағанда  қайтеді.
Үндемес  бәйбіше  шайдан  кейін  бізге  бір-бір  зерен  тостаған 
боза ұсынды. Жалғыз үй отырып, бұлар да боза салады екен.
Аузыма бір жұтым қымыз, яки бір қасық боза тисе болды – 
бет-аузым  алаулап  шыға  келеді.
− Келін, айналайын Айша, − деді Сағымбек айыпты адамдай 
үні  бәсеңдеп.  −  Бидайыңды  тартып  бермегеніме  өкпелеме. 
Айттым ғой себебін. Ал егер біле білсең, − деді бір құпия сыр 
ашатын адамша, − бидайыңды дәу диірменге тартқызба. Үйіңде 
қол диірмен бар ма?
− Екі-үш үйге бір қол диірмен бар ғой, − деді Айша.

− Е, сол қол диірмен жақсы. Үлкен диірмен қанша айтқанмен 
бидайды күйдіріп жібереді. Маңызын кетіреді. Ал қол диірменге 
тартқан үн мен су диірменге тартқан ұнның нанын салыстырып 
көрші. Біз өзіміз, су диірменші бола тұра, нанды қол диірменнің 
ұнынан пісіреміз. Сұрашы мына жеңгеңнен, − деп, бәйбішесіне 
қарап қойды.
Бәйбішесі қиғаштап отырып:
− Рас қой, − дей салды.
−  Ендігі  айтарым:  баяғыда  сол  Борандының  базарында 
балаларға бір киім-кешек сатып алайын деп тұрғанымда, ақшам 
жетпей  қалып,  Құдай  тілеуіңді  бергір,  Мұртаза  кездесе  кетіп, 
содан елу сом қарыз алып едім. Сол кездегі елу сом қайда - а - а! 
Көп ақша ғой. Сол қарыз мойнымда әлі сүйретіліп жүр. Жаның 
жаннатта болғыр, Мұртазаның өзі жоқ енді, Құдай айдап мына 
баласы Барсхан келді, әлгі қарызымды қайтарғаным болсын: бір 
дәсері қап тары берейін, соны ала кетіңдер, − деді. − Бір жағы 
Барсханға кигізген кәстөм − шалбарым болсын. Баяғы кез болса, 
астына тай мінгізетін – ақ жөнім бар. Қайтейін, қол қысқалау...
...Көк  есектің  жүгі,  сөйтіп  екі  есе  ауырлады.  Белі 
майысыңқырап,  мықшиып  қалды.  Айша  Сағымбек  атам  екеуі 
екі қапты айқастыра салып, ала арқанмен айқыш-ұйқыш мықтап 
таңып  тастады.
− Ылдиға қарай жол жеңіл болады, әлі-ақ барып қаласыңдар, 
− деді Сағымбек шал бізді шығарып салып тұрып.
Алып  тасауыздың  іші  лезде  күңгірт  тартты.  Кеш  болып 
қалған екен-ау десем, тасауыздан шыққан соң қарасам, күн әлі 
ерте сияқты. Тек аспанды үлпілдек ұшпа бұлттар қаптап кетіпті. 
Күн  еңкейген  сәтте,  алыстағы  Қошқарата,  Боралдай,  Құлан 
тауларының  үстіне  қонақтаған  бұлттар  ғажайып  қызғылтым, 
қызыл  күлгін  бояуға  малынды.  Артыма  бұрылып,  Тәңіртауға 
қарап едім: дүние-әлем жанартаудан жаңа жаратылғандай алып 
айдаһар  жалындап  жатыр  екен.  Жанартаудың  жалыны  бізді  де 
шарпып,  өртеп  жіберердей  біртүрлі  үрейлі  екен.
Жағырапиядан  сабақ  беретін  мұғалім:  дүниеде  Гималайдан 
биік тау жоқ дейді. Мен сенбеймін: дүниеде Тәңіртаудан заңғары 
жоқ.  Мықты  болса,  ГималайғаТәңірінің  атын  неге  бермеген... 

Батыста Жабағылы тұсында қан қызыл Күн ұясына батып бара 
жатқанда,  шығыстан  құп-қу  болып,  өңі  қашып  қуарған  Ай 
көрінді. Күннің батып бара жатқанына күйзелгендей, үн-түнсіз 
іштен  күңіренгендей  қалпы  бар.
Аспандағы қан қызыл ірең бірте-бірте жұмсарып, қызғылтым 
шәйі орамалдар желбіреді. Боралдайдың Ұзын Тұра, Қысқа Тұра 
тұсына көзім түсіп еді, таңғалғаннан даусым шығып кетті.
− Не? − деді Айша маған бұрылып. Саусағымды шошайтып:
− Ста - а - алин, − деппін.
− Астапыр - алла! − деп Айша жағасын ұстады.
Сәлден соң, Сталин бейнесі бұзылып, бұлт ыдырап кетті.
Оның  есесіне  бірте-бірте  жез  елік  пайда  бола  бастады.  Жез 
лағы тағы бар. Шапшып шауып барады. Соңына күміс қасқыр 
түсті.
Түк түсінсем бұйырмасын, әлгі қасқыр өзім екенмін деймін. 
Түсім ғой десем, есектің үстіндегі қаптың түбінен ұстап жүріп 
келе  жатырмын.  Оллаһи-биллаһи  −  мен!  Бірақ  мына  есектің 
үстіндегі қаптан ұстап, Айшамен қатар жүріп келе жатқанымдағы 
ақиқат.
Қасқыр  да  мен,  мен  де  −  мен!  Екі  бөлекпін.  Жерде  де  келе 
жатырмын,  аспанда  да  елік  қуып  барамын.  Миым  шатысып 
кетті. Үйге қалай келіп қалғанымызды да білмеймін. Үйге кіре 
бергенде, артыма бұрылып қарап едім, күміс қасқыр Шоңғардың 
бұзылған  ескі  үйінің  орнында  шоқиып  отыр  екен.
− Неғып тұрсың? − деді Айша. − Қапты көтерісіп жібер!
Одан  арғысы  есімде  жоқ.  Мен  ес-түссіз  үш  күн  ауырып 
жатыппын.
ЖОЛАН - ЖАНЫСТЫҢ ҚЫЗЫ
Бұл әңгімеде мен жеті жылға шегініс жасамақшымын. Қазір 
ғой қырық төртінші жылдың көктемі. Ал әңгіме ойранды отыз 
жетінің күзіндегі бір оқиға туралы.
Сары  ала  күздің  таңы  есінеп-есінеп  алып  атқанда,  Айша 
колхоздың  қызылшасына  кетеді.  Қызылша  дегенді  бұл  аймақ 
естіп-білмеген.  Бірақ  Мыңбұлақтың  қара  бұйра  топырағына 

осы  дақылдың  тұқымы  түсуі  мұң  екен,  дүркіреп  ала  жөнелді. 
Қызылша  ат  басындай  болып  өсті.  Агрономы  −  ауылдың 
оқымаған ақсақалы Әбдікәрім деген кісі. Көкала болған сақалы 
желбіреген, кеудесі керіскедей, қызылшырайлы, ірі кісі еді, мына 
ат басындай қызылшаны өзі толғатып тапқандай, айдарынан жел 
есіп,  Құдайы  беріп  тұрған  кез.  Ауданнан,  облыстан  бастықтар 
келіп, оқымаған агрономды арқасынан қаққанда, жарықтық дем 
ала  алмай,  жарылып  кете  жаздайды.
Бес  жасқа  толар-толмас  кезім  шығар,  Айшаға  түс  әлетінде 
айран  алып  барамын.  Қызылша  басы  қызық-думан  сияқты 
көрінеді.  Қызыл-жасыл  қыз-келіншек  тәтті  тамырды  тазалап, 
тау-тау қылып үйіп жатыр. Жаманшылықтан белгі жоқ, тамағы 
тоқ. Әр жерден әуендетіп ән салғандар, сыңғырлаған күміс күлкі. 
Әрі  еңбек,  әрі  театр.
Сол  қызықтың  үстіне  тағы  бір  «әртіс»  келіп  қосылды.  Ол 
Боранды бекет жақтан келді. Жетегінде құйрығы тегенедей дәу 
көк  қошқары  бар.  Келе  қыз-келіншекке  қырғидай  тиді  дейсің. 
Сөйтсе,  балдыздары  көрінеді.  Қыздар  шыңғырады,  кейде  бәрі 
жабылып, әлгі жезденің қойны-қонышын тінткілеп, ақшасын да, 
шақшасын да тонап алады. Қыран-топан қызықтың көкесі осы. 
Театр дегенді білмейтін елге бұдан артық театр не керек?!
Сөйтсе,  бұл  атақты  Қадыр  «тентек»  екен.  Осы  елге  күйеу. 
Дәлірек  айтқанда,  Мұртазаның  туған  қарындасы  Әдия  дейтін 
әпкемізді алған. Боранды бекеттің базарынан қайтқан беті екен. 
Ауылы  осыдан  бес  шақырым  күншығыста,  анау  қырғыздың 
шекарасында жатқан Шоңқара. Оны орыс-қазақ қазір Андреевка 
дейді. Шымыр, шанышқылы, орыс дейтін елдер аралас отырады.
Балдыздарымен ойнап-күліп, құмардан шыққан соң жездеміз 
мені көріп қалып, шақырып алып, қыздардың талауынан қалған 
бірер мәмпәси кәмпитті маған береді. Бұрын көрген – көрмегенім 
есімде жоқ, бірақ бұл адам осы маған қатты ұнады.
− Біздің ауылға барасың ба? − деді.
− Барамын, − деппін ойланбай.
− Жүр, ендеше, кеттік, − деп, қолыма шыбық берді, − мына 
қошқарды айда. Кешке осының, асығын саған алып беремін, − 

деді. Айшамен сөйлесіп біраз тұрды. Сірә, мені алып кететінін 
айтқан  болуы  керек.
Сонымен,  жалғыз  аяқ  жолға  түстік.  Алдыда  Қадыр  жездем, 
ортада көк қошқар, соңында – мен. Талай сайлардан, сылдырлап 
аққан сулардан өттік. Бұзылып, дуалдары қалған ескі жұрттың 
тұсынан өтіп бара жатқанда жездем:
−  Мынау  біздің  ескі  қонысымыз.  Менің  әкем  Ошпанқұл 
байдың  ордасы,  −  деді.
Ескі дуалдардың үстіне тізіліп қарғалар отыр.
−  Осының  бір  жерінде  әкем  жасырған  алтын  жатыр,  −  деді 
жездем, қураған шоңайна, тікен басып кеткен үйінділер тұсында 
тоқтап тұрып. − Қайда екені белгісіз?
Алтын  дегеннің  не  екенін  біле  бермеймін,  бірақ  өте  қызық 
бірдеңе  сияқты  елестеп:
− Онда іздейік те, − деймін.
Қадыр айдалада қарқылдап күлгенде, дуалда отырған қарғалар 
қалбаң-қалбаң ұша жөнелді.
− Бір білсе, осылар біледі. Бірақ бұл арамдар айтпайды, − деді 
Қадыр ұшқан қарғалардың соңынан сазара қарап тұрып.
Сөйтсе, осыдан он шақты жыл бұрын байларды кәмпескелеу, 
тәркілеу  деген  болыпты.  Байлар  дүние-мүлкін  жасырыпты, 
жасырмағанын өкімет тартып алыпты. Байларды қамап, алысқа-
алысқа жер аударыпты. Ошпанқұл бай оз ажалынан қайтты ма, 
жоқ  айдалып  кетті  ме,  оны  маған  Қадыр  айтқан  жоқ,  сұрауға 
менің  өрем  де  жеткен  жоқ.  Ал  Қадырдың  өзі  Мұртаза  сияқты 
түрмеге  отырып  шығыпты.  Бір  ұл,  бір  қызын  детдомға  өткізіп 
жіберіпті.  Кейін  оларды  таба  алмай  қалыпты.  Ең  көңілді,  ең 
бақытты сияқты көрінген Қадырдың өзінде қанша қайғы жатыр...
* * *
Сонымен,  Шоңқараға  да  жеттік.  Суы  сарқырап,  ақ  көбігі 
атқылаған диірменнің тұсынан да өттік. О, бұл диірменді алда 
мен  әлі  талай  көремін.  Болашақта  «Мылтықсыз  майдан»  атты 
романымның  бір  геройы  осы  Шоңқара  диірмені  болады.
Ал әзір мен роман дегенді де, кітап жазу дегенді де білмеймін. 
Білетінім: Шоңқара сайының батыс жағындағы жатаған балшық 
үйлер, айналасы тап-тақыр, тастақ. Сайдың шығыс жақ беті қалың 

орман, шошақ, маяжон төбелі ақ үйлер. Ғажайып шаһар сияқты. 
Ол  жақта  көбінесе  орыстар,  немістер  тұрады  екен.  Тастақта 
отырған  шанышқылылар,  яғни  найзалылар.  Бір  кезде  найзагер 
болса болған шығар, ал мен бес жаста көрген шанышқылылар 
ауылы  −  Америкадағы  қызыл  терілі  үндістердің  резервациясы 
сияқты еді.
Мені  құшақтап,  бетімнен  сүйіп,  айналып-толғанған  ақсары 
ажарлы әйел − Мұртазаның туған қарындасы, менің әпкем Әдия 
екен.
«Ал, құда бала», − деп, алдыма бір тостаған алқоры қойған 
бүкіш қара кемпір, Қадырдың шешесі, Әдияның енесі Оразкүл 
екен. Маған суреті бар кітаптарын көрсетіп, қасымнан шықпай, 
айналшақтап  қалған  он  жасар  шамасындағы  бала,  Қадыр  мен 
Әдияның детдомнан аман қалған жалғыз ұлы Машан екен.
Уылжыған  тәтті  алқорыны  жеп,  кітаптың  суреттерін  көріп 
отырғанымда,  қабырғасы  жұқа,  күрке  сияқты  үйдің  сыртынан 
жездем  мен  әпкемнің  ұрысқан  даусы  шықты.  Екеуі  кәдімгідей 
сөзге келіп жатыр. Не екенін түсінбеймін. Бүкіш қара кемпір мен 
алдансын деді ме, әлде шын мейірі ме − сандықтан жаңғақ алып 
берді.
Ұрыстың  себебі  мен  екенмін.  Әдия  Қадырға:  «баланы  неге 
ертіп келдің» деп шатақ шығарады. Әпкем мені жек көреді екен 
ғой  деп  шамалаймын.
Сөйтсем, менің бұл үйге бірінші рет келуім екен. «Құда бала» 
дәрежесінде  мен  бұл  үйге  тұңғыш  рет  келгеннен  соң,  кәстөм-
шалбар,  көйлек  киіп,  ат  мініп  қайтуым  керек  екен.  Бір  кездегі 
шалқыған  бай  үйдің  қазір  кәстөм-шалбар  кигізіп,  ат  мінгізуге 
қауқары  қалмапты,  Соған  қорланған  бір  кездегі  байдың  қызы, 
байдың келіні Әдия әпкем намыстанбай ма? Ойында еш дақ жоқ, 
ақкөңіл, аңқылдақ күйеуі Қадырға: бұл қай жындылығың, артын 
неге ойламайсың деп, қиғылықты салмай ма?
Тұла бойы тұнған намыстан жаралған қайран қазақ. Намысы 
мол, айласы аз, бағы да сол, соры да сол.
Шәй ішіп, тамақтанып болған соң, Машан мені сайдың арғы 
бетіндегі алмалы ауылға алып барды. Бұрын алма жеп жүрсем 
де,  алманың  ағаш  басында  өсетінін  көргенім  сол  шығар.  Бәрі 

қызық, ғажайып бөтен дүние. Қызыққаным сонша, қып-қызыл, 
сиқырлы сұлу жеміске балалықпен қол созсам керек. Шарбақтың 
ар  жағынан  қасқыр  сияқты  тік  құлақ,  көк  төбет  арсылдап  қоя 
берсін. Іле-шала шашы қып-қызыл, сепкіл бет, бөтен пішінді бала 
мен  білмейтін  тілде  бірдеңе-бірдеңе  деп  айқайласын.  Артынан 
қызыл ала белдемше таңған, жирен шашты әйел шығып, қызыл 
шаш балаға ұрыссын. Сөйтіп, Машанның дорбасына толтырып 
алма салып берсін.
Бұл менің орыс дейтін елдің ауылын бірінші рет көруім еді. 
Үйлері  шошақ  болады  екен,  төбесін  қамыспен  жабады  екен. 
Қоралары  тап-таза.  Біздің  ауылдағыдай  есік  алдында  үйіліп 
жатқан  күл,  тезек,  қоқыс  көрінбейді.  Балпаңдап  қалған  үйрек 
дейтін  құс  асырайды  екен.  Қаңқылдаған  қаздары  болады  екен. 
Ата қаз ашушаң, бөтен балаға мойнын созып тура кеп ұмтылады 
екен.  Белдемшелі,  жирен  шаш  әйел  өзінің  сепкіл  бет  баласын 
ұрсып,  қуып  жібергендей,  ата  қазды  да  қуып  жіберді.  Ішім 
жылып, жақсы көріп қалдым. Бірақ ауладан бір түрлі жағымсыз 
иіс  шығады.  Сөйтсе,  шошқа  деген  болады  екен.  Жалғандағы 
жаман  иіс  соныкі  көрінеді.
Жездем мен әпкемнің үйінде қанша күн жүргенім есімде жоқ, 
бірақ ауылды қатты сағынып кеткенімді білемін. Оразкүл кемпір 
мен Машан мен жалықпасын деп бар ықыластарын салады-ақ: 
жаңғақ береді, алма, алқоры деген көп. Машан бар асықтарын 
алып, алдыма жайып салды. Бірақ ауылымды, үйімді сағынғаным 
сонша,  Машанның  асықтарын  көйлегімнің  ішіне  сыйғанынша 
салып алып, ауыл қайдасың деп зытып беріппін.
Қадыр  жездемнің  қошқарын  айдасып  келген  жолға  түсіп, 
күнбатыс жақты бетке алып, жүгіре берсем керек. Екі ауылдың 
арасында ел жоқ. Тек терең-терең сайлар, жетім қалған дуалдар. 
Жездем:  «алтын  көмген»  деген  сайдың  табанына  түскенде 
өкпем өшіп, шаршағанымды сезіп, етпеттеп жата қалып, мөлдір 
бұлақтан  сіміре  бергенімді,  қарныма  Машанның  асықтары 
батқанын  білемін.
Содан бұлақ басындағы жалбыздың иісіне мас болып, тұруға 
да, жүруге де ерініп, қисая кетсем керек. Одан арғысы белгісіз, 
қатып ұйықтап қалыппын.

Біреулер дабыр-дабыр сөйлеген сияқты, мен жерден көтеріліп, 
ұшып бара жатқан сияқтымын. Бір кезде көзімді ашып қарасам, 
Әдия әпкем мені көтеріп алыпты. Қасында – Машан...
Менің қашқанымды, жалғызаяқ жолға түсіп алып зытқанымды 
Оразкүл кемпір көріп қойса керек. Бірақ сексендегі кемпір мені 
қуып жете алмайды ғой. Содан: «Ойбай, құда бала кетіп қалды» 
деп  байбалам  салмай  ма?!  Әдия  әпкем  мен  Машан  өкпелерін 
қолына алып қумай ма?!
Сөйтіп,  шанышқылылардың  ауылына  қайтып  келдім. 
Айдалада ұйықтап қалғанымды естіп, Оразкүл кемпір жеті нан 
құдайы  атап,  күн  батар  шақта  мені  сумен  ұшықтады.
Ертесіне  Әдия  әпкем  мені  диірменге  ертіп  барып,  біздің 
ауылдан  келген  Нәметқұл  дейтін  кісіге  табыстады.
Нәметқұл диірменге атты арбамен келген екен. Бидайынан ұн 
тартып, қаптарын арбаға артып, мені жанына отырғызып алып, 
ауылға аттанды.
Басқа жолмен, сайлары жоқ қара жолмен кеттік. Бір сайдың 
басындағы  төмпешікте  зират  бар  екен.  Зираттың  тұсынан  өтіп 
бара жатқанда, Нәметқұл арбаны тоқтатып, жерге түсіп, шөкелеп 
отырып дұға оқыды. Одан соң бір төмпешіктің түбінде ағарып 
жатқан жілікті алып, ары-бері үңіле қарап, сынып қалатын шыны 
құсатып  абайлап  ұстап,  әлгі  төмпешіктің  бүйіріндегі  тесікке 
тастап,  күректей  алақандарымен  топырақ  үйді.
Ол  жілік  моладан  қалай  шығып  кеткен  −  ақылым  жетпейді. 
Бірақ  енді  зират  көрсем,  Нәметқұл  есіме  түсетін  болды.
Соның  алдында  ғана,  мен  туған  отыз  екінші  жылы  адамдар 
көп  қырылған  деседі.  Көбісі  көмусіз  қалған  деседі.  Сондай 
сорлының  бірі  ме,  кім  білсін?
Нәметқұлдың  сол  ісі,  қураған  жілікті  аялап  күбірлегені, 
қастерлеп көмгені көз алдымнан кетпейді. Адам адамның есінде 
мәңгі  қалу  үшін,  үлкен  ерліктің  керегі  жоқ  шығар.  Мәңгілікке 
татитын  бір  әрекет  жетіп  жатыр.
Әйтпесе, осы жолмен басқа адамдар өтпеді дейсің бе? Олар 
әлгі сүйекті көрмеді дейсің бе...
Жаның  жаннатта  болсын,  Нәметқұл  көке.  Әкей  «халық 
жауы»  болып  кеткеннен  кейін,  үрпек  балапандай  үш  баланы 

үрейлендіріп, Айша өз бетін өзі жұлып, қанатып, аңырағаннан 
кейін,  әскерге  кеткенше,  осы  Нәметқұл  мені  басымнан  талай 
сипады.  Заманы  соғыс  болған  соң,  баланың  ойыны  да  соғыс 
болса керек. Қаңылтырдан ұш жасап, қамыс жебе басына кигізіп, 
садақ тартушы еді. Сонда бір баланың жебесі менің сол қабағыма 
қадалды да қалды. Нәметқұл темір ұста дүкенінен атып шығып, 
шырқыраған  мені  көтеріп  алып,  садақтың  оғын  қабағымнан 
суырып тұрып: «Құдай сақтапты, көзіңнен айырыла жаздапсың 
ғой»,  −  деп,  емдеп-домдағаны  есімде.
Сол жақ қас пен көздің, арасындағы тыртық сол «соғыстың» 
таңбасы.
Сонымен, қырық төртінші жылдың көктемі. Қадыр жездемнің 
көк  қошқарын  айдасып,  мен  Шанышқылы  ауылына  алғаш 
барғаннан бері, арада жеті жыл өте шықты. Енді мен бес жасар, 
шала есті ерке бала емес, жеті жыл ішінде талай бәле көрген, он 
екі  жасар  жүгермекпін.
Осыдан жеті жыл бұрын маған көне сандықтан жаңғақ алып 
беретін  бүкір  кемпір  Оразкүл  қазір  біздің  үйде.  Үш  баланың 
бастығы − сол. Мұртазадан қалған үш жетім сол бүкір кемпірдің 
айтқанын  істеп,  айдауында  жүреміз.
Ол былай болды: Қаратаудың ар жағында, Бурылтаудың арғы 
бетінде Айшаның төркіні болады екен. Айшаның туған шешесі 
Құлыхан  деген  кісі  (жаны  жаннатта  болсын)  дүниеден  өтіпті. 
Сондай сұмдық хабар алған соң, Айша (не көрмеген Айша) әуелі 
жылап-сықтаса да, кенет тас-түйін боп түйіліпті де, Шанышқылы 
ауылына  барып,  осы  Оразкүл  кемпірді  алып  келді.  Қасына 
Дошанай молданы ертіп алып, төркініне жүріп кетті.
Қанша қиын болса да, заман қанша ауыр десе де, туған анасы 
қайтқанда, төркініне барып бата оқытуға жарамаса Айша – Айша 
бола ма?!
Сөйтіп,  Айша  орнына  бүкір  кемпір  Оразкүл  қалды.  Енді 
ойласам,  сол  кезде  айналамызда  екі-үш  күн  бізге  қарайласа 
тұратын,  ағайын-туған  қалмаған  екен  ғой.  Тұрымтай  тұсымен, 
балапан  басымен  кеткен  заман.
Оразкүл  анамыздың  айтқанын  істейміз.  Он  жасар  Құрмаш 
қурай теріп, отын дайындайды. Мен терең сайдан су тасимын. 

Жетіге жеткен Батырхан әлжуаз, беске дейін жүре алмай мешел 
болған  аурушаң  неме,  жұмысқа  жарамайды.
Немен күн көріп, немен тамақтанғанымыз есімде жоқ. Есімде 
қалғаны, күн бата салысымен тауықтар сияқты біз де жертөсекке 
қаз-қатар жатып алып, Оразкүл кемпірдің әңгімесін тыңдаймыз. 
Бәлкім,  қара  қазанға  қара  су  құйып,  тас  қайнатқаннан  басқа 
ештеңесі жоқ біздерге азық болған сол бүкір кемпірдің ұзақ-ұзақ 
әңгімесі шығар.
−  Мына  Ақсайдың  аузынан  ары  Ақсу-Жабағылы  деген  ел 
басталады. Сол Ақсу-Жабағылының арғы беті − менің төркінім 
болады,  –  деп  сарнай  бастайды  Оразкүл  кемпір.  −  Оның 
қасында мына тау тау ма, − деп, түн қараңғысында біздің үйдің 
желкесіндегі Алатауды меңзеп жатқандай болады. − Біздің ауыл 
жердің жаннаты ғой, шіркін. Шыңдары аспанды тіреп тұрады. Ақ 
көбік өзендері атты адамды жаңқа құрлы көрмей ағызып әкетеді.
Біздің  үйдің  желкесіндегі  Талас  Алатауын  «тау  ма»  деп 
кемсіткені  көңіліме  келсе  де,  бүкір  кемпірдің  төркіндерінің 
отанына  қызығамын.
− О, біздің Ақсу-Жабағылыда не жоқ, − деп, бізді қызықтыра 
түседі  Оразкүл,  −  ну  орман,  арша,  ақ  қайың,  қызыл  қайың, 
шашын жайған сәмбі тал, жүз жылдық зипа шынар – бәрі бар. 
Арасында  аюлар  өріп  жүреді.  Арқарлар  мен  таутеке,  киіктер 
Қарынбайдың малы көрінеді. Ұлар мен кекілік сайрағанда, тау 
жаңғырады. Солардың бәрінен де биікте, қарлы шыңдарда теңбіл 
барыс  болады.
− Барысты сіз көрдіңіз бе? − деймін мен шыдай алмай.
− Көрдім. Әкем жарықтық аңшы еді. Бір барысты торға салып, 
тірідей алып келгені есімде. Дүниеде мұндай сұлу, мұндай паң, 
тәкаппар аң болмас.
− Оны қайттіңіздер, асырадыңыздар ма?
−  Асырауға  көнбейді  ғой.  Есімде  қалмапты,  біреуге  беріп 
жіберді-ау деймін, − дейді кемпір білмегеніне кешірім сұрағандай.
−  Әкем  Жолан-Жаныс  еді.  Біздің  елді  Жолан-Жаныс  дейді. 
Жолан деген кісі Төле би деген әулие кісінің баласы екен. Жоланнан 
тараған ел көп қазір. Ойбу, айтпақшы, сенің үлкен әжең Күнікей, 
ой аруағыңнан айналайын, Жолан – Жаныстың қызы ғой, менің 

әпкем. Сен оны көрген жоқсың ғой, қайдан көресің, мында тудың 
ғой. Күнікей − Мұртазаның анасы. Күнікейден Әбдімомын, атын 
ұмыттым, қырғызға кеткен бір қыз, Әміреқұл, біздің келін Әдия 
туған. Әдия, Сәния егіз екен. Сәниясы кішкентайында шетінеп 
кеткен.  Әне,  Әдия  әпкең  кімнен  туған.  Сөйтіп,  әкең  Мұртаза 
Жолан-Жанысқа жиен болғанда, сен жиеншар боласың, − дейді 
көрпемді қымтап қойып, Оразкүл апам.
Құрмаш  қарындасым  мен  Батырхан  ұйықтап  қалған.  Менің 
ұйқым  келмейді.  Оразкүл  апамның  әңгімесін  тыңдай  берсем 
деймін. Оразкүл айтқан Төле би, Жолан-Жаныс елі – ғажайыптар 
елі сияқты елестейді. Әсіресе теңбіл барыс кейін-кейін, талай-
талай  түсіме  кіреді.  Теңбіл  барысқа  мініп  алған  бабаларымды 
көремін. Мен де мінер ме едім деп армандаймын.
Оразкүл  әңгімесі  үзілсе,  қарнымның  шұрылдап  ашып 
жатқанын, өзегім талып, үзілгендей болғанын лезде сеземін. Ал 
Оразкүл  сөйлегенде,  онымды  ұмытқандай  боламын.
Оразкүл  кемпір  соны  білгендей,  әңгімесін  соза  береді.  Мен 
Ақсу-Жабағылыға  жетіп,  Шатқалдағы  жаңғақ  орманын  аралап 
жүремін.  Кілең  қара  мақпал,  жабайы  жылқыларды  көремін. 
Төле би заманынан қалған, содан жабайы боп өсіп-өнген тарпаң 
тағылар. Қаз мойын, қамыс құлақ, қара айғыр маған оқыранып 
келіп, жұп-жұмсақ ернімен алақанымды жыбырлатады. Мойнын 
иіп, тақтайдай жап-жазық арқасын меңзейді. Мен атлас жүнді, 
жұп-жұмсақ  аттың  арқасына  қарғып  мініп  аламын.
Қара  айғыр  шатқалды  жаңғырықтыра  кісінеп  алып,  бір-ақ 
қарғып  аспанға  шығып,  ұшып  ала  жөнелді.  Төменнен:
− Түс, түс! − деп Айша айқайлайды.
− Қайда, қайда? − деп Құрмаш пен Батырхан қол созады.
−  Қайт,  қайт,  енді  ұрыспаймын,  «халық  жауының  баласы» 
демеймін,  −  деп  Жуанқұл  бастық  жалынады.
−  Ұш,  балам,  ұш!  Астыңдағы  ат  емес,  аруақ.  Ата-бабаңның 
аруағы. Сені аруақ қолдады, балам, арманыңа жет! − деп, Қамқа 
кемпір қол жаяды.
−  Әй,  тентек,  түс  көріп  жатырсың  ба?  −  деп,  Оразкүл  апам 
сыбырлайды.  Не  түс  екенін,  не  өң  екенін  білмей,  ғажайып 

ертегілер елі мен аш-жалаңаш азынаған азаптар елінің арасында 
мен  жатамын.
Осындай түнді сыйға тартқан Оразкүл апам о дүниеде пейіштің 
төрінде болғай...
Сендей адам жаннаттан жай тапса жарасар, Жолан-Жаныстың 
қызы,  отыз  жетінің  қысында  атылып  кеткен  Қадыр  жездемнің 
асыл анасы...
АҚҚЫЗ
Күн батып, қас қарайғанда, жылқыны Қуанышбайға өткізіп, 
үйге қайттым. Қуанышбай менен гөрі ересектеу. Түнгі кезекке сол 
шығады. Әкесі Сұлтан әскерде. Ақтамақ дейтін өгей шешесінің 
қолында тұрады. Өз анасы ұлы ашаршылықта кеткен көрінеді. 
Ал Ақтамақтың бұрынғы күйеуі Бегалы да аштан өлген. Сөйтіп, 
Сұлтан  әйелден,  Ақтамақ  күйеуден  айырылған  ғой.  Сұлтан 
Бегалының  жақын  інісі  екен.  Тағдыр  шығар,  «екі  жарты-бір 
бүтін» демекші, ағайын болып Ақтамақты Сұлтанға қосқан екен.
Қайран  қазекем,  сұрапыл  сойқаннан  сансырап  шықса  да, 
жесірін  ерден  кетсе,  елден  кетірмеуге  тырысқан.  Сұлтан  сіңірі 
шыққан  кедей  еді.  Әлі  есімде:  қыстың  күні  жаман,  жалғыз 
көрпесін  жамылып  жүретін.  Ақтамақ  Сұлтаннан  Науат  дейтін 
бір  қыз  тапты.  Бейшара  бүкір  еді.  Омыртқасы  жарақаттанып, 
тумай жатып мүгедек болып қалды. Жанары ботаның көзіндей 
жәудіреп,  адам  көрсе  бір  жәрдем  тілегендей  жаутаң-жаутаң 
еткенде,  жаның  шырылдап,  жүрегің  жылағандай  боласың...
Қуанышбай жылқыны санап болып:
−  Қайта  бер,  −  деді.  Жаз  болса  да  жаурап  тұрғандай,  жағы 
үрпиген,  жүдеу.  «Әкесіз  жетім  −  арсыз  жетім,  шешесіз  жетім-
шерлі жетім» деген рас болар. Шешенің, яғни Айшаның барына 
тәуба!
Бірақ Құдай сол Айшаның өзін көп көре жаздады.
Үйге келсем, есіктің алдында Айша қос қолымен маңдайын 
тіреп, жүресінен отыр. Қасында қара құман ұстап Құрмаш тұр.
− Апам ауырып қалды, − деді.

Есіктің  көзінде  ербиіп  тұрған  Батырхан  жыламсырайды. 
Соның  алдында  ғана  Айша  қызылшадан  қайтыпты.  Есіктің 
алдына  жете  бере  құлап  түсіпті.
Құрмашқа:
− Су, су, − десе керек.
Содан су іше-іше, артынша қатты қиналып құсыпты.
Енді «үһ» деп маңдайын тіреп отырған кезі екен.
− Барсхан, келдің бе? − деді ыңырсып.
− Келдім ғой...
−  Басым  жарылып  барады.  Мыналардан  гөрі  қолыңның  әлі 
бар  ғой,  қысып  жіберші.
Күш деген, Құдайға шүкір бар, мектепте күрескенде, өзімнен 
екі жас үлкен Кеңес деген баланы алып ұрғанда, ол оң қолымен 
жер таянып жығылғанда шынтағы шығып кетіп, жұрт сынықшы 
іздеп машақат болған.
Не көрмеген Айшаның басы?! Қолаң шашынан күнсіген иіс 
шығады. Күні бойы далада, қызылша дейтін келімсек дақылды 
бір-бірлеп  талдап,  жекелеп  мәпелесе,  шақырайған  аспанның 
астында  күнсімегенде  қайтеді!
− Болмады, − деді Айша, − тәуіп атаға жүгір.
Тәуіп ата − кәдімгі Әбіш ата. Сайға түсіп, сайдан өтіп, Салбидің 
қабаған ала итін шәуілдетіп, Әбіш атаға жеттім.
− Апырай-а, қараңғы түсіп кетті, көзім нашар еді, − деп, Әбіш 
ата қиналыңқырады.
− Ештеңе етпейді, ата, мен жетектеп жүремін.
− Е - е, қызталақ, болмас, болмас, барсам, барайын.
Мұрны қоңқиған бүкір шалды қолынан жетектеп келе жатып, 
көзім  түсіп  кетті:  жанында  шақырайған  жалғыз  жұлдызы  бар 
жаңа  Ай  туған  екен.  Ішімнен:  «Е,  айналайын,  Жаңа  туған  Ай, 
Айшаны аман қыла гөр!» − деп тіледім.
Ол  кезде  қулық,  сұмдық  дегенді  білмеген  шығармын.  Шын 
тілегім  еді.
Тәуіп ата Айшаның білек тамырын ұстап, көзін шарт жұмып 
алып көп отырды. Басын шайқап, таңдай қаққандай болды.
−  Қаның  тасып  тұр,  келін,  −  деді.  −  Тебісі  қатты.  Оқыс 
қимылдама.  Қозғалмай  жат,  −  деді  тағы  да.

− Ем-домы бола ма - а - а, − деді Айша әрең сөйлеп. − Мен 
кетіп қалсам, мына үш үрпек балапан не бола - а - ад?
− Құдай сақтасын, келін. Бәрі де Құдайдың ісі. Ем-дом... ым 
- м - м, қан алу керек шығар, қайдан білейін, менің қолымнан 
келмейді.  Қырғыздағы  Шекер  айылда  бір  емші  бар,  Қадыркүл 
деген. Сол қан алады.
− Дошанай ше? − деді Айша.
− Дошекеңді білмедім, ол үшкіріп, дем салмаса, қан алғанын 
білмеймін.
−  Тәуіп  қайнаға!  Мен  олай-бұлай  боп  кетсем,  мына  үшеуін 
Әулиеата жақтағы, Бектөбе деген жердегі менің нағашыларыма 
тапсырыңдар. Сәли, Қали... Бөпетай, Сатай. Білетін шығарсыз?
−  Ойбай,  білемін,  баяғы  заман  түзуде,  Мұртаза  барда,  келіп 
жүруші  еді  ғой.
− Иә - ә, Мұртаза барда... бәрі келетін...
Әбіш  ата  күбірлеп  дұға  оқыды.  Біз  түсінбейміз.  Әлдекімге 
жалынатын  сияқты,  жалбарынатын  сияқты.  Анда-санда  «сүф, 
сүф!»  −  дейді.
− А, келін, Аллаға сиын, сәтін салса, саябыр болар. Тек тыныш, 
қозғалмай жат. Айтпақшы... сүлік салса қайтер екен?
− Сүлік дейсіз бе? Түн ішінде оны қайдан табамыз? Ілгеріде 
Старшын қайнағаның балтырына сүлік салғанын көріп едім.
Айшаның  «Старшын  қайнағасы»  −  Шоңғар  дейтін  атамыз. 
Сейсенбай,  Дүйсенбайдың  әкесі.  Патша  заманында  ма,  әлде 
кеңестің алғашқы жылдарында ма, старшина болған кісі. Кейін 
кәмпескеге түсіп, әкімдердің соққысына жығылып, о да құсадан 
кетті.
Сонымен,  сүлік  деген  уайым  шықты.  Өзіміздің  Жалбыз 
бұлақтан  күнде  көріп  жүрген  сүлік  қой.
Әбіш атаны үйіне апарып тастап қайтып келе жатып, Жалбыз 
бұлаққа бұрылайын.
Жаңа  Ай  батып  кеткен.  Оның  есесіне  жұлдыздар  жамырай 
шығыпты.  Терең  сайдың  іші  түпсіз  сияқты  үңірейіп  көрінеді.
Түн  ішінде  неғып  жүрсің  дегендей  бақалар  шуылдады. 
Бұлақты жағалап, қайнар көзді діттеп келе жатқанымда, жағадағы 
бір-екі  бақа  қарғып-қарғып  суға  түсті.  Сәл  қорқып  та  қалдым. 

Қарсы  алдымнан  пыр  -  р  етіп,  екі  шіл  шырылдап  ұшып  кетті. 
Енді  қайдан  сая  табамыз  дегендей.  Қараңғыда  қайда  барады? 
Бекер  үркіттім.  Мен  тимес  едім  ғой.  Бекер  қорқады.
Қайнардың  көзіне  тақай  бергенімде,  сайдың  қабағындағы 
баяғы  аштан  өлген  Бегалы  тамының  бұзылған  дуалынан 
жарқырап қос от көрінді. Тұра кеп қашайын деп тұр едім, әлгі 
екі  от  кенет  сөніп  қалды.  Дәл  сол  жерден  қалбаңдап  бірдеңе 
ұшқандай болды. Байғыз екен. Күндіз ұйықтап, түнде тірілетін 
неме.
Жалбыз бұлақтың қайнар көзіне жетіп, иісі аңқыған жалбызды 
қолыммен  қайырып,  суға  үңілсем,  сәл-сәл  ғана  жылтырайды. 
Сәл-сәл  ғана  сыбырлайды.  Сүлік  әдетте  жасыл  масаты  мүк 
басқан жағасына жақын жерде, майда құмда ирелеңдеп жататын. 
Қолымды  салып  көрдім.  Бірдеңе  ілінгендей  болды.  Алып 
қарасам,  жамбасқұрт  екен.  Оны  есекқұрт  деп  те  атайды.  Түр-
тұрпаты  бүкшиген  сұр  есекке  ұқсайды.  Бір  жамбастап  жүзеді.
Түн  ішінде  тап-таза  қайнарды  лайлағаным  болмаса,  сүлік 
қолыма  түспеді.
Бірер  түп  жалбыз  жұлып  алып,  мұп-мұздай  суға  батырып-
батырып  алып,  қабақтан  өрмелеп  үйге  қайттым.  Жалбызды 
Айшаның  маңдайына  бастым.  Сүйсінгендей  болды.
−  Барсхан,  сенен  басқа  кім  қалды  таяныш  болатын?  −  деп, 
Айша  кемсеңдеді.  −  Таянайын  десем,  әлі  буыны  қатпаған 
солқылдақ  шыбықсың...
− Қойшы, − деймін. − Мен өсіп қалдым ғой. Военком айтты 
ғой.
− Военкомның тіл − аузы тасқа, − деді Айша.
Құдайдың  қандай  құдірет  екенін  білмесем  де,  ояна  салып 
одан медет тілеп, Айша жазылып қалды ма деп қасына барсам, 
әдемі ақсұрша жүзі адам танымастай қарауытып, барбиып ісініп 
кетіпті. Айқайлап жібере жаздап, ұйықтап жатқан екі бауырымды 
шошытпайын  деп,  өзімді  әрең  тыйдым.  Айшаның  маңдайына 
алақанымды басып көріп едім, шеке тамыры бадырайып, қатты 
тепсініп,  лыпылдап  тұр  екен.  Тәуіп  болмасам  да  біле  қойдым. 
Жүрегім білді. Суылдап ала жөнелді.

Үйден жалаң аяқ, жалаң бас атып шығып, Бердімбет сайынан 
ағып өтіп, Салбидің итін шабалаңдырып, Тұйық сайдан алқынып 
өтіп,  Таласбай  сайдың  арғы  қабағында,  әуіт  көлдің  жағасында 
тұрған Дошанай молданың үйіне сүріне-жығыла жеттім-ау.
− Айша, Айша - а - а, − деп жылап жібердім.
− Не болды?
− Не, не?
− Тез, тез, ата!
Ақ  дамбал,  ақ  жейделі  күйінде,  жалаң  аяғын  көбісіне  сұға 
салып,  ақ  сақалы  желбіреп,  Дошанай  шал,  жарықтық,  құстай 
ұшып, маған жеткізбей, таудан басқа таянары жоқ, оқшау тұрған 
біздің үйге лезде жетті. Сексенге келген кісінің мұндай орасан 
күшін мен бұрын да, кейін де көре алмадым. Сірә, бізге беймәлім 
күш қолтығынан алып ұшырған шығар. Біз бейшара, ол не күш 
екенін біле бермейміз ғой. Жайшылықта екі аттап, бір тұратын, 
қолынан таяғын тастамайтын қарт адамға мұншама әл-ауқатты 
кім береді?
Айша көзін әрең ашып, Дошанайды таныды.
− На - ға - шы, – деді сыбырлап. Бір нәрсе айтқысы келді, бірақ 
молда:
−  Сөйлеме,  Айша,  сөйлеме,  –  деп  безілдеді.  Жарықтық  өзі 
жардай  ірі  кісі  болса  да,  даусы  жіңішке  еді.  Сөйтіп,  тамырын 
ұстады. Ұзақ ұстады. Босатқан кезде, Айшаның қолы сылқ ете 
қалды. Құрмаш жылап жіберді, оны көріп Батырхан да аңырап 
жіберді.  Дошанай  ашуланып:
− Тәйт! Дыбыс шығарма,дұға оқимын, − деді. Содан соң біз 
білмейтін, біз түсінбейтін тілде, әдемі, әуезді үнмен бір сарнады 
дейсің.  Сай-сүйегіңді  сырқыратып,  әрі  елжіретіп  әкеткендей 
әуезге  басты.
Не  дегені  бізге  түсініксіз.  Бірақ  жүрекке  шым-шым  еніп, 
шымырлатып барады. Үміт отын үрлеген бір жылы леп ескендей 
болады. Бірақ маған түсініксіз. Дошанай атам Айшаны ажалдан 
құтқармақ  болып  жанталасып  бір  Құдайға  жалбарынып  отыр 
ма, әлде... иман үйіріп отыр ма? Өйткені Айша қыбыр етпейді. 
Шыдай алмай, Айшаның қолына қолымды создым, білегі жылы 
сияқты.

Өзім молдадан қорықсам да сипап отырмын. Атама қарасам, 
көзінен жас шығып кеткен екен. Дүниені ұмытып, мүлде бөтен 
әлемде  отырғандай.  Тек  үні  зарлана,  боздаған  аруана  тектес 
тартады.
Сол  кезде,  есіктің  табалдырығына  сүріне-қабына  Әбіш 
атам  кіріп  келді.  Ұзын  таяғын  босағаға  сүйеп,  Дошанайдың 
қасына тізерледі. Бізге елжірей қарап, күлімсіреді. Қатулануды, 
ашулануды білмейтін кісі еді, жарықтық. Күлімсірегеніне қарап, 
менің  ішім  жылып  қалды.
Жаманшылықта кісі күлімсіремейді ғой. Ендеше, арты жақсы 
болатын шығар. Қиын-қыстау сәтте, осындай үміттің өзі де дәтке 
қуат.
Артынша сырттан біреу айқайлады. Далаға жүгіріп шықсам, 
астындағы  торы  атын  ойнақтатып  Тасбет  бригадир  тұр  екен. 
Мұрнынан  сөйлейтін  еді.
−  Әй,  шешеңді...  иттің  баласы!  Жұмыс  кәйдә?  Түске  дейін 
жұмысқа  бармай  ұйықтайтын  сен  бәяғы  бәйдің  бәләсімін 
деп  ойләйсің  ба?!  –  Қамшымен  салып  жіберді.  Жон  арқамды 
қылышпен  тіліп  түскендей  болды.  Безірейіп:
− Бармаймын жұмысқа! Шешем қатты ауырып жатыр, – дедім.
− Ә - ә, шешең де жүміскә шікпәді мә? Контрә! Әдейі бүнт 
жәсәпсіңдәр ғой. Көрсетейін мен сендерге бүнтты, − деп, Тасбет 
аттың  шылбырын  үйдің  боғатына  іле  салып,  қорбаңдап  үйге 
кірді.
Екі  ағасын,  ұзынынан  түсіп  жатқан  Айшаны  көріп,  арыны 
бірден  басылды.  Амал  жоқ,  ағаларына  қолдың  ұшын  созып, 
амандасқан  болды.
Дошекең:
− Айша қатты сырқат. Көріп тұрсың ғой, – деді.
− Иә, иә, шырағым, келіннің кеселі қиын, – деді Әбіш атам да. 
Тасбет:
−  Кәлкоздың  жүмісі...  Кізілшәні  шәп  басып  кетті.  Адам 
жетпейді...  –  деп  мыңқылдады.
−  Құдайдың  ісіне  не  шара?  Әйтпесе,  осы  колхоздың 
жұмысынан  Айша  аянып  жүрген  жоқ  қой.  Жұмыс,  жұмыс  деп 
зорығып  кетіпті.  Қаны  тасып  құлапты.  Біздің  қолымыздан  не 

келеді, − деп, Дошанай қолын жайып, шарасыз пішін білдірді. – 
Мұндай қатерлі сырқатты бір жазса, Аққыз жазар еді, ол алыста.
−  Әккіз  кеше  Поштақұлдың  үйіне  келді  ғой,  −  деп  қалды 
Тасбет.
−  А,  –  деп,  құлағы  тосаңдау  Әбіш  орнынан  атып  тұрды.  − 
А, Құдай, бере гөр. Бейшара келіннің көрер жарық сәулесі бар 
шығар.  −  Маған  қарап:
− Әй, Барсхан, тез ұш! Аққыз апаңды алып кел! − деді.
Аққыздың  кім  екенін  мен  білмеймін.  Кейін  білсем,  ол  осы 
елдің  қызы  екен.  Соғыста  жүрген  Поштақұлдың  апасы  екен. 
Қошқарата  жаққа  күйеуге  шыққан  екен.  Енді  төркінінің  үйіне 
келіпті.
Поштақұлдың  үйі  Дошанай  атамның  үйінің  жанында.  Тек, 
Таласбай  сайдың  бергі  қабағында.
Далаға  атып  шығып,  Тасбеттің  торы  атына  қарап  ойланып 
қалдым. Мініп кетсем не қылады? Қарттардың айтуына қарағанда, 
Аққыз  −  қартаң  кісі.  Мен  жеткенше,  Айшаның  жағдайы  не 
болады?  Тәуекел!
Атқа  қарғып  міндім.  Тәуекелімнің  тағы  бір  түрі:  әлгінде 
Тасбеттің мені қамшымен ұрғаны. Әрі десе, бұл торы ат – біздің 
үйдікі.  Жұрт  оны  «Бердімбет  торы»  дейді.  Бердімбет  –  менің 
бабам ғой. Бай болған. Колхоз басталғанда, торыны коллективке 
алып қойған. Мұртаза: «Әкемнен қалған жалғыз белгі болсын, 
басқасын бердім ғой, торыны қалдырыңдар», – деген екен, өзіне 
бәле  болып  жабысыпты.
«Бердімбет торыға» мініп, Бердімбет сайынан өте бергенімде, 
біздің  үйдің  есігінің  алдынан  айқай  шықты.  Бұрылып  қарасам 
Тасбет екен.
Тарта бердім. Азар болса, тағы да ұрар...
Поштақұлдың  жаман  тамында,  қараңғылау  үйде,  күндігі 
шаңырақтай,  өзі  керіскедей,  келбетті,  сұсты  кемпір  отыр  екен.
Поштақұлдың  қатыны  Тойсын  үйде  жоқ.  Сірә,  қызылшаға 
кеткен.  Тойсын  бала  таппаған.  Үйде  Аққыздан  басқа  жан  жоқ.
Кемпір аты-жөнімді сұрады.
− Е, айналайын, Мұртазаның баласы екенсің ғой. «Орнында 
бар – оңалар» деген. Азамат боп қапсың ғой.

Әңгімені ұзартпай, асығып жағдайды айттым.
− Дошанай атам мен Әбіш атам да біздің үйде, − дедім.
Аққыз бір сөзге келмей, жадау үйдің, жаман есігінің ілгегін 
сала  салып,  атқа  мінді.  Құлыптамады.  Құлып  салатындай  бұл 
құжырада  қымбат  мүлік  те  жоқ.
Аққыздың көзінше Тасбет маған ештеңе дей алмады. Тек ала 
көзімен атып жібере жаздап, жұдырығын түйді:
− Жілкі егінге түссе, күрисің бала, жүмісіңә бәр, − деді. Өшін 
«Бердімбет торыдан» алғандай, жануарды қамшылап-қамшылап, 
қызылша жаққа шаба жөнелді.
* * *
Кешке қарай ел орнына отырар шақта, көрші-қолаң, жанашыр 
жан біздің үйге жиналды. Көрші дегенде, ол кезде біздің ауыл 
қазіргідей  бір-біріне  сүйкеніп,  бір  көшенің  бойына  тығылып 
отырмайды.  Үйлер  бір-бірінен  алшақ,  аралары  оқ  бойы  жерде 
тұрады. Біздің үйге ең таяу дегені − Баянның үйі. Күйеуі Байділда 
әскерге  алынып,  артынша  қайтып  келді.  Пойызда  сүзекпен 
ауырған екен. Тастап кетіпті. Үйіне келе салып қайтыс болды.
Сөйтіп,  Баян  бес  баламен  жесір  қалды.  Тұңғышы  Боранбай 
менен  екі-үш  жас  үлкен,  Гүлайна  деген  қызы  менімен  жасты 
шығар,  одан  кейін  Қаржаубай  менің  інім  Батырханмен  жасты, 
Күләнда,  Күлия  деген  үйелмелі-сүйелмелі  жортпаш  екі  қызы 
тағы  бар.
Бұлар  түгел  келді.  Оңғарбай,  Мамыт,  Шоңғар  тұқымдары, 
сайдың арғы бетінен Пияш, Жібек, тағы көп адам жиналып, осы 
ауылдағы ең тәуір дейтін біздің үйдің өзіне сыймай кетті.
Төрде  −  Дошанай,  Әбіш,  Оңғарбай,  Мамыт  аталарым.  Ата 
болғанда, Мұртазамен бірге туған емес, аталастар. Ортада Айша 
жатыр.  Жанында  Аққыз  отыр.  Әуелі  Дошанай  құраннан  ұзақ-
сонар аяттар оқыды. Содан соң Аққыз үлкен-кіші демей, бәріне 
бас киім кигізіп, жаулық салдырды.
Оның  алдында  Аққыз,  шалдар  дәрет  алып,  ақшам  шағында 
намаз оқыды. Жайшылықта жайдары, ақкөніл, аңқылдақ Аққыз 
кенет  өзгеріп,  қаһарланып  шыға  келді.  Қолына  сылдырмақ 
таяғын  алды.  Басынан  дағарадай  ақ  күндігін  алып  тастады, 
кимешегін де шешіп тастады. Бурыл шашы жалбырады. Жұрттың 

бәріне бас киім кигізіп, жалаңбас жан қалдырмай, ал өзі шашын 
жайып  жібергені  мүлде  түсініксіз.  Құдай  кешірсін,  боранды 
ұзақ түндерде Айша айтатын ертектегі Жезтырнақ бейнелес боп 
шыға  келді.  Айшаны  шыр  айналып,  сылдырмақ  таяғымен  жер 
тоқпақтап: «Сұбыхан Алла, сұбыхан Алла!» − дегенде, аузынан 
жалын атқылады. «Сұбыхан Алла!» деген жеріне Дошанай мен 
Әбіш  қосылып  қайталайды.
Аққыз  ақырып  аспанға  шапшығанда,  біздің  үйдің  төбесіне 
дейін қарғиды. Үйіміз биік, еңселі-ақ еді. Соның өзін місе тұтпай, 
тамның төбесін тесіп шығып, Иса пайғамбардың соңынан аспанға 
ұшатындай қарғиды. Әлде сол Иса пайғамбардан медет тілей ме 
екен? Әлдекімдерді атап, жәрдем күтетінін айтады. Мен естімеген 
есімдердің  талайы  аталды.  Есімде  қалғаны:  Домалақ  Ана  деді, 
Бәйдібек баба деді, Баба Түкті Шашты Әзіз деді, Арыстан баб, 
Түркістан баб, Сайрам баб деді. Әулие Ата-бабамыз, Айша бибі 
– анамыз деді.
Дүние  мүлде  өзгеріп,  мына  отырған  адамдар  мүлде  бөтен, 
өзге  әлемнен  келген  қонақтар  сияқты  көрінді  маған.  Аққыз  – 
Аққыз емес, аспанда, ғарышта ұшып жүрген бейтаныс құдірет 
күш сияқты. Сірә, Аққыздың өзі де қазір өзін ұмытқан тәрізді. 
Аққызбын  мен,  адаммын  мен,  кәдімгі  пендемін  мен  деп 
ойламайтын сияқты. А, бәлкім, сол сәтте ол, шынында да Аққыз 
емес  шығар.
Біз не білеміз? Шынында да, Жаратқан Құдіреттің, Жасаған 
Иемнің  елшісі  шығар.
Ал  Айша  ше?  Айшаның  талақтай  ісінген  бетіне  шырай 
кіргендей  болды.  Кірпігі  қимылдап,  көзін  ашты.  Дошанай  бір 
білегінен,  Әбіш  бір  білегінен  ұстап,  құнжыңдасып,  бір-біріне 
бас изесіп қалды. Аққыздың зікірі түн ортасына дейін созылды-
ау деймін. Содан соң «үһ» деп, жаны жай тапқандай, тұла бойы 
сірескен, «аруақ қысқан» құрыс-тырысы жазылғандай, жайдары 
қалпына  түсті.
Терлеп-тепшіп  шай  ішті.  Кимешегін,  күндігін  қайта  киді. 
Кәдімгі  Аққыз  сипатына  қайта  түсті.
Ақ орамалымен аузы-басын сүртініп болып, қолына қалақтай 
қара қобызын алды.

− Иә, Қорқыт Ата, қолдай гөр! − деп, қыл қияқты қыл ішекке 
салып кеп жіберді.
Дүние  тағы  да  төңкеріліп  түсті.  Ауылымызда  Дәуіт  деген 
кісі ғана қобыз тартады екен деп естігенбіз, бірақ ешкім жоқта 
жалғыз  өзі  тартады  екен,  өз  құлағыммен  естіген  емеспін.
Содан болар, мынау үн, мына сарын тағы да аспанның, Көк 
Тәңірдің  үніндей  болып  көрінді.  Арада  жарты  ғасырдан  астам 
уақыт өтсе де, мен өмірі ұмыта алмаспын. Сол құдірет құлағымда 
әлі түр.
* * *
Кейін-кейін ат жалын тартып мініп, азды-көпті кісі санатына 
қосылғанда,  сірә,  әулие  бабамыз  Ибн-Сина  кітабынан  оқыдым 
ғой деймін: «Емшінің, үш қаруы бар: біріншісі – дәрі, екіншісі − 
пышақ, үшіншісі − сөз», − депті. Сонау алыста бұлдырап қалған 
сойқан сәтте, Аққыз Айшаны дәрімен емес, қандауыр пышақпен 
де емес, сөзбен, жүрекпен емдеген екен. Жаның жаннатта болсын, 
қайран Аққыз апам.
ӨСКЕНБАЙ
Дүниенің  жаратылысында  жазық  жоқ,  мүкісі  жоқ.  Дүниені 
бүлдіретін  −  өзіміз.  Ең  ақылды  жаратылған  жан  −  ол  адам. 
Ақылды азапқа айналдырған да − адам. Жаратылыста жазық жоқ.
Ол рас, күн бұзылады, күн түнереді.
Артынан ашылады ғой.
Біздің Мыңбұлақта сондай.
Мыңбұлақтың үстін сіресіп бұлт басып тұрады да, анда-санда 
арасынан жылт етіп күн көрінеді.
Күннің құдіретін сонда түсінесің.
Түсі  суық  сұр  бұлт  қаптаған  күз  еді.  Мен  жылқыны  еңіске 
айдап,  арпаның  аңызына  жайып,  өзім  бурыл  тайдың  үстіне 
шоқиып, ылдидан, станса жақтан келетін сүрлеу жолдың бойына, 
мына  сұрқай  дүниеге  сүлесоқ  қарап  отырмын.  Төменде,  Теріс 
өзенінің  бер  жағында,  темір  жолмен  пойыздар  арлы-берлі  етіп 
жатыр. Паровоздың боздаған үні талып естіледі. Батысқа қарай 
кеткені  көбірек  боздайтын  сияқты.  Кейін-кейін  шамаласам, 

батысқа қарай сол пойыздармен кілең боздақтар соғысқа аттанып 
бара жатады екен ғой.
Батысқа қарай жүйткігендердің түтіні будақ-будақ атқылайды. 
Сірә, жүгі ауыр болар. Әй, ауыр-ау. «Бәрі де − майданға!» деген 
ұран шыққан шақ. Тіпті жазда Борандының элеваторына есекпен 
бидай  тасығанымызда,  Тасбет  бригадир  кілең  жас  балалардың 
алдындағы Мамыт атамның қолына жалпақ тақтайда:
«Бәрі де − майданға!» деген жазуы бар таяқ ұстатып қойған.
Сонда Мамыт атам менен:
− Мынауың не деген жазу? − деп сұраған.
− «Бәрі де − майданға!» деген жазу, ата.
− Осы мені неге алмайды сол майданға?! − деп, Мамыт атам 
астындағы көк есекті қамшымен тартып-тартып жібергені есімде.
Сол соғысқа адал қызмет еткеннен басқа есектің жазығы не?
Иә, сонымен, әлгі пойыздарға қарап, құлазып отырғанымда, 
ылдидан  қос  ат  жеккен  арба  көрінді.  Борандыдан  келе  жатыр. 
Байқаймын, жүрісі тым жылдам. Арбакештер өрге қарай бұлай 
жылдам  жүрмеуші  еді.  Мынаның  қарқыны  қатты.  «Бұл  кім 
екен?»  деп  ынтыға  түсемін.
Алыстан-ақ  танып  қойдым.  Шұбар  Тілеміс!  Кәдімгі  май 
тасығыш  Тілеміс  атам  ғой,  жарықтық.
Апыр-ай, заман-ай. Енді қазір ойласам, қызық. Сол соғыстың 
қақап  тұрған  шағында  жермай  (керосин),  қарамай  бар  еді. 
Әйтеуір, бар болатын. Оны Борандыдан қос ат жеккен арбамен 
бөшкелетіп  Тілеміс  атам  таситын.
Енді мына 1994 жылы, мен осы әңгімені жазып отырған кезде, 
сол  Мыңбұлақта,  сол  Борандыда  қолдарына  шелек,  кәністір 
ұстап, бензин сұрап, қайыршы болып кеткен халық
Ау, бірді айтып, бірге кетіппін.
Әлгі арба жақындай түсті. Байқаймын, Тілеміс атам жалғыз 
емес. Жанында боз киімді біреу бар сияқты. Май арбаның алдына 
екі-ақ адам сияды, Жермайлы бөшкенің үстіне отыра алмайсың 
ғой.
Енесінен  айырылып,  мүлгіп,  мұңайып  тұрған  бурыл  тайды 
тебініп  қалып,  арбаға  қарай  жүрдім.  «Енесінен  айырылып» 

дегенімнің себебі бар. Осы жақында ғана ауданнан военком келді. 
Қасында  екі  әскері  бар.
Жылқы  Бердімбет  сайдың  аяғында  жатқан.  Бурыл  тайды 
шылбырынан ұстап, сайдың қабағында мен де жатқам. Кенет бір 
топ атты сау ете қалды. Қорқып қалдым. Атып тұрып, тайыма 
қарғып міндім. Ай-шай жоқ, әлгі әскерлер жылқыға жаудай тиді.
− Әй - әй Күдә? Күдә? − деп айқайлаймын.
Мені адам ғұрлы көрмейді.
Военкомды  танимын.  Қыста  менің  ағаларым:  Махан, 
Сейсенбай,  Рәсілхан,  Бейсенбек,  Тұрар,  Күзембай,  Кәметтерді 
шанаға  салып  алып  кеткен  осы  болатын.
Военком  өзбек  шатыс  көркем  жігіт.  Менің  айқайлап, 
ойбайлағаныма  қарқ-қарқ  күледі,  мәз  болады.  Мен  қайғырсам, 
ол  шаттанады.  Мұнысы  несі  −  түк  түсінбеймін.
Жылқыны  айдап  әкетеді  екен  деп  зәрем  ұшты.  Қолымда 
солқылдақ  сәмбі  шыбықтан  басқа  қаруым  да  жоқ.  Қалай 
соғысамын? Бар қаруым − айқайым. Ойбайды салып шырылдап 
жүрмін.
Бір  кезде  военком  күлгенін  қойып,  астындағы  асау  торыны 
омыраулатып  мені  қуып  жетті.
− Жылама, ақымақ бала!
− Тиме! Тиме жылқыға! Нілзә! Нілзә! − Бар орысшам сол.
−  Ей,  біз  сенің  жылқыңа  тимейміз,  −  деді  военком  түсін 
жылытып.
Тимесеңіз, аналар неге қуып жүр? Бұл − колхоздікі! Түсінесіз 
бе, колхоздікі. Бастық мені өлтіреді!
− Өлтірмейді. Бастықтың рұқсаты бар. Бір-ақ жылқы аламыз. 
Анау − қашаған қара бие.
Қолын  шошайтып  көрсетті.  Рас.  екен,  әскер  қара  биенің 
соңында жүр. Қара бие ұстатар ма еді? Беткейге шығып, зымырап 
ала жөнелді. Жүйткігенде жануар құлағын жымитып, құйрығын 
шаншып алады. Өзі де есік пен төрдей келісті еді. Екі әскер қуып 
барады. Бірақ қара бие шаңына да ілестірмеді.
Басқа жылқы үрпиісіп-үрпиісіп, құлақтарын қайшылап қойып, 
бәледен құтылғанына шүкір дегендей осқырынып, пысқырынып 
алып, қайтадан тынышталып, ажырыққа бас қойды.

− Сен бала, саспа, − деді военком. − Ол қара бие − әскердікі. 
Қашып кеткен, «дезертир». Ол колхоздікі емес. Бірақ сен молодец! 
Сақ екенсің. Әскерге сендей жігіттер керек. Жасың қаншада?
− Он...
− Өтірік айтпа!
− Рас.
− Үлкен сияқтысың.
Содан  соң  военком  ойланып  қалды.  Бір  түрлі  мұңайғандай 
болды. Тіпті көзі жасаурағандай да көрінді. Бәлкім, өзінің көзі 
сондай  шығар.
−  Ай,  заман-ай,  −  деді.  −  Жыламай  тамақ  ішпейтін  балаға 
дейін  тез  есейіп  кетті,  −  деді  өзіне-өзі.
− Оқу қайда? Оқисың, ба өзің?
− Оқимын.
− Қай класта?
− Биыл төртінші.
− Онда неғып мектепке бармадың?
− Бастық мұғалімнен сұрап алды.
−  Тфу!  −  деді  военком.  Орысшалап  тағы  да  бірдеңе  айтты. 
Одан  соң  бас-аяғымды  тағы  шолып  тұрып:
− Неге жалаңаяқсың? Күн суық қой, − деді.
Жалаңаяқ  екенім  енді  есіме  түсіп,  бәшпайларымды  бурыл 
тайдың  қолтығына  жасырмақ  боп,  қыса  түстім.  Бурыл  тайдың 
жүні  жып-жылы.
− Бәтеңкем бар. Үйде.
− Неге кимейсің?
− Әлден кисем тозып қалады. Қар түскенде киемін.
− Әкең бар ма?
− Жоқ.
− Шешең қайда?
− Жұмыста.
Енді военком галифе шалбарының қалтасынан аппақ орамалын 
суырып  алды.  Жөтеліп,  пысқырынып,  көзін,  бет-аузын  қайта-
қайта сүртті.
Осы кезде қасымызға көк айғыр мінген Жуанқұл бастықтың 
өзі келді. Военкомға жалпаңдап:

− Ана арам ұстатпай жүр ме? − деді.
−  Ұстатпайды,  −  деді  военком  алыста  ары-бері  ойқастап 
шапқандарға  қарап.
− Енді қайттік?
−  Ауылдың  әлді  жігіттері  болса...  −  военком  кілт  тоқтады. 
Ауылдың  әлді  жігіттерін  өзі  сыпырып  алып  кеткені  есіне 
түскендей.
Бастық маған шүйілді:
− Әй, шешеңді... нағып шәниіп тұрсың? Бар, ұстаспайсың ба?
−  Өй,  екі  әскер  жүйрік  аттарымен  жете  алмағанда,  жаман 
таймен  мен  қалай  жетем?!
− Тілін қарашы, тілің кесілгір!
Военком біздің бастыққа зілдене көз тастады.
−  Жуеке,  бұл  бала  молодец!  Дұрыс  айтады,  ілмиген 
таймен  қайтіп  жетеді.  Одан  да  астыңыздағы  айғырды  беріңіз. 
Көмектессін.
Бастық  абыржып  қалды.  Военкомға  рабайсыз  ыржиып, 
сарғайған  сирек  тістері  ырсиып  күлген  болды.
− Бұл айғырдың басы қатты. Бала немені тастап кетіп жүрсе, 
жазым болады той.
−  Өй,  аттан  жығылып  не  бопты?!  Былтыр  қырғызға  барып, 
бәйгеде жүлде алғаным қайда? − деппін қарап тұрмай қағынып.
− Өзі жылқышы болса, ұдайы ат үстінде жүрсе, неге жығылады, 
– деп военком нығарлай түсті. – Болмаса, өзіңіз көмектесіңіз ана 
екеуіне.
Бастық қара биені қуалап, далаңдап шапқысы келмеді ме, әлде 
мені құласа құласын деді ме, әйтеуір, төңкеріліп аттан түсті.
− Мә, шешеңді.
−  Өй,  боқтама!  –  деймін,  көк  айғырдың  үзеңгісіне  аяғым 
жетпей  тарбаңдап  жатып.
− Өзің оттама! – деп, бастық мені атқа қолтығымнан көтеріп 
мінгізді.
− Үзеңгінің таралғысын қысқартып беріңізші.
− Қап, мына контраның кесірін-ай!
− «Контра» дегені несі? − деді военком.
− Е, «халық жауының» баласы дегенім ғой.

Военком сазарып қалды.
Бауын қысқартып, жалаңаяқ қара табанды үзеңгіге шірене тіреп 
алған соң, қайыс тізгінді келте ұстап, бастықтың қамшысына қол 
создым.
Бергісі келмей, ықылассыз ұсынды.
Қайран, Көк айғыр, Тарлан ғой. Қазанат қой. Үстіне бір мінсем 
деп армандаушы едім. Көк айғырға Жуанқұлдан басқа ешкімнің 
тақымы  тиіп  көрген  емес.  Өтірік  айтыппын-ау,  тек  былтыр 
қыста Бауыржан көкем елге келгенде сол мінген. Ай, сонда Көк 
айғырдың  ордан  қарғығаны-ай!
Екі әскер, орыс па, немене, аттың үстінде қопаң-қопаң етіп, 
ерден құйрықтарын көтеріп-көтеріп қойып шабады екен. Аттары 
да,  өздері  де  болдырып,  салпаңдап  қалыпты.  Қара  бие  оларды 
қылжақ қылғандай, бұлаң қағып, назданып, мойнын бұлғаңдатып, 
басын шұлғып қойып, бұлталаққа салып жүр.
Мені көріп, оқыс тоқтап, одырайып сәл тұрды да, тіке тауға 
қарай  тартты.  Қырғызды  кесіп,  Алатаудан  асып,  қарамды 
батырайын деген шығар. Әбден әккі. «Бәле көрген». Бірақ оның 
сырын мен біраз біліп қалғанмын. Қорлығы да көп өткен. Соған 
бола  қолға  түсіп,  колхоздың  қамбасына  бір  түн  қамалып  та 
шыққанмын.
Әскерде  бұйрыққа  үйренген  бе,  кім  білсін,  әйтеуір,  бұйрық 
дауыстан  сескенеді.  Әскерде,  тек  бұйрық  қой.
Көк айғыр да оған ерегісіп, көсіле түсті. Мен:
− Қайт! Қайт! − деп бар даусыммен саңқылдап келемін.
Айттым ғой, қара биеге ақырмасаң, болмайды. Ал ана әскерлер 
оны білмейді.
Көзімнен жас парлады. Көк айғырдың құлағының түбі тершіді. 
Шабысы  үдеді,  ауа  тымық  болса  да,  құлағымнан  жел  уілдеді. 
Қуып  жете  бере,  қара  биені  дойыр  қамшымен  тартып-тартып 
жібергенде, кіржіңдеп, артқы аяғымен теппекші де болды. Бірақ 
омыраулы Көк Айғырдың мысы басты ма, әлде менің айқайым 
әсер етті ме, қара бие бұралаңдап барып, кері бұрылды. Аруақтар 
жар болған шығар, әлгі жануар кәдімгідей жуасып, алдыма түсіп 
алып, жылқыға қарай жылыстады.

Жылқы  жануар  ақылды  ғой:  құтылмасын  білген  шығар. 
Адамның құрығы ұзын, әсіресе заманның құрығы ұзын, заманды 
ол түсінбес, ал адамнан құтылмасын білгендей бұлтақсыз жүріп 
отырды.
Екі  әскер  алыста  салпаңдап  келе  жатқанда,  мен  қара  биені 
жылқыға  қайта  әкеліп  қостым.  Қосып  қана  қоймау  керек,  енді 
ұстау  керек.  Ұстауға  менің  шамам  келмейді.
Жуанқұл бастық:
− Бәрін қораға айда! Қораға, − деп айқайлады.
Сөйтіп, далада жүрген жылқыны ауылдағы атқораға апарып 
қамадық.
Қара биенің мойнына арқан оралды. Әлгі екі әскер қара биені 
тұрғызып  қойып,  бойын,  тұрқын,  шоқтығын  метрлеп  өлшеді. 
Қызық:  бұрынғы  әскердің  малы  ғой.  Қаратауда  қашып  кеткен. 
Содан бері өзгеріп қалды дей ме екен. Несіне өлшейді?
Сонымен,  қара  биені  бір  әскер  жетектеп,  бір  әскер  артынан 
айдап,  военком  бастап,  Боранды  жаққа  кете  барды.
Военком кетерінде мені мақтады. Тағы да:
− Молодец! − деді. − Әттең, әлі баласың, әйтпесе жақсы солдат 
болар едің, − деді. Бастық:
− Е, бұл соғысқа бүгін жіберсең де бара береді, − деді.
− Мұнда сізге де жұмыс істейтін адам керек, − деді военком. − 
Бот, өзіңді жіберсе болады.
Бастық қорқып, селк етті.
− Мен соғысқа жарамаймын ғой, − деп мүләйім бола қалды. − 
Кемтармын ғой. Бір көзім...
Жуанқұлдың сол көзінің ақшелі бар еді. Ақшиып тұратын.
− Как раз, – деді военком. − Мылтық атқанда бір көзін қысып 
атады. Білесің ғой.
− Қой, шырағым, қалжыңың шығар, − деді Жуанқұл, шыннан 
қорқа бастады.
Военком қарқылдап күлді.
Қара  бие  жолдан  былай  бір,  былай  бір  шығып,  ойқастап, 
мойнындағы  жуан  арқанды  жұлқылап  көрді.  Алдындағы  әскер 
арқанды тартып барады. Артындағы әскер қамшымен сауырдан 
сабалап  барады.  Менің  шыбығымды  шыбын  шаққан  ғұрлы 

көрмейтін.  Қара  бие  солдаттың  дырау  қамшысы  тиген  сайын 
қайқаңдайды.
Менің астымдағы бурыл тай құлағын тікшитіп, енесі кеткен 
жаққа тесіле қарап біраз тұрды да, қарнын қампита бір күрсініп, 
мойнын төмен салып, ажырыққа бас қойды.
Шешесінен айырылғанын біле ме екен? Білсе, неге жұлқынып, 
артынан  шаппайды?  Неге  кісінеп  жыламайды?  Бір  күрсінді  де 
тынды.
А, бәлкім, осынікі дұрыс та шығар. Жақын адамдар бір-бірінен 
айырылса − күйік. Қайғыдан, қасіреттен құса болып, өзегіне өрт 
түседі.  Одан  не  пайда?  «Жазмыштан  озмыш  жоқ»  екенін  біле 
тұра, адамдар қайғыдан бүгіліп қалады. Одан не түседі?
Қара  биенің  шыңғырған  даусы  талып  естілді.  Сол  кезде 
барып,  «әттеген-ай»  дедім.  Әлгі  қопаңдаған  екі  солдатқа 
ұстатпай кеткенде, мен қуып жүріп, қайырып келіп нем бар еді. 
Жайшылықта «жауым» болса да, дәл қазір қара биені аяп кеттім. 
Военкомның  айтқанына  қарағанда,  қара  биені  соғысқа  әкетеді. 
Атты әскер үшін емес. Атты әскер бұл соғысқа жарамай қалыпты. 
Оққа,  снарядқа  тез  ұшатын  көрінеді.  Енді  жылқы  баласын 
зеңбірекке  жегетін  көрінеді.
−  Соғыс  бітсе,  қара  бие  ауылға  қайта  ма?  −  деп  сұрадым 
военкомнан.
− Әуелі адамдар қайтып алсын да, − деді ол шырт түкіріп. − 
Қара бие солардың садақасы боп, құрбандыққа жараса да жетіп 
жатыр.
Онда біздің «Мыңбұлақ» құрбандықты мол берді. Азаматтар 
аман-сау түгел қайтып келсе екен.
*∙*∙*
...Иә,  сонымен,  енесінен  айырылған  бурыл  тайды  тебініп 
қалып,  арбаға  қарай  жүрдім.
Таныдым!  Тілеміс  атаның  жанында  отырған  Өскенбай 
көкем  екен.  Бурыл  тайдан  аунап  түсіп,  тұра  ұмтылғанда,  мен 
күткендей,  Өскенбай  арбадан  қарғып  түсе  қоймады.  Ақсия 
күліп: «Айналайын, айналайын, Барсхансың ба?» − деп, арбаның 
үстінен  еңкейіп,  қолын  созып,  бетімнен  сүйді.

Сөйтсем,  арбадан  қарғып  түсе  алмайды  екен.  Жанында  екі 
балдақ жатыр. Қамқа кемпірдің балдағы сияқты. Тек, мыналардың 
ұшында резеңке «калошы» бар екен.
Тілеміс ата:
− Әй, қызталақ, шап ауылға! Сүйінші сұра! − деді.
Бурыл  тайға  қарғып  мініп,  ауылға,  Дошанай  атамның  үйіне 
қарай  ағыза  жөнелдім.
Пәшира  апам  ауыз  үйде  әупілдекше  кекіріп  қойып,  бір 
самауыр шайды бір өзі ішіп отыр екен. Жарықтық, «жүрегімнің 
басы  топтанып  тұр»  деп  ылғи  шай  ішіп  отырушы  еді.  Қайта-
қайта «әуп, әуп» деп кекіре беретін. Сөйтсе, оның жүрекке түк 
қатысы жоқ, асқазаны ауырады екен ғой. Дошанай атам молда 
болса  да,  оның  емін  таппаған.
− Пәшира aпa! Сүйінші! Сүйінші!
Биік табалдырықтан аттай беремін деп, мен құлап қалдым.
Жанында  жатқан  кебісіне  шалынып,  Пәшира  апам  құлап 
қалды.  Абырой  болғанда,  самауыр  құлаған  жоқ.
Сөйткенше болған жоқ, Тілеміс атамның май арбасы да жетті. 
Жан-жақтан, лезде кәрі-жасы бар, едәуір қауым жиналып қалды.
−  Жалғызым-ау!  Өскенбай-оу!  Аман-есен  жеттің  бе!  −  деп, 
Пәшира аңырап барып, арбадан әлі түспей отырған баласын бас 
салды.
− О неші? Балашы аман-есен келгенде, өштіп аңый-ай ма екен? 
Тек − деп, Сақау шешем Пәшираны итеріп тастап, Өскенбайға 
қарай өзі ұмтылды.
Сақау  шешемнің  Айымқыз  деген  әдемі  аты  бар  екенін  бұл 
кезде өзінен басқа ешкім де білмейді. Жарықтық келбеті келісті-
ақ, аққұбашаның сұлуы еді. Қартайса да сыны кетпеген қасиетті 
кісі. Бірақ Құдай қылса − не амал, тілі сақау. Содан жұрттың бәрі 
оны Сақау кемпір дейді. Оған ол намыстанбайды.
Ал оның баласы Есен...
Бұл басқа әңгіме.
Бәрі амандасып болған соң, енді жұрт аңтарылып, Өскенбайдың 
түсуін күтті. Неге түспей отыр? − деп, таң қалысты.
Сонда Тілеміс:

− Жаралы ғой, жаралы, − деді. – Сүйеп жіберейік, − деді, өзі 
арбаны артынан айналып келіп, әуелі екі балдақты тік тұрғызып, 
оны Өскенбайдың қос қолтығына қыстырды. Сөйтіп, өзі икемдеп, 
сүйемелдеп  жіберді.  Сұр  шинельдің  арқасына  бөшкенің  қара 
майы  жұғып  қалыпты.  Жаралы  әскер  қанша  білдірмейін  десе 
де, жанына қатты батты білем, көзін шарт жұмып, «м - м - м» 
дегендей  болды.
Мұны көріп, Пәшира апам қайтадан дауысқа бассын:
− Бозбала біткеннің бозымы едің ғой, құлын - е - е - ем! Не 
болған?  Не  күйге  түсірген  сені  қараң  қалғырлар!
−  Тек!  −  деді  Сақау  кемпір  шаңқ  етіп.  −  Тійі  келгеніне 
қуанбайшың  ба,  шорлы  ғай!
Қос  балдаққа  сүйеніп,  жерге  түскенде  түсінікті  болды:  белі 
бүкшиіп  қалған  екен.  Аяғында  солдат  бәтеңке.  Бізге  қызық 
көрінгені:  сирағын  қарасұр  қатпа  матамен  қаттап  тұрып  орап 
тастапты.  Сөйтсе,  оны  «обмотка»  дейді  екен.  Етіктің  қонышы 
орнына  жүреді  екен.  Өкімет  миллион-миллион  әскердің  бас-
басына  қайдан  етік  тауып  бере  берсін.
Басындағы жәпірейген сарғылт телпекті «пилотка» дейді екен. 
Маңдайында қызыл жұлдызы бар.
Маған  бәрінен  де  жалпақ  қайыс  белдігі  ұнады.  Кейін  сол 
белдікті Өскенбай маған сыйлағанда, төбем көкке жетіп, ұшпаққа 
бір  жеткенім-ай!  Әкем  Мұртаза  Сібірден  тіріліп  келгендей 
қуандым-ay! Адам бейшараны қуанту үшін көп нәрсе де керек 
емес  екен  ғой.  Көңіл  жетсе,  бәрі  жетеді  екен  ғой.
− Сүйіншіңе, − деді Өскенбай жарқылдап күліп.
Пәшира апамның маған сүйіншіге беретін несі бар? Өскенбай 
оны сезген болса керек.
Дошанай  атам  болса,  екі  калошын  қоңылтаяқ  киіп,  көрші 
Өреке  ауылында  көкжөтел  қысқан  бір  баланы  емдеуге  кеткен 
екен.  Пәшира  апам  маған:
− Айналайын, Барсхан, Өрекеге барып, атаңды алып келе ғой, 
− деді. − Абайла, байғұс қуанғаннан кәрі жүрегі жарылып кетіп 
жүрмесін.
Кешке  жұмыстан  қайтқан  қатын-қалаш,  бала-шаға  −  бәрі 
Дошанай атамның үйіне жиналды. Ауыл аш отырса да, кәдімгідей 

той  болды.  Ай,  шіркін,  сондағы  ауылдың  бауырмалдығы-ай. 
Әркім үйінен барын алып келді: біреу құртын, біреу талқанын, 
біреу сүтін... Біледі ғой, Дошанай бозқасқа сойып тастамайтынын. 
Сояр еді − жоқ қой.
Тойханаға  біздің  Айша  да  келді.  Бұл  үй  Айшаны  Жиенқыз 
дейтін.  Сөйтсем,  Дошанайдың  әпкесін  Есей  бай  алған  екен. 
Бірақ Айша одан тумаған, Есейдің екінші әйелі (жаның жаннатта 
болғыр)  Құлыханнан  туған.  Айша  сонда  да  «Жиенқыз».
Айша  Өскенбаймен  өзгеше  амандасты.  Басқа  қатындар 
сияқты: «Ой, айналайын, қол-аяғың ама -сау келдің бе?» − деп 
жалпаңдамай, аузынан сөзі, қойнынан бөзі түспей, аспай-саспай, 
әндетіп  сәлем  берді.  Құданың  құдіреті,  қол-аяғы  сау  солдатты 
өкімет ауылына қайтарушы ма еді. Қып-қызыл майдан кезінде. 
Айша  осыны  ескертті.  Менің  есімде  қалғаны  бір-ақ  шумағы:
− Өскенбай, қайным әрі нағашым-ай,
Жігіттің жаннат ішік жағасындай.
Қияметтің қырғынынан тірі келді,
Батыр болып Бауыржан ағасындай,
Тағы  біраз  айтты.  Жарақатың  жазылар,  жаныңның  қалғаны 
олжа, − деді.
Басқалары:  «Қайран  Айша,  көптен  бері  ән  салмай,  үні 
естілмей кетіп еді, жатыр екен ғой, бар екен ғой өнері», − десіп, 
қауқылдасып,  күлісіп,  мәз-мейрам  болды.
Сөйтсем,  біздің  Айша  әрі  ақын,  әрі  әнші  екен.  Ес  білгелі 
естігенім осы. Заманның түзуірек кезінде, Мұртаза барда, жиын-
тойда,  боза  жорада  айтысқа  түскен  екен.
Мен ес білгелі, Айша алты батпан ауыртпалық астында қалып, 
ән-думан әдіра кеткен екен.
Үйге кеш оралдық. Түңгі аспан ашық, жұлдыздар самсап, Ай 
толықсып тұрды.
Мыңбұлақтан бүгін бұлт арылды.

ЕСЕН
Көктемде  Айша  Дошанай  атаммен  бірге  Әулиеата  жақтағы 
төркініне  барып,  туған  анасы  Құлыханға  бата  оқуға  кеткенін 
жазып  едім  ғой.  Оразгүл  апам  бізбен  бірге  болған  шақ.
Со жолы Айша бір қара құнажын жетектеп келді. Төркіндері 
емес, бергі Бектөбедегі алшын нағашылары беріпті. Сәли, Қали, 
Бөпетай.  Сатай.  Мұртазаның  бабындағы  кезінде  жақсылығын 
көп көрген кісі екен.
Сол  Мұртаза  жаламен  жазықсыз  кетіп,  жиен  қызы  Айша 
жесір қалып, біз, жиеншарлары жетім қалған заманда, сол баяғы 
жақсылықтың  тамызығы  болсын  десе  керек,  нағашыларымыз 
Айшаға  бір  қара  жетектетіп  жіберіпті.
Бірақ:  «Теңіздің  ар  жағында  бір  сиыр  сексен  тиын  дейді, 
құрысын, әкелуі иттен қиын дейді» дегендей, Айша мен Дошанай 
араға бір қонып, сол құнажынды ауылға әрең жеткізіпті.
Есігіміздің  алдына  қара  біткеніне  алақайлап  қуанып,  әлгіні 
күндіз-түні құйрығынан ұстап жүріп бағып-қағамыз. Бұзауласа, 
аузымыз  аққа  жариды-ау  деп  армандаймыз.
Сөйтіп жүргенде, бір күні адыраңдап Тасбет жетіп келді.
− Не?
− Сиіріңді кәлхоздің корәсінә әліп бәр!
− Неге?
− Мал дөктір тексереді. Мәл әуруі шігіпті.
Жарайды.  Біз  қорқатын  не  бар?  Сиырымыз  жұнттай.  Тіфә! 
Тіфә!  Ауруы  жоқ.
Айша бұйдасынан жетектеп, мен артынан айдап алып бардық. 
Сөйтсек, ауылдың Зеңгібабасының бәрі осында екен.
Шетінен мөңірейді. Күнде өріске шығатын мал мына қылыққа 
түсінбей, «бұл қалай?» дегендей азан-қазан.
Сары  сатала  ақ  халат  кигенсіген,  халаттың  астында  сарғыш 
кителі  бар,  галифе  шалбарлы,  хром  етігі  сықыр-сықыр  еткен, 
қорасан  бетті  бір  кісі,  иелері  жетектеген  сиырларды  кезек-
кезегімен  қарап,  тізбектен  өткізіп  жатыр.  Сиырдың  өкпесін 
тыңдайды,  тілін  көреді,  сілекейін  тексереді.

Сөйтсе, сиыр малында «ящур» дейтін дерт болады екен. Оны 
қазақ «қарасан» дей ме, не дейді, әлгі «қарасан келгір» дегені сол 
екен.
Мына «дөктір» Дүйімбай дейтін шұбар сол аурудың маманы-
мыс.
Айша  айтатын:  «Әкеңнің  үстінен  арыз  жазып,  жала 
жапқандардың ішінде Дүйімбай дейтін сұмырай да бар», − деп. 
Айша  оны  маған  несіне  айтады,  ол  кезде  түсінбеймін.  Кейін-
кейін байқасам, құлағына сіңе берсін, тым болмаса, өшін алар, 
әкесінің  құны  сұраусыз  кетпесін  дейді  екен  ғой.  Дүйімбайдан 
мен қайбір өш алып жетістіремін, қағазға атын жазғаннан басқа 
өш алу қолымнан келмейді. Ағайын арасында да сондай-сондай 
алапестер  болғанын  ұрпақ  білсін.
Сонымен,  кезек  бізге  де  келді.  Қара  құнажынымыз  дөнежін 
болайын деп тұрған шақ. Құдайға шүкір, үстінен шыбын тайып 
жығылғандай  семіз.
Дүйімбай  ары  қарады,  бері  қарады:  қабырғасын,  сүбесін 
саусағымен  шұқып  көрді.  Басқалардікі  құсатып  аузын  ашып, 
тілін  суырып  көрген  жоқ.  Салған  жерден  Айшаға:
− Әй, қатын, сиырың ауру, − деді.
− Тәйт, сандалма! − деп Айша ашуланды.
− Сандалмасаң сандалма! − деп, Дүйімбай да дүрдиіп шыға 
келді.  −  Сиырыңды  өлтіріп,  түгін  қалдырмай  жерге  көміп 
тастаймыз.  Ауру  таратады.
− Ойбай, Құдай, ендігі көрсетпеген қорлығың осы ма еді! − 
Айша Дүйімбайды омырауымен қағып тастап, сиырды жетектеп 
былай шыға берейін деп еді, еркек емес пе, «дөктір» сиырдың 
бұйдасына  жармасты.
Айша  ары  тартты,  Дүйімбай  бері  тартты.  Қара  сиырдың 
көзі аларып, басын бұлғаңдатты. Айша ала жіпті босата салып, 
«фельдшердің»  жағасынан  ала  түсті.  Енді  Дүйімбай  да  жіптен 
айырылып,  Айшаны  өңменінен  періп-періп  қалды.  Еркек  емес 
пе,  қолының  әлі  едәуір  болар,  Айша  тәлтіректеп,  әрең-әрең 
құламай қалды. Әлгіні көріп мен қалай тұрамын?! Дүйімбайды 
ту сыртынан барып, көк желкесінен ала түстім. «Бұл не пәле?» 
−  дегендей,  Дүйімбай  артына  бұрылып  қарап,  артынан  тістей 

қатып, сілеусіндей жабысып тұрған бала екенін білген соң, тұла 
бойымен  кілт  бұрылып,  сілкініп  кеп  қалды  да,  мені  лақтырып 
жіберді.  Құлап  жатқан  жерімнен  мені  біреу  көтеріп  алды. 
Қарасам,  Есен  мылқау  екен.  Жағының  түгі  тікірейіп  кетіпті. 
Алдында  жазып  ем  ғой,  Сақау  кемпір  деген  апамыз  бар  деп. 
Шын аты − Айымқыз. Есен-соның баласы. Баяғы соғысқа кеткен 
Махан,  Сейсенбай,  Рәсілхан,  Күзембай,  Тұрарлардың  тұстасы. 
Соғысқа бұ да кететін еді, тіл-аузы, құлағы жоқ болғандықтан, 
әскерге  алмаған.
Есенде  үн  жоқ,  тіл  жоқ.  Дүйімбайдың  алдына  барды,  мені 
меңзеп  көрсетті.  Айшаны  нұсқап  көрсетті.  Қос  қолын  жайды, 
иегін көтерді. Сірә, бұлар саған не жазды дегені болар. Сөйтті де 
қос қолын Дүйімбайдың алқымына салды да жіберді Дүйімбай 
шалқалап,  екі  қолы  екі  жағына  кетіп,  көзі  шарасынан  шыға 
аларып, бетінің шұбары көрінбей, қызара бөртіп, барлығып бара 
жатты.
Жұрт шу ете қалды. Сиырларын тастай салып, қатын-қалаш, 
шал-шауқан  −  бәрі  жабылып,  Есеннің  қолын  Дүйімбайдың 
алқымынан  ажырата  алсашы.  «Мылқаудың  астына  түспе, 
соқырдың  қолына  түспе»  деген  рас  екен.
Есен  өзі  сидаң  тарамыстай  арық.  Соншама  дүлей  күш  қай 
жерінен шығатыны таң қаларлық. Құдай абиыр бергенде, Сақау 
апамыз  жүгіріп  келіп,  баласына  ымдап,  қолын  түрлі-түрлі 
ербеңдетіп,  саусақтарын  ойнатып,  біз  білмейтін  тілде  сөйлесті 
де, Есен басын шайқап-шайқап қойып, «дөктірдің» алқымынан 
сексеуілдің  жігеріндей  саусақтарын  әрең  ажыратып  алды.
Шалқасынан құлап жатқан Дүйімбайдың бетіне әлдекімдер су 
бүрікті. Дүйімбай көзін ашты. Орнынан әрең тұрып, галифесін 
қаққылады.
Сонда  деймін-ау,  кейін  ойлаймын,  Есен  соғысқа  қатыспаса 
да, елде жүрген фашистің біреуін о дүниеге аттандыра жаздады. 
Шын соғысты. Он екі мүшесі сау базбіреулер қауымға, қоғамға 
жебір. Мысалы, Дүйімбай. Жетім-жесірдің сау малын ауру деп 
тартып  алмақшы  болды.  Құдірет,  әлде  табиғат  кейде  әділетсіз. 
Адал жанды мүгедек етіп, арамдарды еркелетіп қояды. А, бірақ 
кім біледі, шын мүгедек Есен емес, Дүйімбай шығар.

Кейін-кейін  мен  университет  бітіріп,  қызметке  тұрып, 
демалысқа ауылға келгенімде, Бурный − Борандының базарында 
Дүйекеңді  көріп  қалдым.  Сәлемдестім.  Әуеліде  танымады. 
Қартайыпты. Басына қазақы сеңсең бөрік киіпті. Баяғы «Сталин 
фуражка»,  сарғыш  китель,  хром  етік,  галифелі  шалбар  жоқ. 
Қазақы  кебіс-мәсі,  ұзын  қара  плащ  киіпті.  Таяқ  ұстапты. 
Таяғының  басына  алашұбар  тәспі  ораулы  тұр.  Сөйтсе,  молда 
болған  екен.  Жанындағы  кісілер:
−  О,  Дүйеке,  танымадың  ба,  Барсхан  ғой,  баяғы  Мұртаза 
рахметінің  баласы,  −  деді.
Дүйімбай  таяғының  ұшымен  жер  шұқылады.  Бірақ  кешір, 
шырағым  деген  жоқ.
− Аман-сау жүрсің бе, балам, − деп ернін жыбырлатты. Оған 
да шүкір.
ЖАЛАҚСАРЫ ФИНАГЕНТ
Осы  көпірдің  астынан  өткен  сайын  Байжұман  жәкем  есіме 
түседі.  «Көпірдің  астынан  өткені  несі?»  деп  қаларсыз.  Әдетте 
көпірдің  астынан  емес,  үстінен  өтеді  ғой.  Бұл  енді  темір  жол. 
Боранды бекет темір жолының астында атты арба, машина өтетін 
тесік  бар.  Соны  жұрт  «көпір»  деп  кеткен.  Кейде  көпшілік  те 
сондай бір қате түсінікке көндігіп кетеді де, сөздің түбіріне мән 
бере  бермейді.
Баяғыда  Байжұман  жәкеміз  сатылы  арбаға  үйіп  тұрып  шөп 
артып,  Борандының  базарына  бара  жатқан  ғой.  Аттардың 
божысын  баласы  Көшкенбайға  ұстатып,  өзі  шоқиып,  үйме 
шөптің  үстіне  шығып  отырған.
Жәкеміздің  қателескен  жері  осы.  1937  жылы  Мыңбұлақ 
ауылының бас көтерерін қынадай қырқып әкеткенде, Байжекең 
қырғызға қашып кетіп, аман қалған. «Қызыл қырғыннан» аман 
қалуға  ақылы  жеткенде,  көпірден  таяқ  жегені  өкінішті-ақ.
Шөпті қайбір жетіскеннен сатады дейсің. Кемпірге шәй керек, 
қызға көйлек керек... Әйтеуір, Құдай қырсығына айдап шыққан 
ғой.

Содан темір жолға да жетеді. Темір жолдың астынан өтер жер 
еңісте.  Еңіске  қарай  арба  екпіндеп  ала  жөнелмей  ме?  Баласы 
әкесіне:  «Ойбай,  жата  қал»,  −  дегенше  болмай,  арба  темір 
жолдың  астына  сүнгіп  кетеді.  Жәкеміз  шөптің  үстіне  етпеттеп 
жата бергенше болмай, арба сықырлатып туннельден арғы бетке 
өте шығады. Баласы аттарды тоқтатып, арбаның үстіне қараса, 
әкесі ес-түссіз жатыр екен. Темір жолдың қаптама көк цементі 
Байжұманның мақталы шапанын дал-дал қылып, жон арқасының 
терісін  шелдеп,  сыпырып  түсіпті.
Емханада екі ай жатып шыққан соң, үйіне оралған Байжекең 
айтты дейді: «Жоқ арқамның терісін сыпырғанша, қос басымның 
бір басын қағып түсіргені жақсы еді», − деп.
Желкесінен жоғары қос қолдай бір ісігі бар еді. Содан жұрт 
оны «Қосбас» атайтын. Жай тымақ, тақия оның басына сыймас 
еді, өзіне арнайы сопақ баскиім тіктіретін.
Осы оқиғадан кейін, Жуалының басшылары жоғарғы өкіметтен 
рұқсат  сұрайды:  темір  жолдың  астынан  өтетін  үңгір  жолдың 
табанын  жарты  метр  тереңдетейік  деп.  Рұқсат  етпей  қойды. 
Бұл мәселені тегі Мәскеудің өзі, ондағы Темір жол министрлігі 
шешеді екен, ондағылар: «Тәйт!» − деп еді, ешкім тиісе алмады.
Сонымен, сол «көпір» әлі сондай.
Жақында  ғана,  Әулиеатадан  Мыңбұлаққа  бара  жатып, 
машинамен  әлгі  «көпірден»  өтерде:  «Байжұман  жәке,  Құдай 
иманыңды  берсін»,  −  деп  бетімді  сипадым.
Машина  өрге  қарай  тырмыса  бергенде,  тапалтақ  тамның 
тұсында,  жолдың  жағасында  отырған  кісіні  шырамытып, 
шопырға:
− Тоқта! − дедім.
Машина тоқтай қалғанда, әлгі кісі келіні ұл тапқандай қуанып, 
құнжыңдап:
− Кел, кел, − деп айқайлады.
Дәл  осы  жерде,  баяғыда,  біздің  бала  күнімізде,  Орынбай 
дейтін ақсақал кісі екі балдағын екі жағына қойып, темекі сатып 
отырар  еді.  Қырғыз  атамның  темекісін  Айша  осы  Орынбайға 
әкеліп тастаушы еді. Сол сатып беретін. Жарықтық, сампылдап 
сөйлейтін  аңқылдақ,  адал  кісі  еді.

Айша:
− Өзіңе аманат. Өзімдікі емес, кісінікі, − десе, Орынбай:
− Ой, Айша, өзгеден жесем де, сенен жемеймін ғой. Жесем, 
о  дүниеде  Мұртазаның  бетін  қайтып  көремін,  −  дейді  екен, 
жарықтық.
Сондай да таза адамдар болған. Болған.
Ал мына қазір отырған кісі мүлдем басқа. Ол Орынбай емес, 
бірақ, құданың құдіреті, бұ да темекі сатып отыр. Орынбайдың 
темекісінен  өзгешелігі:  түрлі-түрлі  сигарет,  көбісі  шетелдікі. 
Дорбаға салып, стақандап сатып отырған махоркасы да бар.
− Кел, кел, сигарет ал: мальбора бар, сөберен де бар...
Сірә,  менің  кім  екенімді  таныған  жоқ.  Кім  екенімді  мен  де 
айтқан  жоқпын.  Бірақ  мен  таныдым.
Қатты  өзгеріп,  қартайыпты.  Әлі  ішеді  екен:  арақ  сасиды. 
Қалтырауық  болыпты.
* * *
Мен ес біліп, он екіге аяқ басқан кез. Қырық төрттің көктемі еді. 
Ұмытуға болмайтын көктем. Әсіресе осы көктемде ашыққандар 
көбейді. Қылтиып жуа шықты. Жуа теріп жейік десек, Айша:
−  Күн  күркіремей,  ауыздарыңа  салушы  болмаңдар!  −  деп, 
маған,  Құрмашқа,  Батырханға  қатты  ескертті.
− Неге, неге? − деп қыңқылдап едік, Айша:
− Уы бар, сеспей қатасыңдар! − деді.
Күннің  күркіреуінің  жуа  уына  қандай  қатысы  бар,  оны  біз 
түсінбейміз. Енді күн қашан бұлттанып, қашан күркірер екен деп 
аспанға  қарап  телміретінді  шығардық.  Қасақана  аспан  шайдай 
ашық,  көгілдір.  Жәудіреп,  мөлдірейді  де  тұрады.  Жер  бетінен 
жаманшылық  атаулы  аласталғандай  мамыражай.
Шыдай  алмай,  қартаң  құлақ  қазып  жейміз.  Қартаң  құлақ 
дегеніміз  жабайы  редиска  сияқты  бірдеңе.  Кейінірек  содан 
шоңайна  деген  тікен  өсіп  шығады.  Құдайдың  рахымы  шығар, 
қартаң  құлақтың  уы  жоқ  сияқты.  Бар  болса  да,  біз  тірмізік 
шығармыз.
Өстіп,  бір  ыңыршағымыз  айналып  отырғанда,  біздің  оқшау 
үйге  ойқастатып,  ат  ойнатып  біреу  келді.  Басында  «Сталин 

фуражке».  Галифе  шалбар,  сары  гимнастерка.  Белінде  бес  елі 
белдік.  Иығында  қайыс  баумен  асынған  қайыс  сөмке.
− Шешең қайда? − деп шаңқ етті әлгі шикіл сары. Орыс па деп 
қалсам, қазақша сайрап тұр.
− Жұмыста.
− Неге налог төлемейсіңдер? − Даусы жіп-жіңішке, бірақ удай 
ащы екен. Қатын дауыс неме екен.
− О не? − дедім мен түсінбей.
− О шешеңді... − Шикіл сары аттың үстінен еңкейіп, сірә, мені 
ұрмақ  болып,  қолын  соза  беріп  еді,  ыршып  түсіп  ұстатпадым. 
Анау  ауа  қармап,  аттан  аударылып  қала  жаздап,  тізгін  тартып, 
бойын әрең тіктеді. Сірә, мас болуы керек.
− Қара, мұның білмей қалуын. Налогты білмейсің бе?! − Көзі 
көкшіл екен, ежірейіп кетті, − Салық! О, орысша оқымаған надан!
Е, салық екен ғой. Салықты білемін. Салықшы басқа болатын. 
Талай келген. Айшаны талай зарлатқан. Ол басқа еді. Мынау...
Салық не екенін қысқы ұзақ түндерде Айша бізге тәптіштеп 
түсіндіретін.
−  Баяғыда,  −  дейді  Айша,  −  Қоқан  деген  патша  болыпты. 
Біздің  ел  сол  патшаға  бағынады  екен.  Бағынышты  елге  Қоқан 
салық  салады  екен.  Оның  салықшылары  ел  аралап  жүріп:
− Ойма тазға − он теңге, қырма тазға − қырық теңге! − деп жар 
салады екен.
− Сонда шашы барлар салық төлемей ме? – деймін мен. Айша 
күледі. Иә, Алла осылай күлдіре көр. Ол күлсе, жадау жанымыз 
жадырап қалады. Күліп алады да, Айша:
− Неғылған, − дейді. − Жан салық, мал салық, жер салық, тағы 
да не еді, әлгі, ұмытып қалдым... Әйтеуір, тұлдыр қалдырмаған 
ғой. Жан басына салық салған. Ең соңында, – дейді Айша, − қыз 
салық деген шығыпты. Бір ауылдан жылына Қоқанға бір қыз беріп 
тұрған.  Ал  енді  шатақ  осыдан  шыққан.  Патшаның  мейманасы 
тасып, Құдайды ұмытып, араны ашылған ғой. Араны ашылған 
жаман.  Содан  мына  біздің  Жаңабай  Шымырдағы  Байзақ  датқа 
қол жинап, Қоқанмен соғысқан дейді ғой. Ақыры, Қоқан Байзақ 
датқаны қолға түсіріп, зеңбіректің аузына таңып қойып, аспанға 
атып жіберген дейді. Жанын жаннатта болғыр, Байзақ қолы-қол, 

аяғы-аяқ, жерге бөлек-бөлек түссе керек. Жұрт солай дейді ғой, 
мен қайдан білейін...
Бұл − Айшаның айтқаны.
Ал мен кейін өсе келе, оқығаным бар, тоқығаным бар, ойлап 
қарасам, салықтың тарихы адамзат тарихымен тетелес көрінеді. 
Аллатағала Адам Ата, Хауа Ананы жаратқаннан кейін, олардың 
балалары Абыл, Қабыл өсіп жетілмей ме. Абылы мал бағыпты, 
Қабылы  жер  шұқылап,  бау-бақша,  көкөніс  өсіріпті.  Жаратқан 
Құдірет, Жасаған Ием немелерінің жемісін жеп көргісі келіп, өзіне 
шақырыпты дейді. Абыл қойын жетектеп барады, Қабыл қауын-
қарбызын  алып  барады.  Сонда  Жаратқан  Құдіретке  қойдың 
еті  көбірек  ұнаса  керек.  Абылды  қайта-қайта  мақтай  беріпті. 
Қабылға аса назар салмапты. Қызғаныштың қара найзағайы тұла 
бойын кернеген Қабыл қайтып келе жатып, Абылды таспен ұрып 
өлтіріпті.  Содан  бері  адамзат  аспанынан  Қабылдың  қызғаныш 
бұлты  арылмайтын  көрінеді.
Әне, алғашқы салықтың әлегі сондай. Сыпайы салықтың түп 
атасы қайда жатыр?!
Ал енді, кейін тарих пәнінен тақылдап «бес» алып жүргенде 
ұққаным: Петр бірінші деген патша сақал қойғандарға да салық 
салыпты. Қызық. Сақалдан қандай табыс бар? Салық табыс бар 
жерден алынуы керек қой. Боярлар дей ме, помещиктер дей ме, 
шаруа байғұсқа қаз салық, торай салық салады екен. Сірә, ақылай 
төлей алмаса керек. Содан қаздарын қаңқылдатып, торайларын 
қорсылдатып, қожайынның қорасын толтыра берген ғой.
Күні кешегі большевик заманында бойдақ салық, қубас салық 
дегенді өз көзімізбен көрдік. Бойдағы мейлі. Үйленбегені үшін 
өзі кінәлі. Ал енді қубас салық дегені − көтенсіздік. Ешқандай 
иманға келмейді ғой. Марқұм, Оралхан Бөкей, жаның жаннатта 
болғыр, бірінші әйелінен бала көрмей, өмірінің ақырғы үш-төрт 
жылына  дейін  перзентсіз  болғаны  үшін  салық  төлеп,  жалақы 
айлық алған сайын: «О, Алла, менің жазығым не? Салықты маған 
бала бермеген сен төлемейсің бе?!» − деуші еді.
Ай,  тәлкек  тағдыр-ай,  екінші  әйелінен  бала  сүйіп,  қубас 
салықтан  енді  құтылдым  ба  дегенде...

Сонымен,  сонда  мен  1944  жылдың  ашөзек  көктемінде,  әлгі 
шикіл  сарыдан:  «Налог  деген  не?»  −  деп  сұраппын.  «Налог» 
дегеннің  не  екенін  онда  мен  қайдан  білейін?  Мектепте  орыс 
тілінен  оқытатын  мұғалім  жоқ.  Өзім  жуа  теріп  жеуді  аңсап, 
зарығып  тұрмын.
Аттан  түспей,  әлгі  сары  Сталин  фуражкасын  бір  шекесіне 
қоқырайтып,  жалпақ  ернін  тілімен  жалап  тұрып:
− Үйіңде арақ бар ма-ей? − деді.
− Қайдағы арақ? Арақ тұрмақ айран да жоқ.
− Шешеңе айт, шешеңді... Кешке келем. Так, май, жұмыртқа, 
жүн  салық,  жан  салық,  подоходный  салық.  Бәрін  дайындап 
қойсын.
Сөйтті  де  атын  тебініп,  қамшымен  сауырына  салып  қалып, 
Әбіш  атамның  ауылына  қарай  шаба  жөнелді.  Қайыс  дорбасы 
салпаң-салпаң  етеді.
Қаны  шығып  жарылған  ернін  тілімен  жалай  бергені  көз 
алдымнан кетпей, қарап тұрып жүрегім айныды. Құсқым келді. 
Мүмкін,  қарным  уілдеп,  ішегім  шұрылдағаннан  шығар.  Көзім 
қарауытып,  шауып  бара  жатқан  жалақ  сары  бұлдырап  қана 
көрінді.
Қызық.  Біздің  ауылда  Қуанышбайдың  ғана  ерні  жалақ.  Ол 
түсінікті.  Өзі  жетім.  Өгей  шешесі  өзінен  туған  Наушарбанды 
жетектеп, төркін жағына көшіп кетті. Қуанышбай жалғыз қалды. 
Жылқы  бағады,  шөп  тасиды,  жер  жыртады.  Шаң  қауып,  тозаң 
жұтады.  Ал  әсіреңкі  сарыға  не  жоқ?  Бұл  неден  зарығып,  ерні 
жарылады?
Айтқанындай,  ымырт  жабыла,  жұмыстан  қайтқан  Айша  бір 
құмған  шәйді  алдына  ала  бергенде,  әлгі  сары  жан  алғыштай 
жетіп  келді.
− Жеңеше, − деді масаң сары көңілді үнмен, − салық төлемепсің.
Сөйтіп,  қайыс  дорбасының  қақпағын  ашып,  қара  мұқабалы 
қалың  дәптерді  суырып  алды.
− Так, так. А, міне: Бердімбетова Айша. Алты кило сары май. 
Отыз кило ет. Жүз жұмыртқа. Он кило жүн. − Содан соң, шегір 
көзі күлімдеп, − Еще бір шиша ар - а - ақ, − деп қыңсылады.
− Арақ та өкіметтің салығы ма? − деді Айша жақтырмай,

− Өзің біл, жеңеше, ішің білсін, әлуай. − Содан соң, ызғарлана 
қалып,  −  Білемін,  түсінемін,  −  үйдің  ішін  тінткілей  қарап:  − 
Әлгінің  бәрін  бірден  төлей  алмайсың.  Отсрочка.  Біртіндеп 
төлейсің.  Бір  шиша  арақ.
− Ай, шырағым, бұл үйде Мұртаза барда да арақ болған емес. 
Не деп тұрсың өзің?
− Сенің үйіңде болмаса, Жетпісбайдың үйінде бар, содан ал. 
Қазір төлей алмасаң, қарызға ал.
− Қарызын қайтіп төлеймін? Жетпісбай шал қарызға арағын 
көрінген  адамға  бере  бермейді.  Менің  төлей  алмайтынымды 
біледі.
Жалақ сарының шегір көзі ақшаң етті. Қамшысымен етігінің 
қонышын сарт еткізді.
− Онда салықты төле! Өкіметпен ойнама. Соғыс. Жеңіс жақын. 
Жеңіске  тезірек  жету  үшін,  өкіметке  жәрдем  керек.  Салықты 
табанда төлеу керек.
−  Берерімді  бәрін  беріп  болғанмын.  Қысты  күні  ана  сенің 
алдыңда  болған  финагент  Мұртазадан  қалған  жайнамазды  да 
тартып әкеткен. Оны қайтесің десем, әскерге шұлғауға жарайды 
деді. Басқа не бар, іліп алар ештеңе қалмады. Жалғыз сиыр әлі 
бұзаулаған жоқ. Тусын. Сосын майыңды төлеймін. Екі ешкінің 
жүнін қырқып берейін. Тауық туса, жұмыртқаңды да төлейін. Ал 
енді етке менің езімді соймасаң, етке өткізер малым жоқ.
− Табасың!
−  Қайдан  табамын,  шырағым?  Үй  өртеніп  болған  соң  от  та 
сөнеді ғой. Өйткені жанатын ештеңе қалмайды. Бәрін тауысып 
болдыңдар  ғой.  Енді  салықта  тыйылмай  ма?
−  Міне,  бұл  фашистерге  жақ  адамның  сөзі.  Демек  жауды 
жеңуге  жәрдемдескің  келмейді.  Ладно.  Онда  өкпелеме,  ертең 
милиция  ертіп  келемін.
Милициядан үрейіміз ұшып қалған. Мен, қарындасым, інім, − 
бәріміз қосылып ұлардай шуладық.
−  Өшір  үніңді!  −  деді  Айша  бізге.  −  Тексіз  немеге  бола  көз 
жасыңды қор қылма. Әкесі жаман еді. Ондай әкеден қандай текті 
бала туады деп едің. − Одан соң финагентке каһарлана бұрылды: 
− Әй, жалақ, әкелсең әкел милисаңды! Мені еттің өтеміне алсын. 

Мына баланы (мені көрсетіп) майдың орнына алсын. Мына қызды 
(Құрмашты  көрсетіп)  жүннің  орнына  алсын.  Мына  жәутікті 
(Батырханды көрсетіп) жұмыртқаның орнына алсын. Ертіп кел!
Финагент сасайын деді. Мастығы тарқап, қамшысын бүктеп 
мытып  ұстап,  шегіншектегендей  болды.
− Олай сөйле - е - е - меңіз, − деп «сізге» көшті.
−  Енді  қалай  сөйлеуім  керек?  Қара  суды  қайнатып  май 
түсірмесем,  май  жоқ.  Мыналардың  (бізді  көрсетіп)  көз  жасын 
тосып,  тостағанға  құйып,  арақ  орнына  бермесем  −  арақ  жоқ. 
Іш осылардың көз жасын. Ол − арақтан ащы. Әйда, сонда мас 
боласың,  кәйіп  қыласың.
−  Тіліңе  шоқ  түскір,  тілің  қандай  улы  еді!  −  деп,  финагент 
есікті тарс жауып, шығып кетті. Үрей қамаған үйде біз қалдық. 
Есі  кіріп  қалған  Құрмаш:
−  Апа,  неге  сонша  ашуландың?  Бәле  болатын  болды  ғой,  − 
деді.
Әлі арыны басылып болмаған Айша:
−  Құдай  берген  жанды  −  Құдай  алады.  Бізге  жанды  Құдай 
қарызға  берген.  Қарыздың  сүрегі  («срок»  дегені)  қашан  бітеді, 
сонда барып өлеміз. Қорқа-қорқа болдық қой, қараң қалғыр, − 
деді.
* * *
Мынау сол финагент. Орынбай шалдікі сияқты мұның да екі 
жағында екі балдақ жатыр. Сірә, сол қырық төрт-қырық бестің 
қысында, ауданға бара жатқан жолда, қатты боран соғып, адасып, 
екі аяғы үсіп кетіпті. Өзі де қатып қалатын екен, қойнындағы бір 
шиша арақ жанын сақтап қалыпты.
Мені танымады. Шетелдік машинамен жүрген өкімет деп, бір 
қызыл қорапты ұсынды.
− «Мальбородан» да мына «Сөберен» жақсы, − деп қалды.
Темекіні  қойып  кетсем  де,  әлгіні  қалтама  салып,  ақшасын 
төледім.
Содан  соң  Мыңбұлаққа  жеткенше,  финагент  көз  алдымда 
тұрды  да  алды.

ТҰРЫМТАЙ
Мадақтасаң да, қарғасаң да Жарық Дүние деген − осы. Жарық 
Дүниеге  ешкім  өз  еркімен  келмейді.  Тағдыр  айдап  келе  қалса, 
оған ата-анасы, жанашыр, жақындары қуанады. Шамасы келсе, 
тойхана  жасайды.  Бесік  тойы,  тұсаукесер  тойы,  тағы-тағылар 
өмір бойы жалғасып барып, Жаназамен тәмәм-тауыс болады.
Бірақ Олжабек туғанда, ешкім қуанбапты...
Бесік тойы мен Жаназаның арасы. Тал бесік пен Жер бесіктің 
арасы.  Ол  аралықты  өлшеп  білген  ешкім  жоқ.  Қар  кетер-
кетпестен, мысалы, біздің Мыңбұлаққа, қабаққа, күнгей жаққа, 
қылтиып-қылтиып  бәйшешек  шығады.  Бір  аптадан  кейін  жоқ! 
Сәуірдің  ортасын  ала,  төскейде  құлпырма  қырмызы  қызғалдақ 
жаннаттың отындай жарқырап, жайнап тұрады. Сәуір бітісімен, 
ол да солады.
Әлем  тұрғысынан  алғанда,  адам  өмірі  де  сондай-ақ.  Қып-
қысқа.  Миллиардты  миллиардқа  көбейткенде,  триллионды 
триллионға  көбейткенде  таусылмайтын  уақыт,  адам  байғұсқа 
неге  сонша  қытымырлық,  пәстік  жасағанын  кім  білсін?
Тым  көп  жасаған  да  жақсылық  емес  шығар.  Әр  нәрсенің 
басталуы бар, аяқталуы бар. Басталусыз, аяқталусыз, тек Тәңірі 
ғана,  яғни,  Алла,  бір  Құдай.
Ауылымызда Тұрымтай дейтін бір қыз бар еді. Менен төрт-
бес жас үлкен. Бірақ, неге екенін білмеймін, сол тапалтақ, қара 
домалақ қыз, біздің класта, бізбен бірге оқыды. Есімде қалғаны, 
апайымыз оны жек көретін. Отырған партасына келіп, дәптеріне 
үңіледі-ұрсады, тақтаға шығарады-ұрсады. Сөйтсек, үшінші ме, 
төртінші ме, есімде жоқ, бір класта үш-төрт жыл бойы жылжымай 
қала беріпті ғой. Оны біздің қуып жетіп, бізбен бірге оқитыны 
сондықтан екен.
Апайымыз − сұқсырдай бетінде шұбар дағы бар, басынан ақ 
қыжым орамалын тастамайтын, тым таза, тақуа тақілеттес кісі 
еді.  Өзі  Әулиеата  жақтан  көшіп  келген.  Әштай  дейтін  күйеуі 
әскерге  алынып,  бізбен  бірге  оқитын  кішкентай  қызы  екеуі 
ғана, Салбидің бе, Шахалақтың ба, әйтеуір, біреуінің үйінің бір 
бұрышында  тұратын.

Апайымыздың  аты  −  Седен  еді,  шайтан  алғыр  кішкентай, 
бүлдіршіндей  қызының  есімі  −  Әсем  еді.
Әсем десе − Әсем еді - ау...
Мектептің жанында Мұса бауы дейтін бау бар. Баяғы менің 
әкеммен  бірге  сотталатын  Мұса.  Әулие  Қамқаның  баласы, 
Мүнираның  байы.
Сабақтан  шыққан  соң  ба,  әлде  үзіліс  кезінде  ме,  балалар 
жүгіріп-жүгіріп,  сол  бауға  кіріп  кетеміз.  Әсіресе  сәмбі  талдың 
арасы  жып-жылы  ұя  сияқты.  Ұя  бәрімізге  жетеді.
Содан  әлгі  сабақ  білмейтін  мылқау  қара  қызға  лезде  тіл 
бітеді, Тұрымтайды айтамын. Дереу өзгеріп шыға келеді. Класта 
топастанып түк білмей отыратын неме, мына жерге келген соң 
бәрімізге бастық бола қалады. «Үйшік-үйшік» дегенді шығарады. 
Ойынның бір түрі.
− Ал, тұра қалыңдар. «Үйшік-үйшік», − дейді де, бір қыз бір 
бала; бір қыз бір баладан қол ұстатады.
Біз  түсіне  бермейміз.  Түсінген  Жолдасбек  сияқты  қулар 
жымың-жымың  етеді.
Сөйтсек,  әлгі  Тұрымтай  бәріміздің  «шешеміз»  болып,  ер 
балаларын  үйлендіріп,  қыздарын  ұзатады  екен.  Оның  да  өз 
күйеуі болуға тиіс, яғни, біздің «әкеміз». «Күйеуі» кім екені дәл 
қазір есімде қалмапты. Менен шамалы үлкенірек біреу шығар.
«Шешеміз»  маған  мұғалім  апайдың  қызы  Әсемді  «қосады». 
Оны өзім де жақсы көруші едім. Тек сырттай, әйтпесе мұғалімнің 
қызы  деп  жолай  бермейсің.  Менің  түсінігімде  мұғалім  де 
бастық. Ал бастық атаулыдан зәрезап болып қалған жағдай бар. 
Сондықтан, қазір несібеме Әсем тигеніне әрі қуанып, әрі қорқып 
тұрмын. Қорқатын бір себебім: Әсем басқа қыздардай емес, киім 
киісі,  жүріс-тұрысы  бөлек.  Өзі  сабақты  үздік  оқиды.  Бетінің 
ақтығы ерекше, сірә. мәрмәр тақылеттес, ұшында қызылы бар. 
Ал сәл түріктеу ерні шиедей қып-қызыл. Көзі еліктің лағының 
көзіндей  жәудіреп  тұрады.
Мінезі тым ашық. Сәл тәлпіштеу. Мұғалім қызына ол мінез 
жарасатын да шығар. Ауылдың қой мінезді, жуас «шүйкебасы» 
болса,  жасқанбас  едім.  Оларды  тұлымшағынан  тартып  талай 
шыңғыртқанмын.  Ал  мынау...

Мен состиып тұрып қалсам керек. Жайдарман, жарқын жүзді 
қыз  қолымнан  тартып,  үйшігімізге  алып  барады.  Жан-жағыма 
қарасам, бәрі де ез «үйлеріне» кіріп кетіпті.
Бұл  ағашты  бір  жерде  «Мәжнүнтал»  десе,  тағы  бір  елде 
«Өрімтал» дейді. Біздің сәмбі солардың туысқаны. Бұтасы түзу, 
шыбығы  солқылдақ.  Пісте  жасыл  жапырақтары  жұпар  шашып 
тұрғандай  хош  иісті.
Ал  енді  сол  сәмбілердің  түбіне  түйежапырақ  шығады.  Әр 
жапырағы  қойдың  терісіндей.  Бір-бірімен  айқасып,  тұтасып 
қалғанда, киіз үйдің туырлығындай. Астына кіріп кетсең-дайын 
шатыр.  Жаңбыр  да  өтпейді.  Кермек,  ащы  иісі  болмаса,  хан 
сарайындай.  Тек  талға  қонған  құстар  саңғып  тастаған.  Содан 
жасыл  жапырақтар  ала  шұбар.
Сөйтсем, «хан сарайын» жасаулау керек екен. Әсем айтты:
−  Мына  жерде  сандық  тұрады,  мына  жерде  кебеже  тұрады. 
Ортаға  от  жағамыз.  Айтпақшы,  сен  қарап  тұрмай  қурай  теріп 
кел,  −  деп,  өзі  үйдің  ішін  сыпыра  бастады.
«Шыны  ма»,  −  деп,  сенер-сенбесімді  білмей  аңқайып 
тұрғанымда,  әлгі  «келіншегім»  аяғымен  жерді  тепсініп  қалып:
− Неғып тұрсың? Сендей болбыраққа тигенімше, Жолдасбекке 
шыққаным жақсы еді.
Мен ойын екенін, шын екенін түсіне алмасам да, Жолдасбек 
дегені  жүрегіме  найзадай  қадалады.  Жолдасбек  пысық  дегені 
ғой.  Көрсетейін  мен  пысықты.
Ата  кеп  жөнелдім.  Ішім  қайнап  барады.  Баудың  қураған 
бұталарын сатыр-сұтыр сындырып, қолыма жаңқа кіріп кеткеніне 
қарамай,  отынды  құшағыма  сыймастай  қылып  үйдім-ай  келіп.
− Мә, − деп, әкеліп тастай салып едім, «үйіміздің» ішін түгел 
басып  қалды.  Сандық  қоятын  орын  да,  кебеже  қоятын  жер  де, 
асадал қадайтын жер де қалмады.
Қыз  таң  қалғандай,  бетіме  ұзақ  қарады.  Тершіп  кеткен  бет-
аузымды қалтасынан тап-таза орамал алып, сүртіп-сүртіп қойды. 
Ешкімнен мұндай ықылас көрмеген басым, іш-бауырым елжіреп, 
жылап жібере жаздадым.
Жаңқа жырып кеткен алақанымды ұстап, тікен қалып қойған 
жоқ па екен деп үңілді. Содан соң қалақайдың жапырағын жұлып 

алып, қанаған жеріне басып еді, алақаным ашып, дуылдап қоя 
берді.
− Намысың бар екен, − деп, қыз бетімнен шөп еткізіп бір сүйді. 
Сүюге сүюмен жауап беру керек пе деп бата алмай тұрғанымда, 
қоңырау зарлап қоя берді.
−  Ұялшақ,  −  деді  де,  қыз  еліктің  лағындай  бір-ақ  секіріп, 
мектепке  қарай  ұша  жөнелді.
Келесі көктемде ғой деймін, біз кластан класқа көштік. Бірақ 
арамызда Тұрымтай көрінбей қалды. Соңғы кезде бізді «үйшік-
үйшікке» де шақырмай, өзінше тұйықталып, мұрнының үсті қара 
дақпен ноқталанып, біртүрлі болып кетіп еді. Мұғалім апай оған 
бұрынғыдай  ұрыспай,  тақтаға  да  шақырмай,  қыздың  ноқталы 
бетіне ұзақ қарап, басын шайқап қоятын.
Оның  не  айтпақшы  болғанын  біз  қайдан  білейік?  Сөйтсек... 
байғұс қыз сорлап қалған екен. Ерте көктемде туып, күзге қарай 
шыбыш жасына жетпей, қарны қампиып қалатын ұрғашы лақтар 
болушы еді...
Тұрымтайды құлақ естімейтін, көз көрмейтін алысқа ұзатып 
жіберіпті деп естідік. Мойынқұм дей ме, немене?
Айша:
− Жөргегінен қағынған сорлы қар, − деді. − Обалың заманға, 
− деді.
Басқа ештеңе білмейміз.
Тұрымтайдың  кемпір-шал,  әке-шешесінің  қолында  жас 
нәресте  қалды.  Ер  бала  екен.  Атын  −  Олжабек  қойыпты.  Ә 
дегенде жан баласына көрсетпей асыраса да, тірі адамды қайтып 
жасырасың?! Олжабек ер жетті. Жігіт болды. Кемпір-шалды сол 
асырады. Тұрымтай дүниеде бар ма, жоқ па − ешкім білмейтін. 
Жұрт  мүлде  ұмытып  кеткен.
Кейін шешесі қаза болғанда келіпті. Қанша дегенмен, анасы 
ғой.  Айналайын,  ағайын  қызық  қой.  Баяғыда  ғой,  Тұрымтай 
осы  елде  жүре  берсе,  адымын  аштырмай,  табалай  берер  еді. 
Небір  дерттің  бәрін  жазатын  ұлы  уақыт  екен.  Араға  жылдар 
салып, Тұрымтай ауылға келгенде, шал-кемпір, жеңгелері − бәрі 
де  онымен  құшақтасып  көрісіп,  төбесіне  көтергендей,  жақын 
аталастар  кезек-кезек  үйлеріне  шақырып,  мейман  қылды.

Тұрымтаймен  сәлемдеспеген  тек  Олжабек  дейді.  Мұзды 
мұхиттағы ақ аюдың баласына ұқсап, туған анасына түксиіп бір 
қарап тұрып, бұрылып, мал жайлауға кетіп қалыпты. Танымаған 
шығар. Әрине, танымайды. Бірақ іші құрғыр сезеді ғой. Сезеді. 
Бірақ перзенттік сезім жоқ. Сезім өлген.
Ол  үшін  кімді  кінәлайды?  Жетім  қозы  тасбауыр.  Соғыстан 
қалған сорлы тұяқ. Әке жоқ, шеше де жоқ. Бірақ екеуі де тірі.
Тұрымтай Мойынқұмға қайтарда қатты жылады дейді. Бәрібір 
қайтып кетіпті. Өйткені өлген шалынан тоғыз бала қалған екен. 
Олжабекті  қосса,  он  болар  еді.  Бірақ  қосарын  да  білмейді, 
қоспасын  да  білмейді.
САНДУҒАШ САНДЫҚ
Қазақтың басты байлығы − мал. Малдың басын құрап, көзін 
тауып, ерінбей-жалықпай еңбек еткендер бай болды. Еңбекпенен 
құт келеді. Құт келген үйден жұт кетеді.
Бірақ құт пен жұт − күн мен түн сияқты көне күндес. Бірін-бірі 
кейде жығып, кейде жығылып, аңдысып келе жатқан жуыспас, 
туыспас құбылыс.
Бабамыз Бердімбет бай мен арғы анамыз Күнікей бәйбіше құт 
қонған жандар екен. Жұтқа ұшырады ма, ұшырамады ма - о жағы 
маған беймәлім.
Бірақ селдіреген байлықтың шетін жас бозбала әкеміз Мұртаза 
мен  оның  інісі  Әміреқұл  көрсе  керек.  Міне,  бұлар  шын  жұтқа 
ұшырады. Табиғаттың толағай, толайым жұты емес. Жо - жоқ. 
Дөрекі, зорақы жұт.
Бірінші  рет  −  Кеңес  өкіметі  орнаған  жылы  бір  сыпырған. 
Екінші рет − жиырма сегізінші жылы басталған кәмпеске. Бұл 
жолы тәркілеу тұлдыр қалдырмай кеткен де, әкеміз жүген ұстап, 
қара жаяу қалған. Бақ пен сордың арасы бір-ақ қадам деген сонда 
болған.
Дегенмен  үрлеп  ішіп,  шайқап  төккен  байлықтың  сарқыт-
сарқыншағын  мен  өз  көзіммен  көріп,  өз  қолыммен  ұстадым. 
Соңғысын  өз  қолыммен  қираттым.  Ол  былай  болды.

Мұртаза мен Әміреқұл соңғы кәмпеске жалмауыз шегірткедей 
жайпап келе жатқанда, бір киіз үйді, бір әбдірені (сандықты), бір 
кебежені, бір тігін мәшинесін Бегалының бұзылған қорасының 
іргесіне көміп, жасырып үлгеріпті.
Мал болса, жерге көміп жасыра алмас едің. Көрдіңіз бе, дүние-
жиһазды басқа елдердің байлары неге көп жиятынын? Мысалы, 
жанымызда отырған өзбек байлары малды мыңдап, мыңғыртып 
бақпайды.  Тіллә!  Тіллә,  яғни  алтын  жинайды.  Әуелі  −  жай 
салады.  Бау-бақша  өсіреді.  «Сарт  байыса,  там  салады,  қазақ 
байыса, қатын алады» деген сөз содан қалған.
Сонымен,  әлгі  бізге,  Айша  мен  үш  жетімге  мирасқа  қалған 
алты қанат ақ киіз үй, былғарымен оюлап қаптаған кебеже, киім 
тігетін аяқ мәшине және зерлі әсем сандық не болды дейсіз ғой?..
Киіз  үйді  Жуанқұл  тартып  алып,  тракторшыларға  қос  тігіп 
беріп, ақ киізді қара май тулаққа айналдырды. Кебежені Айша 
жан  қысылғанда  бір  қап  тезекке  айырбастады.
Ендігі қалғаны – зер сандық пен аяқ мәшине. Мәшинені Айша 
шөптің арасына құрым киізге орап, тығып тастайды. Бізге көйлек-
көншек тігерде ғана, түнделетіп шығарады. Ал сандық төрде тұр. 
Бірақ жарқыратып қоймайды. Оны да көнетоз алашамен жабулап, 
жасырған болады.
Киіз үйден басқасын, Ұзын Дембай деген бай саудагер атамыз 
баяғыша Ресейден ба, әлде Хиуа, Бұхардан ба – алыстан алып 
келген. Өйткені ол жаққа Бердімбет байдың малын айдап барып 
сатқан ғой.
Мені  қызықтыратын  −  сандық  еді.  Алашаны  түріп  қойып, 
бетіндегі  түрлі-түрлі  оюларына,  суреттеріне,  зер  жалатқан 
сызықтарына қарап, саусағыммен сипалап отырар едім. Әсіресе 
кішкентай  кезімде.  Сондықтан  бетіндегі  ою,  суреттерден 
түсінгенім:  өсімдіктің  жасыл  жапырақтары,  сол  жапырақтар 
арасындағы кішкентай әдемі құстар. Кейін ойласам; сірә, бұлбұл 
болар.
Ал кілт бұралғанда шығатын саз − сол бұлбұл үні.
Сандықтың сыртқы әдемілігінен өзге тағы бір сыры бар. Мен 
білмеген,  мен  еш  жерден  естімеген  күй  тартады.  Айша  кілт 
салып ашқанда ғана, құлаққа жағымды нәзік музыка ойнап сала 

береді. Бірақ кілт менің қолыма тимейді. Тие қалса, сол сиқырлы 
музыканы тыңдап отыра берер едім. Кілті де үлкен, басын оюлап 
тастаған, тістері қисық-қыңырлау. Оны Айша бұрымының ұшына 
байлап жүреді. Айшаның қазіргі шолпысы − сол кілт.
Бұрын бұл сандықтың ішінде қымбат заттар сақталған шығар. 
Оны мен көрмедім. Менің көргенім: қазір бұл сандықтың ішінде 
азын-аулақ  құрт  бар.  Содан  кейін  тәтті  бар.  Қант  дейтін  қант 
емес, науат дейтін науат емес. Екеуінің арасындағы дүбәра. Бірақ 
шырын.
Күзде қызылша жиын-теріні біткенде, колхоз еңбекақыға бір 
қапшықтың  дәресіндей  құмшекер  берген.  Құрғақ  құмшекерді 
шайға сала бергеннен гөрі, тиімді деп, бұл ауылдың қатындары, 
әлгі  құмшекерді  қазандағы  сүтке  салып  қайнатып,  қатырып 
алады. Яғни, қатырма шекер. Сірә, бұл үнемді, тиімді болса керек. 
Оны сандыққа салып қояды. Айшаның кілтті бізге ұстатпайтыны 
сондықтан.
Сандықтың тек суретіне ғана емес, сиқырлы күйіне ғана емес, 
әсіресе ішіндегі тәттісіне құмармын.
Шіркін,  сол  әбдіре  сақталғанда,  қазір  ол  ең  беделді 
мұражайдың сәні болуға жарар еді. Амал не... Кім білген оның 
қадірін. Бабамнан қалған көз еді деп, ата тегіңді ұмытпас едің 
ғой.  Ата  тегін  ұмытқан  имансыз  мәңгүрттер  қайдан  шығады? 
Атадан  қалған  мұраны  қастерлемеуден  шығады.  Бірақ  біздің 
заман, біздің мектеп, біздің университет бізге білім беруден гөрі, 
сол ата-бабаны мүлдем ұмыттырып жіберуге тырысып-ақ бақты 
ғой.
Шатақ сандықтан емес, сандықтың ішіндегі қанттан шықты. 
(Егер «қант» деуге жараса). Сол баяғы Мұса тоғайы. Тамыздың 
аяғы. Тал – дарақ ұзатылатын қыздардай сыланып, жасыл желегін 
желбіреткен кез.
Каникулге шығардың алды. Каникулде басқа жердің балалары 
сияқты  пионер  лагеріне  бармаймыз.  Лагерь  дегеннің  не  екенін 
де  білмейміз.  Біз  колхоздың  жұмысына  барамыз.  Тасбеттің 
қамшысының  астында  қаламыз.
Сірә, балалар ақылдың тасқындығынан емес, тірі жан түйсігінің 
түртпегімен,  «біз  әлі  баламыз  ғой,  балаға  тән  заңдылықпен 

ойын ойнайық та» деген тығылма түйсік арқылы Мұса тоғайға 
жиналғанбыз.
Кейін  ойласам,  бұл  бабалардың  бабалары  бізге  қалдырған 
өсиеттің бір түрі екен. Ойын арқылы: «сен болашақ азаматсың, 
от басыңның иесісің немесе алтын діңгегісің, болашақ анасың, 
болашақ әкесің» деген ұғым білдіреді екен. Әсіресе қыз бала жағы 
бетегеден бойы аспай жатып, неге шиден қуыршақ жасап, оны 
киіндіріп, оған сүт беріп, ұйықтатып, неге сонша әлек болады? 
Ол мұның ойын екенін ұмытып кетіп, ынты-шынтысымен, жан-
тәнімен  беріліп  істейді.  Үш-төрт  жастағы  қыз  балаға  мұндай 
түйсікті кім береді?
Күркешеміз  түйежапырақ.  Бүлдіршіндей  әдемі  Әсем  иман 
–  жапыраққа  топырақ  илеп,  «нан»  пісіреді.  Меңдуананың 
қауашағын  тазалап,  тостаған  жасайды.  «Шәй»  дайын,  «нан» 
дайын.
− Қап, қант болмай тұрғаны-ай, − дейді Әсем.
− Міне, құмшекер, − деймін мен арықтан бір уыс құм әкеліп.
Әсем қолымды қағып жіберді. Құм бетіме шашырады.
− Осындай да шекер бола ма екен? − деді.
−  Е,  неге  болмайды?  Сенің  «нан»  деп  пісіргенің  балшық, 
«шәй»  дегенің  −  жай  су.  Сонда  құм  неге  шекер  емес?
− Тәттінің жөні бөлек. Ол шын тәтті болуы керек.
Сонда  ойыма  сарт  ете  түсті:  оу,  біздің  сандықта  тәтті  бар 
ғой. Аздап, әшейін ойын үшін аздап алсам, Айша сезе қоймас. 
Бірақ  кілт  жоқ  қой.  Кілт  Айшаның  бұрымының  ұшында.  Өзі 
қызылшада. Дәл қазір жұдырықтай бір қант сындырып әкелсем, 
мына  қыздың  алдында  кәдімгідей  кісі  болып  қалар  едім-ау.
Жанымда тұрған бір түп меңдуананың қауашағын үзіп алып, 
қақпағын ашып, ішіндегі әлі піспеген дүмбілез дәнін алақаныма 
салып:
− Міне, шекер! − дедім Әсемге жерден жеті қоян тапқандай.
Қыз бетіме қарап тұрды да, өз саусағымен өз шекесін бұрғылап:
− Есің дұрыс па? Меңдуана − у ғой, − деді.
Аздаған  абыройдан  әбден  айырылып  қалғандаймын.  Енді 
бұл қыз мені жек көріп кетсе, Жолдасбек арам қутыңдап қолына 
түсіріп  алуы  оп-оңай.

Жолдасбекті ойлағанда, ішіме шоқ түсіп кеткендей селк еттім. 
Бұл асау қызға қайтсем жағамын?
Тәуекел!
−  Мен  қазір...  −  деп,  үйіме  қарай  тұра  жүгірдім.  Абырой 
болғанда, Құрмаш пен Батырхан Баянның үйі жағында жүр екен.
Келе салып, бір жуан шеге тауып алып, алашаны түріп тастап, 
сандықтың кілттігіне әлгі темірді сұғып жіберіп, ары-бері ырғап 
көрейін. Шеге музыкалы тілшілікке тиіп, сыңғыр-сыңғыр етеді, 
бірақ нағыз кілт салғандағыдай сайрамайды. Шеге бір кедергіге 
тірелгендей болады, бірақ одан ары жылжымайды.
Ай,  қара  терге  түстім-ау.  Мұса  тоғайға  құрқол  кайтып  бару 
мен үшін өліммен тең. Әсем: «Неге кеттің, неге келдің?» − деп 
сұраса,  не  деймін?
Сандықтың  аузын  балтамен  ұрып,  талқандағым  келіп  кетті. 
Онда шын өлгенім. Айша тірі болса, кешке үйге келеді.
Жүгіріп барып, қобдишадан кемпірауыз тістеуікті алып, шегені 
сонымен бұрай бастадым. Күйші тілшік «зың-зың» етті де, бір 
кезде бірдеңе шарт етіп, сынды да кетті. Шегені тағы салып, ары-
бері ырғып едім, дыбыс жоқ. Бұрынғыдай сыңғырламайды.
Сөйтсем,  сорлы  басым,  сандуғаш  сандықтың  тілін  жұлып 
алыппын.  Болат  тілшік  сынып  кетіпті.  Сандуғаш  мәңгі-бақи 
үнсіз  қалды.  Сайрамайды.
Ойында нем бар? Қызда нем бар өле алмай жүріп?!
Сандықтың  тілі  емес,  өзімнің  тілім  жұлынғандай  болып, 
сол  қызға  кайтып  бір  ауыз  сөз  айта  алмадым.  Өсе  келе  де  сол 
мінезім қалмады-ау деймін. Әйел баласына сөз айтуға келгенде, 
ойымдағы  небір  әдемі  сурет,  әсем  теңеу  аузымнан  шыққанда 
қожырап, әсерсіз, әрсіз, өңсіз, өлі балықтай былқ-сылқ етеді де 
қалады.
Сандуғаш сандықтың жазыры шығар...
ШОЛАҚ СИЯҚҰЛ
Көктемнің көкөзегі. Жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілер 
шағы. Қой Мүрделі сайдың басында, ақ шидің арасында жайылып 
жатыр.

Шолақ  Сияқұл  екеуміз  ескі  томарлардың  үстінде  шоқиып-
шоқиып отырмыз. Арқамызда − Тәңіртау, алдымызда − Қаратау. 
Қаратаудың  бер  жағында,  Теріс  өзенін  бойлап  пойыз  кетіп 
барады. Ылдидағы пойыз өрдегі бізге жұлдызқұрт сияқты болып 
көрінеді. Жүрісі мимырт сияқты. Кім біледі, пойыз да зорығатын 
шығар. Жүгі ауыр ғой.
Шолақ Сияқұлдың көзі жасаурап тұрады. Ылғи, үнемі жасаурап 
тұрғандықтан,  дәйім  де  жас  жуып  тұрғаннан  болар,  көздері 
жәудір. Сәбидің жанары сияқты тап-таза. Жалғыз қолымен төс 
қалтасынан  мүйіз  шақшасын  алады.  Қос  саусағымен  шашақты 
қайыс тығынын суырып, шақшаның сүйір басын астыңғы ерніне 
тақап тұрып, насыбай салады. Жалғыз қолмен шақшаны қайта 
тығындап, қайтадан көне гимнастерканың төс қалтасына салып, 
түймелеп, орнында ма дегендей алақанымен сипалап қояды.
Содан соң күлімсіреп, сақал-мұртын сипап:
− Осы пойыз болмаса, мен елге жете алмас едім, − дейді.
−  Соғыс  сонда  сонша  алыста  ма?  −  деймін  мен  Шолақ 
Сияқұлдың  әңгімені  өзі  бастағанына  қуанып.
−  О  -  о,  −  дейді  Шолақ  Сияқұл,  −  жердің  түбі.  Мысалы, 
мен  Лейлінградтың  түбінен  қайттым.  (Ленинград  дегені). 
Лейлінградтан осы біздің Боранды-Бурныйға дейін тура бір ай 
жүрдік  қой.
− Онда әлі соғыс болып жатыр ма?
− Қайда?
− Ленинградта?
− Лейлінградтан пәшістерді қудық қой тырқыратып. Сол қуып 
бара жатқанда Волху (Волхов дегені) деген жерде маған снаряд 
тиді ғой.
Осыны  айтып,  Сияқұл  сол  қолымен  оң  қолының  орнын 
сипалайды.  Қол  орнына  гимнастерканың  қуыс  жеңін  уыстады.
− Осы қолым сонда қалды.
− Снаряд деген қандай болады?
Шолақ  Сияқұлдың  жәудір  көзі  шақшиыңқырап,  сұстанып 
шыға  келді.
− Снаряд? Не десем екен? Кәдімгі келісап бар ма? Дәл соның 
басындай.

− Апыр-ай, тағы да болса талқандап кетпеген екен, − деймін 
әрі  таң  қалып,  әрі  үрейленіп.  Шолақ  Сияқұл  маған  қарайды. 
Содан соң шарбы бұлт шалықтаған көкпеңбек аспанға қарайды.
− Әуелі Құдай. одан соң аруақ сақтады ғой, − деп ескі зират 
жаққа  бұрылады.
Осы  сайдың  басында  ескі  зират  бар.  «Мүрделі  сай»  деп 
атайтыны  сондықтан.  Онда  Сияқұлдың  әкесі,  бабасы  жатыр. 
Менің  бабам  Бердімбет  те,  әжем  Күнікей  де  сонда.  Бұрын 
олардың басында арабша жазуы бар көк тас болады екен. Кейін 
топырақ  басып  қалды  ма,  әлде  бір  имансыз  алып  кетті  ме  − 
жоғалып  кетіпті.
− Снаряд тиердің, алдында окопта жатып түс көрдім, − деді 
Шолақ Сияқұл. − Түсімде бір ақ шолақ қасқыр арс етіп шапшып, 
оң қолымды жұлқылап жатқанда, әкем келіп қорқауды таяқпен 
ұрып,  мені  ажыратып  алды.  Содан  окопта  сыз  өтсе  де  қатты 
ұйықтап  қалған  екенмін,  шошып  ояндым.  Әлгі  түсімді  түсіне 
алмай, мең-зең болып біраз отырдым. Сол-сол екен: «Атака!» − 
деген  айқай  шықты.  Атып-атып  тұрдық.  Окоптан  шыға  салып, 
«уралап» ұшып барамыз. Адам айтып болмас аласапыран. Жан-
жағымдағы  солдаттар  мұрттай  ұшып  құлап  жатыр.  Бұрылып 
қарауға  да  мұрша  жоқ.  «Е,  Алла!»,  «Иә,  Аруақ!»  −  деп,  салып 
ұрып  келе  жатқанда,  көзімнің  оты  жарқ  ете  қалғанын  білемін. 
Ары  қарай  түк  есімде  жоқ.  Сөйтсем,  госпитальдан  бір-ақ 
шығыппын...
Шолақ  Сияқұл  шақшаға  тағы  қол  салды.  Насыбайын  атып 
алып,  қап-қара  сақал-мұртын  тағы  сипап  қойып:
− Әні, інішек, менің бүйтіп жәрбиіп сенің қасыңда отырғаным: 
әуелі Құдай, одан кейін аруақтың арқасы, − деп жалғыз қолымен 
менің шашымды ұйпалақтап қойды, − Жаңа өзің айтқандай, әлгі 
снаряд сәл кеудеме таман тисе, талқандап-ақ кетер еді ғой. Жоқ, 
содан сәл бұрын марқұм әкем аян берді: оң қол кетті, жан қалды.
Шолақ  Сияқұлға  көмекші  (сақманшы)  болғаныма  ризамын. 
Тасбет  Сияқұлға  қой  қоздар  кезде  сақманшы  болады  деп  мені 
мектептен  сұрап  алған.  Айша:
− Осы сенен басқа бала құрып қалып па?! − деп арқаланып 
келе  жатты  да,  артынша:

−  Мейлі,  барсаң  бара  ғой.  Шолақ  Мияқұл  сені  ренжітпес. 
Қойдың  сүтін  ішіп,  ішегің  ағарар,  −  деді.
Бұл  ауылдың  әйелдері  қайнаға,  қайындарының  атын  өстіп 
бұрмалап айтатын әдеті. Сияқұл десе ұят, Мияқұл десе жарасады.
Айтса айтқандай, қойды өрісте католекке сауып, от жағып, тас 
қыздырып,  қызған  тасты  сүті  бар  католекке  баж  еткізіп  тастап 
жібереміз.  Сәл  суытып,  Шолақ  Сияқұл  екеуміз  кезек-кезек 
ішеміз.  Нансыз  болса  да  тамақ.
− Соғыстан оң қолдың орнына осы католекті байлап қайттым, 
− деп қояды Шолақ.
Жамырай,  жаппай  туып  жатқан  қой  жоқ.  Күніне  үш-төртеуі 
қоздайды.  Соған  сақ  болсаң  болды,  басқа  алып  бара  жатқан 
жұмыс  шамалы.
Бір күні:
− Аға, сізге орден бермеді-ау? – дедім қарап отырмай. Баламын 
ғой,  әйтпесе  ондай  сұрақ  дуайтпаттау  ғой.  Жарасының  аузын 
тырнайын деген ниетім жоқ, бірақ абайламай аузымнан шығып 
кетті.
Шолақ  Сияқұл  жасаурап  тұратын  мөлдір  қара  көздерін 
Қаратауға  қадады.  Үндемей  отырды  да:
−  Інішек,  соғыста  байтал  түгіл  бас  қайғы.  Орденге  ұсынған 
көрінеді. Кәмәндір айтқан, сен геройсың деп. Бірақ мен соның 
соңына  түспеппін,  тегі.
−  Сұрау  салсақ  қайтеді?  Ұсынса,  сізге  орден  жазылған  да 
шығар.  Адасып  қалған  шығар.  Ондайлар  аз  ба?
Шолақ Сияқұл әуелі сақалы шошаңдап күліп жіберді. Лезде 
күлкісін тыя қойып, бетіме үңіле қарады.
− Әй, осы сен бірдеңе білесің-ей, − деді. − Оқуың қалай өзі? 
Хат жаза аласың ба?
− Е, хат жаза алмай не бопты? Биыл бесін бітірейін деп қалдым 
ғой, − дедім мен шамданыңқырап.
− Е, бәсе, Мұртаза көкем молда кісі еді ғой. Әсіресе Әміреқұл 
ағамыз, ой, қыса оқығанда, шіркі - і - ін, майын тамызушы еді-ау. 
Сен соларға тартқансың ғой. Ай, айтпақшы, хат жазсақ қайтеді?
− Қайда?
− Өкіметке.

− Сталиннің өзіне ме?
− Стәлін жолдастың қолы тие бермес. Осы орденнің бастығы 
Кәлінін деуші еді ғой. Соған. Қалай? Жаза аласың ба?
− Жаза аламын. Тек сіз айтып отырыңыз.
− Онда жарайды. Болса болар, болмаса біздің неміз кетіпті. А? 
Жазып көрейік.
Сонымен, күн бесін ауа қойды айдап, жаңа туған қозыларды 
салпаң  құлақ  көк  есекке  артып  алып,  қораға  қайттық.  Әпуза 
жеңгеміз:
− Бүгін ерте қайттыңдар ғой. Мен күн әлі ерте шығар деп отқа 
шәйнек қоймап едім, − деп, қазан-аяқ қамына кірісті.
Шолақ  Сияқұлдың  екінші  класта  оқып  жүрген  Сейіткерім 
деген  баласының  дәптерінің  қақ  ортасынан  екі  парақты 
ажыратып  алып,  хат  жазуға  кірістік.  Екеуіміз  аласа,  дөңгелек 
үстелдің  басында  отырмыз.  Шыны  сауытта  іріңкіреп  кеткен 
кек сия бар екен. Ручканың перосы «86» екен. Қағазды тырнап 
жазады.  Соны  жөнге  келтіріп  біраз  отырдық.  Терезесі  көздей, 
ыс басқан аласа үйдің іші қараңғы тартқан соң, Әпуза шишасыз 
шырағданды бықсытып, сықситып жағып қойды. Түтіні қолқаны 
қабады.  Әпуза:
− Немене, екеуің тегі ыздиыса қалыпсыңдар, − деп қағытты.
− Бар, бар. Барпылдамай өз ісіңді біл, − деп, Шолақ Сияқұл 
шаруа  алдында  сызданып  алды.
Шолақ  Сияқұл  соғыстан  қайтқан  селдір-саяқ  солдаттардың 
бірі  ғой.  Алдымен  белі  бүкшиіп  Өскенбай  келді,  одан  соң 
бармақтары  сексеуілдің  жігеріндей  бырысып-тырысып  Сәмбет 
келді.  Контужин  алып,  Төреқұл  келді.  Тізесінің  қақпағын  оқ 
тескен оң аяғы бүгілмей, серейіп Жорабек келді. Әсіресе соның 
жүрісі қызық: алдымен оң аяғын серейтіп, жаны жоқ бөтен заттай 
лақтырып алға тастайды, сол аяғы оны содан кейін барып қуып 
жетеді.
Қағаз-қаламды дайындап, Сияқұл не айтса соны жазайын деп 
мен отырмын. Ол қуыс жеңін сол қолымен уыстап алып:
−  Жаз,  −  деді.  −  Аса  қадірлі,  алтыннан  ардақты,  күмістен 
салмақты  Кәлінін  жолдас!
− О кісі қазақша түсіне ме? − дедім мен күмәнданып.

−  О,  ол  кісілер барлық тілді біледі ғой,  әйтпесе  патша  бола 
ма?!
Ішімнен:  «Шыннан  біле  ме  екен?»  десем  де,  Сияқұлдың 
айтқанын  бұлжытпай  қағазға  түсірдім.
Сияқұл жазуыма үңіліп қарады да:
− Қолың жақсы сияқты. Оқышы, кәне, − деді.
Мен оқып бердім. Айтқанын сөзбе-сөз қағып алғаныма риза 
болғандай, жалғыз қолымен арқамнан қағып қойды. Бұл менің 
бірінші  алған  «қаламақым».
−  Ары  қарай,  −  деді  Сияқұл  тамағын  қырнап,  жөткірініп 
алып. − Мен майданнан қайтқан солдатпын. Аты-жөнім: Асанов 
Сияқұл. Дәкументте солай. Бірақ қазір мені ауылдағылар «Шолақ 
Сияқұл» дейді. Heгe дейсіз ғой? Неге десеңіз, мен мың да тоғыз 
жүз қырық бірінші жылы армияға алынып, майданға аттандым. 
Тілерсектен  қан  кешіп  жүріп  соғыстым.  Айтпақшы,  сіздің 
атыңыздағы  қала  түбінде,  демек  Кәлінін  қаласының  түбінде 
айқасқа  түстім.  Санын  дәлдеп  айта  алмаймын,  талай  пәшісті 
жер жастандырып, жаһаннамға аттандырдым. Содан Лейлінград 
түбінде,  Волху  майданында  қатты  шайқас  болып,  сол  жерде 
оңбай  жараландым.  Он  қолымды  снәрәт  жұлып  кетті.  Сөйтіп, 
автомат ататын, грәнәт лақтыратын қолдан айырылып, шүкімәйт 
болып  қалдым.
Осы жерде менің қаламұшым қағазға тіреліп қалды.
− Не болды? Жазбай қалды ма? − деді Сияқұл.
− Шүкімәйт деген не?
Сияқұл  көзі  жасаурап,  жалғыз  қолымен  қап-қара  шоқша 
сақалын  саумалап,  күлді.
−  Ой,  мен  сені  білгіш  пе  десем...  шүкімәйтті  білмейсің  бе? 
Қасқырдың  асығы  ғой.
− Иә, біз қойдың, ешкісін асығымен, кейде сиырдың топайымен 
ойнаймыз ғой. Қасқырдың асығын көрген емеспін.
−  Көрмесең,  қасқырдың  асығы  жартыкеш  болады,  алшы 
жағы бар, тәуке жағы жоқ, − Міне, мына мен сияқты. Бір қолым 
бар, бір қолым жоқ. Содан мен де жартыкеш болып көрінемін. 
Байқамайсың  ба?

−  Бос  жеңіңізді  жан  қалтаңызға  тығып  жүрмесеңіз, 
байқалмайды.
−  Жеңі  құрғыр  желбірей  берген  соң  тығамын  дағы,  әйтпесе 
сән үшін дейсің бе. Кәне, ары қарай тарт. Қай жерге тоқтап едік?
− «Шүкімәйт болып қалдым».
− Иә, содан мені енді соғысқа жарамайсың деп еліме қайтарды. 
Елім − Қазақстан, бұрынғы Әулиеата, қазіргі Жамбыл облысы, 
бұрынғы Түлкібас, қазіргі Жуалы ауданы, бұрынғы Мыңбұлақ, 
қазіргі  Талапты  колхозы.  Мен  кетерде  үлкен  кәмәндір  айтқан: 
«Сен, Асанов, ерлік көрсеттің, батыр екенсің, орденге ұсынамын», 
− деп.
Аса құрметті, қадірменді ақсақалымыз Кәлінін жолдас! Менің 
сол орденім қайда болды екен? Ауылдағы балалар менің орденім 
бар  десем,  сенбейді.  Көзіме  айтпаса  да,  сыртымнан:  Асанов 
Сияқұл  бір  қолын  берсе  де,  бір  орден  ала  алмапты  ғой  деп 
күледі.  Сондықтан  егер  мүмкін  болса,  менің  орденімді  Жуалы 
военкоматына жіберсеңіз екен. Шынында да, менің бір қолым бір 
орденге татымағаны ма? Осы намыс өлтіріп барады. Мен түсімде 
екі қолым бүтін, ұдайы соғыста жүремін. Ал оянып кетсем − оң 
қолым жоқ! Сипалаймын − жоқ.
Қазір елге келген соң да қарап жатқан жоқпын.
Жалғыз  қолмен  қой  баққан  қиын,  әрине.  Осы  өткен  қыста 
қасқыр  шапты.  Жалғыз  қолмен  жуан  таяқпен  бастан  ұрып, 
әлгі  қасқырды  соғып  алдым.  Соны  көріп  ауылдағылар:  «Сен 
шынымен батыр екенсің, пәшістерді қырғаның, орден алғаның 
рас  екен»,  –  деді.  Рас  дейін  десем,  омырауымда  орден  жоқ.
Аса  құрметті  Кәлінін  жолдас!  Менің  осы  өтінішімді  аяқсыз 
қалдырмасаңыз  екен.  Деніңіз  сау  болып,  Стәлін  жолдастың 
басшылығымен жүз жасауыңызға тілектес − майдангер Асанов 
Сияқұл.  4-сәуір,  1944  жыл.
− Басынан бастап оқып шықшы, − деді Сияқұл.
Мен мектепте тақпақ айтқандай тақылдатып оқып бердім.
Сияқұл көзі күлімдеп, қуанып, риза болды.
− Әй, Әпуза, шәй әкел! − деп айқайлады.
* * *

Сол  жылы  күзде  тағдыр  мені  туған  ауылдан  жел  айдаған 
қаңбақтай ұшырып алып кетті. Арада көп жыл өтіп, мен студент 
болып жүргенімде, жазда демалыс алып, ауылға келдім. Шолақ 
Сияқұл  қой  баққанын  қойып,  пенсияға  шығыпты.  Мен  келді 
дегенді естіп, әдейілеп іздеп келді. Жалғыз қолымен мені қапсыра 
құшақтап, тұла бойы дір-дір етіп, көкірегі сырылдап, көпке дейін 
ажырамай  тұрып  алды.  Сол  жақ  жан  қалтасынан  кіршеңдеу 
орамал  алып,  жасаураған  көзін  сүртті.
Отырдық.  Хал-жай  сұрастық.  Бір  кездегі  қап-қара  сақал-
шашына  ақ  кіріп,  бурыл  тартыпты.  Қайта-қайта:  «Айналайын, 
інішек»  дей  береді.  Шәй  ішіп  болған  соң  шаруасын  айтты.
− Інішек, баяғы екеуіміз Кәлінінге жазған хат есіңде ме? − деді.
− Иә, есімде.
− Есіңде болса, сол хатқа жауап болмады. Борандыдағы поштаға 
өз қолыммен зәкәзнәй қылып-ақ салып едім, қызынды... жауап 
болмады. Көп ұзамай Кәлінін өліп қалды деп естідім. Сірә, сонда 
сенің айтқаның рас болды-ау деймін, қазақша хатты түсінбеген 
шығар. Қош. Мейлі, ол өтті-кетті. Енді жағдай мынадай болып 
тұр, інішек. Пенсияға шықтым ғой. О басында бірінші группа деп 
берген. Енді осы біраз күн бұрын қайтадан кәмесия қарап, екінші 
группаға  түсіріп  тастады.  Осы  жайды  айтып,  қазіргі  бастық 
Вәрәшіловке  арыз  айтсам  ба  деп  едім.  Сен  оқуың  жүйрік  қой, 
өзің Мәскеуде оқисың. Бұл жолы қазақша емес, орысша жазсаң, 
Құдай  бұйыртса,  бірдеңе  шығады-ау  деймін.  Енді  орысшаға 
әбден жетік болдың ғой. Хат жазып бер.
− Жарайды, − деп, қолыма баяғыдай емес, автоқалам, әдемі ақ 
қағаз алып:
− Ал айта беріңіз, − дедім.
− Оу, інішек, мен орысша айта алмаймын ғой.
− Қазақша айта беріңіз, мен орысшаға аударып жазамын.
− Онда «бісміллә» деп баста. «Аса құрметті, алтыннан ардақты, 
күмістен салмақты Вәрәшілов жолдас! Жаздың ба? Мен Асанов 
Сияқұл,  Волху  майданында  ерлік  көрсетіп,  соғысып  жүріп,  оң 
қолымнан  айырылдым.  Оң  қолымның  топшысынан  тұқылы 
ғана қалған. Кәмесия бірінші группа берген. Енді жақында жаңа 
кәмесия  шығып,  қолымды  қайта  қарап,  сәнтіметрлеп  өлшеп, 

екінші  группаға  түсіріп  тастады.  Сонда  қалай?  Менің  снәрәд 
жұлған  қолым,  енді  мен  қартайғанда,  қайтадан  өсіп  шығып 
жатыр  дей  ме  екен,  қызыңды...»
− Оу, Сәке, Ворошилов жолдасқа мұндай боғауыз сөз жазуға 
болмайды, − деймін мен автоқаламды қоя салып.
− А - а, солай ма? Қайдан білейін қызыңды... ауыз қалып алып 
кеткен ғой. Әйтпесе, боқтағаным емес бұл.
− Жарайды. Ары қарай айта беріңіз.
−  «Солай,  Вәрәшілов  жолдас.  Топшысына  таяп  жұлынған 
оң  қолымның  тұқылы,  әсіресе  күн  бұлттанса,  әлі  күнге  дейін 
сырқырап, қақсап ауырады. Ал біздің Жуалының ауа райын өзіңіз 
білесіз  ғой,  жиі-жиі  қабағы  қарс  жабылып  қалады...»
− Оу, Сәке, Ворошилов жолдас Жуалының ауа райын қайдан 
біледі? «Білесіз ғой» дейсіз. Қайдан біледі?
− А - а, солай ма? Патша болғаннан кейін бәрін көріп-біліп 
отыратын шығар дегенім ғой. Онда ол жерін жазбай-ақ қой. Жаз 
ары қарай: «Аса құрметті Вәрәшілов жолдас! Біздің военкоматты 
Мәскеуге  шақырып  алып  ұрсыңыз.  Батыр  майдангер  Асанов 
Сияқұлды неге ренжітесің деп мәшкесін беріңіз. Миың бар ма 
өзіңнің деңіз, Волху майданында қалған, алдақашан шіріп кеткен 
көл, Асанов Сияқұлға тіріліп келіп, қайта біткен жоқ қой деңіз. 
Тіпті, анау шанышқылы Әзімханның қолы сияқты шынтағынан 
қырқылса, протез салып алар еді. Ал Асанов Сияқұлдың қолы 
протез жалғауға келмейді ғой деңіз. Ай, бір ұялсын, қызыңды... 
военкомат.
− Оу, Сәке, тағы...
− А - а... онысын жазбай-ақ қой. «Сонымен, менің арыз жазып 
айтарым: маған бірінші группамды қайтарып берсін. Айтпақшы, 
баяғыда, сол Волху майданында кәмәндір маған орден беріледі 
деген.  Сол  орденнен  әлі  хабар  жоқ.  Осы  арызым  Кәлінінге 
жазған  бұрынғы  хатымдай  жауапсыз  қалмасын.  Жауап  бермеп 
еді, Кәлінін өлді де қалды. Сіз де...»
− Оу, Сәке, өйтіп айтуға болмайды.
− А - а... солай ма? Қайдан білейін, қыз... Қойдым, қойдым. 
Осымен  хат  тәмәм.
* * *

Ақыры,  орденді  де  ала  алмай,  «бірінші  группасын»  да  ала 
алмай,  нағыз  жауынгер,  батыр  майдангер  Асанов  Сияқұл 
дүниеден өтті. Анда-санда Мыңбұлаққа барғанда көңілім Шолақ 
Сияқұлды  іздейді.  Енді  ешкім  маған  хатта  жаздырмайды.  Бәрі 
сауатты.  Әңгімелесіп,  сыр  айтатын  да  адам  сиреді...
АЙ ТОЛҒАНДА АБАЙ БОЛ
Ақыл  деген  асылды  Құдай  адамдарға  тең  үлестірмеген. 
Өмірді де теңдей етіп бермеген. Марқұм болғандар бәрі бірдей 
бір тиянақты, айталық, бәрі бірдей жетпіске жетіп өлмейді ғой. 
Біреу ерте, біреу кеш дегендей. Тіпті дүниеге келер-келмес кетіп 
қалатындар  бар,  жүзге  жетіп  жығылатын  бар.
Ақыл  да  сондай:  біреуде  аз,  біреуде  көп.  Ал  басым  көбінікі 
– орташа. Ақылы тым көптер де, тым аздар да, орташалар үшін 
қалыптан тысқары. Ақылы көптер де жынды, ақылы тым аздар 
да  жынды.  Орташалардың  ұғымы  сондай.  Орташалар  басым 
көпшілік болғандықтан, олардың пікірі үстем. Көп қорқытады, 
терең  батырады.  Ғылыми  тілмен  айтқанда:  «аномалия».  Яғни, 
халыққа  дағдылы  қалыптан  шығып  кеткен.  Алла-Тағала 
адамдардың бәрінің басына ноқтаны бір қалыптан шығарған да, 
ал  сол  бастың  ішіндегі  миды  әрқилы  жаратқан.
Біздің  ауылда  да  сондай  бір  «аномальный»  адам  болды. 
Жексенбай әулетінен еді. Бұл әулет тұқымы мол, әулетті ата. Тек 
соғысқа  дейін.  Соғыстан  кейін...
Солардың бірі − Иса атты бозым жігіт еді. Иса бізге есептен 
сабақ берді. Сонда ол көп болса техникум, яки училище бітірген 
шығар.  Институтта  оқымаған.  Ал  есепке  келгенде,  Эйнштейн 
дер едім. Ол Эйнштейннің кім екенін де білмеуі мүмкін. Бірақ 
сол ұлы адамның туысы сияқты.
Бізге  шамалы-ақ  уақыт  сабақ  берді.  Әйтеуір,  өз  басым  одан 
жарты-ақ  жылдай  оқыдым.  Бесінші  класта.  Егер  оныншыны 
түгел соның алдынан оқып шыққанымда, мен де математик болар 
ма едім, кім біледі...
Ол  программа,  бағдарлама  дегенді  мойындамайтын.  Оқыту 
тәсілі, әдістемесі мүлде басқа. Мысалы, мені тақтаға шақырады:

− Мұртаза баласы Барсхан! Тақтаға! – дейді.
Шығамын.  Қаршыға  көз,  бүркіт  тұмсық,  сұсты  кісі.  Ұзын 
бойлы. Бір қырым артық еті жоқ, сымдай тартылған, сұлу адам. 
Бірақ  сұсты.
− Қай жылы, қай күні туылдың? − дейді бірінші сұрағы.
−  Мың  тоғыз  жүз  отыз  екінші  жылы,  жиырма  сегізінші 
қыркүйек,  −  деймін  мен.
− Қай сағатта?
− Оны білмеймін.
− Білмейсің. Әкең сауатты кісі болатын. Жылың, айың, күнің 
дұрыс. Бірақ сағатын, минутын жазбаған. Қазақ секунд, минут, 
сағат  тұрмақ,  күнге  де,  айға  да,  жылға  да  мән  бере  бермейді. 
Кеңістік  пен  еркіндіктің  арқасы.  Мейлі,  сағатты  шартты  түрде 
алайық.  Айталық,  Айша  жеңгеміз  мың  тоғыз  жүз  отыз  екінші 
жылы,  қыркүйектің  жиырма  сегізі  күні,  кешкі  сағат  жетіден 
жеті минут өткенде босанды делік. Ал, − деп маған шұқшияды, 
көздері кірпік қақпайды. − Дәл осы қазір қай жыл, қай ай, қай 
күн, қай сағат, қай минут?
−  Дәл  қазір,  −  деп  терезеге  қараймын,  балаларға  қараймын. 
Олар  жым-жырт.  Тырс  етпейді.  Басқа  мұғалімнің  сабағында 
шошаңдап отыратын немелер қазір құлаққа ұрған танадай. − Дәл 
қазір  мың  тоғыз  жүз  қырық  төртінші  жыл,  жиырма  сегізінші 
сәуір... Сағатын, минутын білмеймін. Сағатым жоқ − деп білегімді 
көрсетемін.
−  Жарайды.  Сағатың  жоқ.  Ал  жалпы  қолға  сағат  тақпаған 
жақсы,  −  дейді  Иса  мұғалім.
− Сағат таққан қолдың неге ұқсайтынын білесіңдер ме? − деп 
балаларға қарайды. Ешкім жауап бермейді. − Білмесеңдер, сағат 
таққан қол, қарғыбау таққан итке ұқсайды. Жарайды, − деп маған 
бұрылады. − Ал Мұртаза баласы Барсхан, сен туған мың тоғыз 
жүз отыз екінші жыл, жиырма сегізінші қыркүйек күнгі, кешкі 
сағат жетіден жеті минут өткеннен бері, қанша жыл, қанша ай, 
қанша күн, қанша сағат, қанша минут өтті? Міне, дәл қазір!
Ал шығарып көр! Табан астында минуты, сағаты, күні тұрмақ, 
жылын бірден айту қиын. Ішімнен мың тоғыз жүз қырық төрттен 
мың тоғыз жүз отыз екіні алғанда...»

− Он екі жыл... − деймін.
Мұғалім басын шайқап, терезеден Тәңіртауға, одан да асыра 
аспанға  қарайды.  Менің  осы  мұғалімге  таң  қалатыным:  ұдайы 
аспанға қарап, өзінше аузы жыбырлап, өзінен-өзі күбірлеп, көзге 
көрінбес әлдекімдермен сөйлесіп жүреді. Міне, қазір де аспанға 
қарады. Бір шөкім бұлт жоқ, бір ноқаты жоқ көкпеңбек аспаннан 
не көреді?
Партада отырған балалар да қағаздарына бірдеңе жазып:
− Он екі.
− Он екі!
− Барсхан дұрыс айтты, − деп жамырайды. Мұғалім терезеден 
кері бұрылады.
−  Неліктен  бәрің  бір  қалыптан  шыққансыңдар?  −  деп 
күйзелгендей  болады.  −  Қайдағы  он  екі?!  Бұл,  −  деп  мені  сұқ 
саусағымен  иығымнан  түртіп  қалады,  −  жиырма  сегізінші 
қыркүйекте туған. Ал қазір жиырма сегізінші сәуір! Бұл он екі 
жасқа толуы үшін әлі бақандай бес ай бар! Бес айда бақандай 
жүз елу күн бар. Әрине, жалпы отыз күннен алғанда. Ал жүз елу 
күнде − үш мың алты жүз сағат бар. Үш мың алты жүз сағатта 
– екі жүз он алты мың минут бар: екі жүз он алты мың минутта − 
он  екі  миллион  тоғыз  жүз  алпыс  мың  секунд  бар.  Дұрыс  па?
Иса мұғалім балаларға қарайды. Олар көздері жыпылықтап, 
саусақтарымен партаның жиегін ысқылай береді. Біреуі де жауап 
берген жоқ. Ал Иса мұғалім болса, жаңағы ми қатырар есептің 
бәрін ойланбастан, он секундтің ішінде айтып шықты.
Әлі аң-таңмын. Осы күні компьютер дейтін шықты. Ол кезде 
оның өзі тұрмақ, аты да жоқ. Сонда құдіреті күшті Құдай Иса 
мұғалімнің  басын  компьютер  етіп  жаратқан  ба?  Бұл  қандай 
алғырлық?  Алғырлық  деген  сөз  аз.  Оның  аты  бөлек.  Оны  дәл 
жеткізетін  сез  де  жоқ  болуы  мүмкін.
Сөйтіп, есеп мұғалімі біздің әуселемізді, өремізді байқады да:
−  Ертеңге  тапсырма,  −  деді.  −  Әрқайсың  өз  туған  күнін, 
сағатыңнан бастап, ертеңгі сабақ басталар минутіне дейін есеп 
шығарып келіңдер. Секундін тапсырмай-ақ қояйын, − деп аяды.
Сөйтті  де,  қоңырау  соғылғанға  қарамастан,  кластан  шығып 
кетті.  Онда  журнал  деген  болмайды.  Балалардың  аты-жөнін, 

қайсысы сабаққа қатысты, қайсысы қатыспады, арада ай өтсе де 
жатқа біледі. Кімге, қандай баға қойды − оның бәрін журналсыз-
ақ біледі.
Состиып-состиып біз қалдық.
−  Мынау  бір  пәле  болды  ғой,  −  деп,  Жолдасбек  тәмпіш 
мұрнын тартып, әлден қиналды. Тапсырма қиын, мұғалім қатал. 
Орындамасқа,  ойланбасқа  шама  жоқ.
− Осыны неге әскерге алмайды екен, − деп, Жолдасбек тағы 
бір мысық тілеу айтты. Қиналған шығар.
Қиналғанымыз рас. Есепті мен шығара алмадым. Мұғалімнің 
айтуынша, менің он екі жасқа толуыма әлі бес ай бар екен. Сол 
бес айдың қанша күн, қанша сағат, қанша минут, қанша секунды 
бар екенін өзі айтып берді. Ал енді он бір жыл жеті айда қанша 
күн, қанша сағат, қанша минут, қанша секунд бар − оған миым 
жетпеді.  Қағазды  ары  шимайладым,  бері  шимайладым,  ақыры, 
басыма біреу сансыз ине сұққандай, бір темірді бір темірге үйкеп, 
шиқылдатып жатқандай, қағаздан да, қаламнан да жерініп, жек 
көріп, орнымнан тұрып кеттім.
Ертесіне мұғалім:
−  Кәне,  тапсырманы  қайсың  орындадың?  −  дегенде,  қол 
көтерген біреу де болған жоқ. Бәріміз төмен қарап шұқшидық та 
қалдық.
Мұғалім  өз  басын  өзі  қос  қолымен  қысып,  қалшылдап  бара 
жатқандай  көрінді.
− Мұртаза баласы Барсхан! Сен де ме? − деп маған қасіретке 
толы көзімен қадала қарады. Мен орнымнан тұрдым:
− Ағай, шығара алмадым. Басым ауырып кетті, − деп шынымды 
айттым.
− Сенің де басың ауыра ма? − деп, енді мені аяп кеткендей 
болды.
− Есебіне жете алмадым. Әсіресе минуттары мен секундтарына 
келгенде, көзімнің алдында от ойнақтап, миымды біреу инемен 
шабақтағандай болды.
−  Ағай,  мұндай  есеп  программада  жоқ  қой,  кітапта  да  жоқ. 
Адамның миы жетпейтін түпсіз терең, – деп Жолдасбек пысық 
шықты.

Иса  мұғалімнің  имектеу  құс  мұрнының  танауы  біресе 
балықтың  желбезегіндей  тырсылдап,  біресе  желі  шыққан 
бүйендей  қусырылды.
−  Адамның  миына  жала  жаппа!  –  деді  мұғалім  ышқынып, 
Жолдасбекке  заһар  шаша  қарап.  –  Әркімнің  құдайы  адамның 
басында.  Ми  миллиардтаған  клеткадан  тұрады.  Солардың 
тым  құрыса,  мыңнан  бірі  жұмыс  істесе,  әрқайсың  бас-басыңа 
пайғамбар болар едіңдер. Құдай бас болғанда, сол бас сорлатып, 
ми  клеткаларын  түгел  оятпайды.  Ми  клеткаларымыз  ұйқыдан 
түгел  оянса,  біз  қазіргідей  хайуанат  қатарынан  бір-ақ  адым 
алда  жүрмей,  ғарышта,  басқа  планеталарда  жүрер  едік.  Онда 
анау  батыстағыдай  жабайылар  соғысы  болмас  еді.  Соғыс  салу, 
адамдардың  бірін-бірі  өлтіруі,  қан  төгуі  –  сол  жабайылықтан. 
Неге  жабайы?  Өйткені  адам  миының  клеткалары  түгел  жұмыс 
істемейді.  Сендер  де  оятпайсыңдар  миларыңның  клеткаларын! 
– деп, Иса мұғалім шыңғырып жіберді. – Оңбаған, жалқаулар! 
Мысалы,  Мұртаза  баласы  Барсхан...  Өз  туған  секундынан 
бастап, дәл қазіргі секундтқа дейін, қанша секунд екенін есептеп 
шығара алмайды. Не деген сұмдық! Әлі тас дәуірінде жүр. – Енді 
маған жақындап келіп: – Сен туған секундтан бері, тоқсан тоғыз 
триллион...  Оп-оңай.
Мен қазір Иса мұғалім сонда айтқан цифрлардың құйрығын 
ұмытып  қалдым.  Менің  миым  ұстап  қалатын  сан  емес!  Сонда 
Жолдасбек:
−  Ағай,  басқа  планетада  адамдар  бар  ма?  –  деп  әңгіменің 
арнасын  басқа  сайға  бұрып  жіберді.  Қу  ғой.
Неге  екенін  біз  қайдан  білейік,  мұғалім  селк  ете  қалып, 
Жолдасбекке  оқты  көздерімен  қарап  алып:
− Бар, – деді. – Бір ғана планетада емес. Көбінде бар. Олар бізге 
бір кезде келеді. А, бәлкім, келіп те жүрген шығар. Мен солардың 
келуін аңсаймын. Мен олармен түсімде сөйлесіп, өңімде іздеймін. 
Мен солардың арасында өмір сүргім келеді. Мына сендер сияқты 
есектің  миын  жегендердің  арасында  жүру  азап!  Жалпы,  жер 
бетіндегі адам дегендердің ортасында өмір сүру – азаптың азабы. 
Бірін-бірі өлтіру, бірін-бірі тонау, бірін-бірі алдау, бірін-бірі көре 
алмау, бірін-бірі ғайбаттау, бірінің үстінен бірі жамандап, жала 

жауып, арыз жазу... тілдеу, қандай жиіркенішті?! Сондықтан мен 
басқа планеталардың адамдарын үздіге-үздіге күтемін. Әсіресе 
Ай  толғанда  ұйықтамай,  далаға  шығып,  аспанға  қараймын  да 
жүремін. Олар Жерге Ай толғанда ұшып келеді. Түсімде айтқан: 
Ай  толғанда  барамыз  деп.  Сондықтан  ұйықтап,  қара  басып 
қалмайын деп сақ жүремін, олар келгенде мен ұйықтап қалып, 
жолыға  алмасам  –  онда  өлгенім.  Қалайда  кездестіруім  керек! 
Айтуым керек оларға: Жер бетінде тәртіп жоқ. Әділдік жоқ деп. 
Билікке,  байлыққа  таласқан  озбырлар  көп  деп.  Иман  жоқ.  Қан 
төккіш  қарақшылар  көп  деп.  Жер  бетіндегі  тағы,  тағы  толып 
жатқан  жиіркенішті  лас  қылықтарды  оларға  түсіндіруім  керек. 
Бәлкім,  олар  Жер  бетіндегі  адамдарды  жөнге  салар,  иманды 
қылар. Айуандық мінез өзгеріп, Жер бетіндегі адамдар ақылды 
болар. Мен оларды сағынып, аңсап күтемін.
Сөйтіп,  біздің  Иса  мұғалім  Жолдасбекке  ашуланамын  деп, 
біздің ойымыз тұрмақ, түсімізге кірмеген сырын айтып қойды.
Бірақ  ол  сырын  біз  аса  түсінген  жоқпыз.  Басқа  планетада 
адамдар  бар  дегені  де  сенімсіз.  Бар  болғанда  да  олар  жерге 
қалай  жетеді?  Жеткенде  де  Иса  олармен  қай  тілде  сөйлеседі? 
Басқа  планеталықтар  Жер  бетіндегі  адамдарды  қалай  тәртіпке 
салмақшы? Мысалы, бізде де, фашистерде де бомба бар, снаряд 
бар,  автомат  бар.  Олар  бізді  қалай  жеңеді?
Осының бәрін мен Иса ағайдан келесі жолы сұраймын ғой деп 
жүргенімде, мұғалім аудандағы емханаға түсіп қалыпты. Сол екі 
ортада күз келді. Біздің үй Әулиеата жаққа көшіп кетті де, мен 
интернатта,  институтта  көп  жыл  жүріп,  Иса  мұғалімді  қайтып 
көре алмадым.
Ауылға бір келгенімде:
− Иса Қызылордада, – деді.
− Онда неғып жүр? – десем.
− Жындыханада, – деді.
Жүрегіме  біреу  жуалдыз  сұғып  алғандай  шаншып,  сыздап 
барып  басылды.
Енді бір келгенімде:
− Иса қайтыс болған, – деді.

Ішімнен  қатты  қайғырдым.  Әлі  жап-жас  еді  ғой.  Ол 
жындыханада  жататындай,  сонда  жатып  қайтыс  болатындай 
емес еді ғой. Біз сияқты пенделерден артық білгені үшін, бізден 
жүз есе, мың есе асыра ойлай алатыны үшін де адамды жынды 
дейтіні  несі?
Шынында  да,  біз  әлі  топас  шығармыз.  Иса  мұғалім  сол 
топастықтың құрбаны шығар. Өйткені қабақтай басымыз толған 
ми бола тұра, соның төрт-ақ пайызы іске қосылып, басқа жағы 
ұйықтап  жатады  екен  ғой.
Иса  соның  бәрін  оятпақшы  болды.  Оны  жұрт  жынды  деді. 
Мен  ойлаймын:  оны  ақылы  ауысқандар  ауруханасына  әдейі 
тығып тастады. Ол басқа планетадан келгендерге Жер бетіндегі 
адамдардың  неше  алуан  сұмдықтарын  айтып  қоймасын  деп. 
Жер бетіндегі әділетсіз тәртіп өзгермесін деп. Ай толғанда, Иса 
жындыхана  төсегінде  қол-аяғы  таңулы  жатыпты.  Далаға  шыға 
алмай қалыпты. Өзі баяғыда айтқан: оларға жолыға алмасам – 
өлемін  деп.
Исаны біздің адамдар әдейі өлтірді. Былғаныш дүниені басқа 
әлем алдында әшкерелемесін деп. Әшкерелесе – әлекке қаласың.
Бірақ басқа планеталықтар біздің жерге бәрібір келеді. Сонда 
Иса  тіріледі.  Келгендер  тірілтіп  алады.  Олардың  қолынан  бәрі 
келеді.
Бәрібір әшкере боламыз.
ШАҚПАҚТАС
«Соңғы ши», – деді Айша.
Сөйтіп, соңғы ши екенін растағысы келгендей, әлгі қоңыр бас, 
бір тал шөпті жоғары шошайтып көрсетті.
Біз үшеуміз: мен, Құрмаш, Батырхан. – Айшаның бас бармағы 
мен сұқ саусағына қыстырылып тұрған «әулиеге» табынғандай 
болып, талмай қарадық. Бәлкім, сол сәтте ол бізге әулиеден де 
артық көрінген шығар.
Бір тал ши. Ол – құдірет. Тұзымыз таусылып қалып еді, тұзсыз 
тамақ тамақ емес. Бірақ одан өлмейсің. Үн таусылғалы қашан. 

Бірақ одан да өлмейді екенсің. Өйткені ұрада қызылша бар. Көп 
емес, бірақ әзір бар.
Ал от сөніп қалса ше? Шишақпақ, кәдімгі кішкентай қораптағы 
шишақпақ таусылып қалса  ше? Сірә, бұл қасірет болуы  керек. 
Өйткені Айша бізге еш уақытта ұн таусылып қалды, тұз таусылып 
қалды деп ескерткен емес. Ал жалғыз шиді жоғары көтеріп тұрып 
көрсетті.  Шишақпақ  деген  Мәшүрдіннің  магазинінде  толып 
тұрар еді. Мәшүрдін соғысқа кетті. Магазин жабық тұр. Әйтеуір 
бір  кезде  дүкен  ашылар.  Бірақ  Мәшүрдін  енді  қайта  келмейді. 
Оны Құдай орыстың жерін жаудан қорғап, сол жердің топырағын 
тыңайту үшін жаратқан.
Оны орыстар есінде сақтай ма, сақтамай ма, ол – иманның ісі. 
Өйткені қазір анда-санда елге, Мыңбұлаққа барғанда байқаймын: 
«осы ауылда Мәшүрдін деген азамат болып еді, дүкен ұстап еді» 
деп ешкім айтпайды. «Өлдің, Мамай, қор болдың».
Айша  әлгі  шиді  пештің  аузына  апарып,  қораптың  қырына 
тақап,  тұтанбай  қалмаса  екен  деп  Құдайдан  іштей  тілегендей, 
тізерлеп  біраз  отырды.
Кеш батып, үйдің іші қара көлеңке тартқан кез еді. Біз де бәле 
көргенбіз ғой, Айшаның уайымын айтпай-ақ түсініп, құдіреттің, 
Құдайдың не екенін білмесек те, тұтанса екен деп, а құдайлап 
тұрдық.
Ақыры, от жарқ етті. Пештегі тамызыққа тиіп, жыбыр-жыбыр, 
шытыр-шытыр етіп барып, лаулап ала жөнелді.
«Ал енді осы отты өшіріп алмайық», – деді Айша.
Сонда қалай, үздіксіз отын жаға береміз бе? Оған отын шақ 
келе  ме?
Айшаның жазда колхоздың қой қорасынан сыпырып алған бір 
қап қиы бар болатын. Шешеміз сол қидың қос уыстайын жанған 
шоқтың  астына  көміп,  күлін  таптап,  үстін  табамен  бастырып 
тастады.
Таңертең  табаны  алып,  күлді  аршып  қараса,  астында  асыл 
тастай,  лағыл  тастай  қызарып  шоқ  жатыр.  От  пеште  емес, 
өзіміздің  жүрегімізде  маздағандай  қуанып  кеттік.  Құдайдың 
мұнысына да шүкір. Қидың күші. Кәдімгі моп-момақан қойдың 

құдіреті. Етін, сүтін, жүнін, терісін былай қойғанда, қиына дейін, 
құмалағына  дейін  асыл  екен  ғой,  жарықтық  Шопан  Ата!
Ал енді кейбіреулер жақтырмаған топас адамын «баран» дейді. 
Қандай әділетсіздік, қандай қасиетсіздік?! Десе, дей берсін, оны 
мадақ  ретінде  қабылдап,  Шопан  Ата  баласын  кие  тұтып,  әлгі 
қойды қорлаушының өзін пүшәйман ету керек. Сондықтан біреу 
саған  «баран»  десе,  сен  оған  «спәсибә»  де.  Ақымақ  болмаса, 
түсінеді. «Қойдың сүті – қорғасын, қойды сөккен – оңбасын!»
Отымыз осылайша көпке дейін үзілген жоқ. Ши сұрап, шоқ 
сұрап, ешкімге алақан жаймадық. Бірақ қаптағы қи азайып бара 
жатыр.
Апыр-ай,  мына  созалаң  соғыста,  адамнан  бастап  бәрі 
құрдымға  кеткендей  құрыған  заманда,  тым  болмаса,  кәдімгі 
күкірт,  (біреулер  «кеуірт»  дейді,  енді  бір  жерде  «оттық»  дейді, 
тіпті  «шпішке»  дейтіндер  де  бар,  ал  Мыңбұлақ,  «шишақпақ» 
дейді) кім не десе, о десін, сол күкірттің зар қылғанын айтсаңшы. 
о,  тоба!
Сөйтсе,  білгіштер  айтады,  сонау  соғыста  дүниенің  тас-
талқанын  шығарып  жатқан  сол  күкірт  көрінеді.  Күкірттен  оқ-
дәрі  жасайды.  Минаның  жарылатыны  да  содан.  Мұндай  күшті 
болар  ма!  Кәдімгі  сасық  күкірт.  Дүн-дүниені  сасытып  болды.
О басында оқ-дәріні ойлап тапқан адам, о дүниеде тозақ отына 
түсті ме екен, не болды екен? Бәленің бәрі содан тарады ғой. Оқ-
дәрі  болмаса,  Еуропаның  қанғыбас  қарақшылары  Американың 
байырғы тұрғындары – үндістерді, жүз миллион үндісті қырып 
тастай  алар  ма  еді?  Оқ-дәрі  болмаса,  садақпен,  найзамен 
қаруланған Кенесарыны патшаның әскерлері жеңе алар ма еді? 
Зіркілдеген  зеңбірекке  садақтан  жебе  тартқан  қайран  қазақ.
Ойлап отырсаң, бәрі күкірттің кесірінен.
Жоқ.  Ойлай  түссең,  күкіртте  жазық  жоқ.  Күкіртті  ажал 
құралына  айналдырған  адам  ақымақ,  әрі  жауыз.
Оттығымыз сөніп қалмаса екен деп, а құдайлап жүргенімізде, 
бір  түні  үйіміздің  боғат  қамысы  ызыңдап,  терезе  сыртында 
жазда гүлдеп, қыста қурап қалған қарасора мен алабота суылдап, 
пештің  кернейі  уілдеп  қоя  берді.  Бәрі  қосылып,  әлем  оркестрі 
жиһан күйін талмай күңірентті. Кейде маған Тәңіртау бораннан 

төңкеріліп,  дөңбекшіп,  жаралы  динозаврдай  аунақшып,  өкіріп, 
бақырып  жатқандай  көрінеді.
Әттең, ол кезде әнді, күйді, жиналыстардағы көпірме көп сөзді 
жазып  алатын  техникалық  құрал  бізде  жоқ  еді.  Енді  ғой,  үйде 
диктофон,  магнитофон  деген  неменің  екі-үшеуі  жатыр.  Бірақ 
бұрынғыдай боран да жоқ. Тіпті пештің уілдейтін қуыры да жоқ-
ау деймін. О, тоба! Егер сол қырық үшінші жылғы боран жырын 
жазып  алғанда,  талантты  композитор  табылса,  сәл-пәл  әрлеп, 
ғаламдық  ғарыш  симфониясын  тудырар  еді.  Бетховен  жайына 
қалар  еді.  Періштелер  мен  диюлар  қосылып,  әлде  арпалысып 
ән  салған  түн  де  өтіп,  таң  атты.  Таңның  атқанын  терезенің 
ағараңдағанынан да аңғардық. Ақ түтектен басқа ештеңе көрінген 
жоқ. Боран ұрып тұр.
Боран  басылмапты  деп  төсекке  бұғып  жата  бермейсің.  Тірі 
адамның  тіршілігі  бар.  Жалғыз  сиырға  шөп  салып,  су  беріп, 
астын тазалау керек. Өзіміз де оразамызды ашсақ деген үмітіміз 
бар.
Дүниеде  үміттің  үзілгені  жаман.  Бұрынғы  көрген 
құқайымыздың  бәрі  айналайын  екен.  Айша  пештің  темір 
қақпағын  ашып,  ішіндегі  төңкерілген  табаны  шығарып,  күлді 
көсеумен ары-бері аршып еді, күндегідей қып-қызыл шоқ, лағыл 
тас  көрінбейді.  Бәрі  сұп-суық,  сұп-сұр  күл!  Тамызық  от  жоқ! 
Лағыл тасты түндегі сақылдаған, бақырған, шыңғырған диюлар 
ұрлап  алып  кетіпті!
Тұңғыш рет үйімізден от үзілді.
− Түнде мына қурап қалғыр қуырдың уілдесі жаман еді, отты 
тартып әкетіпті ғой, – деді Айша пештің қуыры сыртқа шығатын 
төбеге қарап.
Айша астыңғы ернін тістелеп, басын шайқады. Айша басын 
тектен-текке  шайқамайды.  Оны  мен,  біле  -  е  -  емін.  Әсіресе 
астыңғы ернін тістесе - қи - ы - ын.
Нәметқұл ұста соғып берген көсеуді күлге тағы салды. Күлді 
тағы ары-бері аударып көрді. Түк жоқ. Сыртта боран ішін тартып, 
ышқына соқты білем, өйткені қуырдан соққан жел күлді пештің 
аузынан бұрқ еткізді. Айшаның аузы-басын күл қауып қалды.

Айша пештің қақпағын тарс еткізіп жапты да, көсеуді лақтырып 
жіберді. Көсеудің басындағы шығыршығы сылдырлады. Қайран 
Нәметқұл  көкем!  Көсеуден  жай  шымшуыр  жасай  салмай, 
сабының ұшына сәндеп шығыршық салып қоятынын қайтерсің. 
Қазір қайда, қай майданда жүр екен? Тірі ме екен?!
Көз алдыма Нәметқұл келе қалып, темір ұста дүкенінің көрігін 
басып тұрғандаймын. Мен көрікті басқан сайын шоқ шашырап, 
қып-қызыл от ойнайды. Қайда сол ойнақтаған от?
О, отты сағыну қи - ы - ын.
− Әй, – деді маған Айша. – Айдалада ай қараған адамдай неғып 
тұрсың? Киін. Баянның үйіне бар. Oт әкел!
Терезеге  қараймын.  Ақ  түтектен  ештеңе  көрінбейді.  Далаға 
шығамын-ау деп ойлауым мұң екен, тұла бойым түршігіп, мұздап 
қоя берді.
−  Боран  басылатын  шығар,  содан  кейін...  –  деп  міңгірлей 
бастап  едім,  Айша:
−  Бай  баласы  –  байға  ұқсайды,  байланбаған  тайға  ұқсайды 
деп  тұрмысың?  Сендей  кезінде  шолжаңдаса  –  әкең  Мұртаза 
шолжаңдаған шығар. Өйткені ол – бай баласы. Ал саған не жоқ?! 
Сен қай байдың баласы? Мына жалмауыз заманда ту деген мен 
емес  саған.  Бол,  жылдам!
Айша осы жерде қателесті. Мені осы заманда туған өзі емес 
пе? Мен өз еркіммен, өз ықтиярыммен келіппін бе бұл заманға?
Бірақ Айшамен салғыласуға болмайды, тілімді тістеп, тысқа 
шықтым. Қолыма шоқ салатын қақандоз алып едім, Айша:
−  Әй,  қақандоздағы  от  тұрмақ,  мына  боран  өзіңді  ұшырып 
кетеді.  Шелек  ал,  үстін  таптап,  табамен  бастыр,  –  деді.
Сыртқы  есіктің  көзін  үрінді  қар  басып  қалыпты.  Сыртқы 
есіктің  ішке  қарай  ашылатыны  қандай  жақсы  болған.  Сыртқа 
қарай ашылар болса, қамалып қалатын едік. Әйткенмен, біздің 
осы  үйді  ақылды  адамдар  соққан.
Әуелі  есіктің  көзіндегі  қарды  күрекпен  әрең  ашып  алып, 
күресін үйме қардан тепкішек жасап, ақтаудың үстіне шыққандай 
болдым. Кәдімгідей еңсегей үйіміз аласарып, жан-жағын тау-тау 
қар басып қалыпты.

Баянның үйі біздің үйдің батыс жағында. Шамада, жүз елу-екі 
жүз метрдей жер. Боран сол жақтан ұрып тұр. Ыққа қарай жүрсең 
бірсәрі.  Ал  енді  жұлқына  соққан  жынды  боранға  қарсы  жүру 
азап. Басыңды тұқшитып, иығыңа тығасың. Екі көзіңді жұмып 
аласың.  Оқша  атқылаған  қар  көз  аштырмайды.  Құдай  абырой 
бергенде, Айшаның қолы өнерлі. Аққоян құлақшынымның бауын 
алқымдап байлап, мойнымды Айша тоқыған бөкебаймен шаңдып 
алғанмын. Үстімде Айша өзі тіккен сары құрақ мақталы күпәйке. 
Құданың құдіреті, осы кезде сары құрақ мата көбейген. Сөйтсе, 
соғыста жүрген солдаттардың киімінен қалған сарқыт екен ғой. 
Матаның  қалған  қиықтарын  құрап,  соны  кәдімгідей  метрлеп 
сатады екен. Біздің Борандының базарына да жеткен екен. Күзде 
Айша жұмыртқа сатып, май сатып, әйтеуір, әрекеттеп, сол құрақ 
матадан бір күпәйке тігіп берген. (Үйде өзіміздің «Zinger» деген 
машинамыз  бар  ғой).  Шалбар  да  мақталы.  Киіздің  сыртын 
матамен  қаптап,  сырмалап  байпақ  тігіп  берген.  Байпақтың 
сыртында пұшық калош. Қолымда – тері қолғап.
Суықтан үсіп өлер жайым жоқ. Бірақ боран адым аштырмайды. 
Бетіме пытырлап оқ тиіп жатқандай тыз-тыз етеді. Майдандағыдан 
несі кем?
Ақ бораннан адасып кетер ем, адассаң, сонда өлесің. Бағыма 
қарай, Баянның үйі от жағып жатыр-ау деймін: мұрныма түтін иісі 
келеді. Ақ түтекте мұрынға қармен бірге араласып кірген түтін 
иісінен артықты жалғанда сезген емеспін. Кейін-кейін «Красная 
Москвадан» бастап, француз духиына дейін иіскеп көрдім, бірақ 
боранды  күнгі  қой  қиының  түтінінің  иісіне  дүниеде  еш  жұпар 
тең келмейді.
Сол түтін мені адастырмай, Баянның үйіне алып барды.
Өлгенде әрең жеттім-ау. Біздің үйге ең жақын көрші – осы Баян. 
Одан  ары  Қаратайдың  үйі,  оның  қарсысында  –  Дүйсенбайдың 
үйі.  Тағы  бір  сайдың  ар  жағында  Мамыт  атамның  үйі,  одан 
әрірек Оңғарбай атамның үйі. Ал шығыс жағымызда, Бердімбет 
сайдың арғы жағында ел көп. Бірақ мына боранда терең сайдан 
өту қиямет.
Баянның үйі есігін әрең ашты. Есікті тақылдатып ұрып тұрған 
адам екенін, боран екенін айыру қиын шығар. Мұндай ақ дауылда 

дені  дұрыс  адамдар  далаға  шықпай  өз  үйлерінде  отырады. 
Сондықтан  біреу-міреу  келеді  деп  күтпеген  де  болар,  әйтеуір, 
сықырлауық  есікті  тоқылдатып,  аузы-мұрныма  сұғанақтана 
тығылған  қарға  тұншығып  ұзақ  тұрдым.
Әлден уақыттан кейін ауыз үйден:
–  Бұл  кім?  –  деп  сұрады.  Боранбайдың  даусы.  Баянның 
тұңғышы.  Менен  үш-төрт  жас  үлкен.
Бұрын бұл елде есік қаққан адамнан «бұл кім?» деп сұрамаушы 
еді. Сірә, менің мына келісім шектен тысқары болуы керек.
− Мен – Барсхан.
Есік ашылды. Ауыз үйге бұрқ етіп, боран менімен ілесе кірді. 
Түрімнен шошып кеткен болуы керек, Боранбай:
− Адасып жүрсің бе, қайдан жүрсің? – деп қойны-қонышыма 
сіресе  тығылып  қалған  қарды  сілкілеп  түсіре  бастады.  Қарды 
қағып, аяғымды тазалап ішке кірдім.
Даладан  кейін,  мынау  шағын  бөлме  пейіш  сияқты  көрінді. 
Жып-жылы  екен.  Пеште  от  жанып  тұр,  сірә,  көң  жақса  керек.
− Ойбу, байғұс бала, үсіп кете жаздапсың ғой, неғып жүрсің? 
– деп Баян бәйек болды.
Құс мұрыны болмаса, түсі жылы, сөзі майда кісі еді, жарықтық.
− Отқа жіберді, – дедім мен аузым икемге келіңкіремей.
− Апыр-ай, Айша да жүрек жұтқан екен, осындай жұдырықтай 
баланы жұмсап, – деді Баян.
− Отымыз өшіп қалыпты, оттық жоқ, – дедім мен «жұдырықтай 
бала»  дегенге  намыстанып,  өзімді  өзім  болбыратпай  ұстауға 
тырысып. Он бірдегі бала да жұдырықтай бола ма екен. Менен 
жасы үлкен болса да, бойы тапал Боранбай шығар «жұдырықтай».
Барлығы: Баян, балалары Күләйна, Қаржаубай, Күләндә, Күлия 
–  бәрі  жабылып,  бір  ағаш  табақтан,  ағаш  қасықпен  быламық 
ішіп отыр екен. Әдейі аңдып келгендей ыңғайсызданып қалдым. 
Өйткені  бәрі  –  шешесі  шегіртке  тістеп  әкелген  қарлығаштың 
балаларына ұқсап, бәрі мойындарын созып, маған тесіле қарап 
қалыпты.
Баян:
− Кел, Барсхан, быламық іш, – деді. – Былайырақ отыр, – деп 
Қаржаубайды ығыстырып, маған орын ұсынды.

− Жаңа үйден көже іштім, рақмет, – деп, орнымнан қозғала 
қоймадым.
− Оттарың өшіп қалса, көжеге қайдан тоя қалдың? Отыр! – 
деді  Баян  бұйыра  сөйлеп.  Сөйлегенде,  қураған  ағашқа  жасыл 
жапырақ бітірердей сөзі мамық, жұмсақ, жып-жылы болушы еді, 
бұл жолы үні қатаң шықты. Өтірігімді ұнатпаған болса керек.
Быламық  май  қатқан,  дәмді  екен,  бірер  қасық  ұрттап,  тағы 
іше  түскім  келсе  де,  аузымды  алақаныммен  сүртіп,  орнымнан 
тұрдым.  Айшаның:  «Сұғанақ  болма!»  –  дегені  миыма  сарт  ете 
қалды.
Шелекке  қи  шоқтан  тамызық  салып,  Айша  айтқандай  үстін 
табамен  бастырып,  далаға  шықтым.
Баянның  үйін  айнала  беріп,  ықтан  шыққаным  сол  екен,  гу 
-  у  -  у  еткен  жел  шелекті  қолымнан  жұлып  әкетті.  Қаңбақтай 
домаланып ала жөнелді. Қарға малтығып, артынан қуып келемін. 
Жон  арқамнан  жел  итеріп,  дедектетіп,  өзімді  ұшырып  барады. 
Құдай ұрып, құрыған жерім осы болды. Шелекті әрең ұстадым: 
таба да жоқ, шоқ та жоқ, қар тығылып қалыпты.
Баянның  үйіне  тағы  қайтып  баруға  бет  жоқ.  Шоғын  аямас-
ау, бірақ өлім ғой. Боранбай мысқылшыл, елге жаяды. Қыздары 
да күледі. Баян: «Бұл кімге тартып осынша болбырақ болған?» 
– дейді ғой. Ішінен «Әкең жақсы еді, шеше де ширақ, саған не 
болған?» – деуі мүмкін ғой.
Қу шелекті өз үйімнің дәл алдына қарға бойлата шаншыдым 
да, жон арқамнан итерген желдің ырқына көніп, дедектеп,
Бердімбет сайдың, ар жағына бір-ақ шықтым. Не өлемін, не от 
алып қайтамын, атасына нәлет!
Сайдың арғы бетінде, бір тоғай шидің тасасында, Сәрсенбай 
атамыздың кішкентай үйі жәрбиіп тұрады.
Сәрсенбай – біздің ағайынымыз. Баяғыда Бердімбет байдың 
жылқысын  баққан,  Әйнек  деген  апамыз  Күнікей  бәйбішенің 
қызметінде жүрген. Мұртаза кеткен соң, бұрынғыдай жақындығы 
жоқ.  Мен  түсіне  бермейтін  бір  себебі  бар.  Сәрсенбай  әмеңгер 
болғысы келген дей ме, Айшаны алмақшы болған дей ме... Айша 
оған: «О, оңбаған Ұлтанқұл!» – десе керек.
Содан қайтып Сәрсенбай біздің үйге жоламайды екен.

Бірақ Әйнек апамыз, жарықтық, бір жапырақ, қағілез кісі еді. 
Анда-санда үйге келіп: «Айналайын мырзаға-ау, кебін киген жоқ 
едің, кебенек киіп кетіп ен, қайда ғана кеттің-ау, аһ!» – деп аңырап 
алатын. Мен ес білмейтін екі-үш жасар кезімде, Айша Құрмашқа 
аяғы  ауырлап  жүргенде,  осы  Әйнек  мені  арқасынан  түсірмей 
көтеріп жүреді екен. Енді мүлде жат адамдар сияқтымыз.
Мына аласапыран – ақырзаман боранда бұл үйге келмес едім, 
бірақ амалым қалмады.
Сәрсенбай  атам  терезенің  алдында  етік  жамап  отыр  екен. 
Бойжеткен  екі  қызы:  Бибігүл  мен  Тұйғын  біреуі  ұршық  иіріп, 
біреуі  шұлық  тоқып  отыр.  Соғыстағы  әскерге  деп.  Әйнектен 
басқасы  маған  ләм  деген  жоқ.  Әйнек:
−  Ойбу,  үсіп  кетіпсің  ғой,  отқа  жақын  отыр,  –  деп,  пештің 
жанынан орын ұсынды. Мен отырмай, шаруамды айттым. Осылай 
да осылай, үйде от жоқ. Менің шаруам Сәрсенбай атама арналса 
да, ол естімеген болып, аузына намдалған жібі бар жуалдызды 
тістеп алып, етіктің табанына біз тығып, тұқшыңдап отыра берді.
Әйнек жұдырықтай бір уыс кемпір болса да, шалына әлі әмірі 
жүретін болуы керек:
− Тек! Онысы несі? Мына Барсхан азаптың аузынан келіп тұр 
ғой. Айдауға кеткен әкесінің жақсылығын көп көріп ең ғой, не 
көрінді сонша, бер оттықты! – деді.
Сәрсенбай етікті лақтырып тастап, тістеуік, балға, шеге салған 
қобдишаны алып, сақұр-сұқыр араластырып, арасынан асықтай 
бір  шақпақ  тас,  содан  соң  орақ  тістің  басын,  қара  андыздың 
сабағын алып, кемпіріне берді, кемпір маған берді.
Одан от шығаратын қандай амал бар, оны қырсық шал айтқан 
жоқ. Мейлі, мынаусына да рақмет. Миы болса, өзі тапсын амалын 
деген шығар.
Таңертең кеткеннен түс әлетінде үйге әрең жеттім. Түс екенін, 
әлде кеш екенін ажыратып болмас, арсылдаған ақ мылтық.
Үйге кірсем, Айша қалың киініп, мені іздеуге шыққалы жатыр 
екен. Сірә, өлді деген болуы керек. Құрмаш пен Батырхан мені 
өліп қалды ма деген соң, жылап отыр екен.
Айша  ұрса  ма  деп  едім,  ұрыспады.  Қайта  үсті-басымды 
шешіндіріп,  үсіп  кеткен  бетімді  сипалап,  кеудесіне  басты.

Тіпті «от қайда?» – деп сұраған да жоқ.
Сонда мен Сәрсенбай шал берген аппақ шақпақ тасты, болат 
соққышты, қара андызды алып, шақпақ тасты болаттың қырымен 
шақ-шақ еткізіп ұрғылап едім, жарқ-жұрқ етіп, шоқ шашырады. 
Бірақ  қара  андыз  тұтанбады.  Қара  андыздың  тұқылын  тасқа 
тақай  түсіп,  қысып  ұстап,  тағы  шағып  едім,  тамызықтан  түтін 
бұрқ етті. Абайлап үрлеп көріп едім, көздей болып, қып-қызыл 
от ойнап шыға келді.
Айша,  Құрмаш,  Батырхан  үшеуі  бас  салып  мені  құшақтап, 
айда  кеп  аймаласын.
Сыртта түнек тұрса да біздің оқшау, жалғыз үйге Алланың ақ 
нұры жауғандай, үйдің іші, тіпті түкпірдегі ұраға дейін жарқырап 
кеткендей болды.
Тасты  аяғымызбен  таптап  жүрміз.  Таста  жан  жоқ  деседі. 
Таста  тамыр  жоқ  деп  ғайбаттайды.  Сандырақ!  Таста  от  бар. 
От болса жаны бар. Жаным бар деп жүрген адамдардан артық. 
Өйткені  адам  кеудесіндегі  от  мың  күн  жанып,  бір  күн  өшеді. 
Ал  тастың  тамырындағы  от  мәңгілік.  Бірақ  ол  менмұндалап 
айқайламайды.  Адамдар  сияқты  мақтанбайды.  Таулардың  өзі, 
тіпті қазір бораннан көрінбей тұрған Манас шыңның өзі, бүкіл 
Тәңіртаудың өзі От перзенті. Жердің ішек-қарны ақтарылып, от 
болып  бұрқылдағанда  таулар  туған.
Ал  мына  Сәрсенбай  берген  асықтай  тас  –  біздің  Шақпақ 
тауымыздың  бір  қиыршығы.  Оны  Тәңір  біз  өлмесін  деп 
жаратқан. Бірақ біз ұмытып кете береміз. Рақметіміз жоқ, тәуба 
–  тауфиғымыз  жоқ...