БҚму хабаршы №2-2016ж

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
232 
махаббат», «Қожайын», «Контузия», «Бір қызық сапар»,  «Басынан Қаратаудың көш 
келеді», «Біз бір ұядан ұшқанбыз», «Қағытпа қалжыңдар», «Әкім мырзаға ашық хат» 
сияқты әңгімелері мен халық жазушысы туралы жазылған оншақты мақала беріліпті. 
Сондай-ақ 2012 жылдың бір өзінде «Абылайдың ақырғы күндері», «Әріп пен Сара», 
«Ханның  басы  қанша  тұрады»  атты  үш  хикаят,  «Донжуан  қораз»,  «Қысыр  кеңес», 
«Диктатордың ажалы», «Қараманның қарғысы», «Құрдастар», «Ағалардың алақаны», 
«Батырмен  өткен  бір  күн»,  «Елім-айлап  өткен  өмір»  т.б.  сияқты  әңгімелері 
баспасөзде  жарияланды.  Үнемі  басылып  келе  жатқан  сыр-сұхбат,  ой-толғамдары  өз 
алдына бір төбе. 
Оның  қаламынан  туған  шығармалар  тақырыбының  ауқымдылығы,  көтерген 
мәселесінің  сонылығы,  идеясының  терең  шыншылдығы  және  стильдік  тіл  бітімінің 
көркемдігі  туралы  баспасөз  беттерінде  аз  жазылған  жоқ.  Біз  осының  ішінде  екінің 
бірі  бара  алмаған  шекара  мәселесі,  оның  екі  жағындағы  адамдар  тағдыры  егжей-
тегжейлі сөз болатын «Тағдыр» романына тоқталмақпыз. Аталмыш роман жанрлық 
сипаты жағынан тарихи-көркем туынды болғанымен, бұл шығарма 1880 жылдары екі 
алып  империя      шекара  бөліскенде  қызыл  сызықтың  арғы  жағында  қалып  қойған 
қазақтардың шежіресі іспетті. Цин (Чин, Ежен хан, Маншың) империясының (1644-
1911жж.)  18-ғасырдың  орта  шенінде  Орта  Азияға  дейін  ірге  жайып  келуі,  қазақ 
тарихында  ұлт-азаттық  көтерілістердің  тууына  аса  үлкен  ықпал  жасады.  Кейбір 
зерттеу еңбектерде Чин атауы қолданылады.Негізінде  Чин, Цин, Еженхан, Маншың 
сөздері  бір  ұғымды  береді.    «Қытайды  Шығыста  Чин  деп  атайды,  яғни  Иисус 
Христос  туғанға  дейінгі  221-206  жылдары  патшалық  құрған  бірінші  монархиялық 
император  әулетінің  Цин  деген  атымен  атап,бірақ  Цин  деудің  орнына  Чин  деп 
бұрмалап  кеткен.  Бұл  әулеттің  негізін  қалаушы  Цин  Ши-Хуан-ди  деген  кісі 
болған.Цин  әулеті  екінші  буынында  ішкі  өзара  соғыстардың  салдарынан  құрып 
кеткен»,-деген  Шоқан  Уәлихановтың  тұжырымдамасына  сай  жазушы  Цин  деген 
атауға    табан  тірейді  [1,  228  б.].  Роман  сюжеті  Тарбағатай  өңірі,  Құлыстай  өлкесі 
және Маньчжур өкіметінің  «Сунцзай-чан», яғни «жаңғырған қала» деп атаған бірақ 
қазақтар  бөтен  сөзге  тілі  келмегендіктен,  Шәуешек  деп  атап  кеткен  қаласында,  бас 
кейіпкер,тарихта  болған  адам,  Демежан  айналасында  өрбиді.  «Шәуешек»-түрік-
монғол  тілінде  тостаған  деген  мағына  береді.Былай  ойлап  қарасаң,  шынында  да, 
айдалаға  келіп  орнаған  шара-аяқтай  ғана  шағын  бекініске  бұдан  артық  қандай  ат 
қоюға болады»,  -дейді автор [2, 3 б.]. Шәуешек тағы бір зерттеу еңбектерде ру аты 
ретінде кездеседі.  
1988  жылы  «Жазушы»  баспасынан  жарық  көрген  «Тағдыр»  романының  
Қазақстан  Республикасы  Мемлекеттік  сыйлығынына  ие  болуы  тегін  емес.  Өйткені 
тарихи  шығарма  жазғаннан  кейін  ондағы    деректерге  ешкім  дау  айтып,  күмән 
келтірмеуі  керек.  Автордың  өзі  сол  өлкеде  туып  өскендіктен,  оған  Демежанның  ел 
ішіндегі өмірі, бақкүндес ағайындармен, алпауыт халдайлармен тартысы бала жастан 
қанық болғанымен, сол кездегі  Маншың  хандығының ішкі-сыртқы жағдайы, орыс-
қытай  қарым-қатынасы,  шекара  бөлісінің  жәй-жапсары  әлі  де  толық  емес  еді. 
Сондықтан  жазушы  бір  жылдай  уақытын  архивтерді  ақтарып,  тарихи  зерттеулерге 
үңіліп,  Маншың  династиясының  үш  ғасырлық  шежіресін  бастан-аяқ  сүзіп  шығады. 
Әсіресе,  соңғы  жесір  патшайым  Цыси  тұсындағы  сарай  төңкерістері  мен  оның 
Шынжаңға жеткен думпуін түгел оқып зерттейді. Шекара бөлісудің құжаттары: 1861 
жылғы  Петербург  келісімі,  1881  жылғы  Бежин  келісімі,  1884  жылғы  Шәуешек 
хаттамасы  да  назардан  тыс  қалмаған.  Сол  тұста  Шәуешекте  тұрған  алғашқы  орыс 
консулдары  (Татаринков,  Балкашин,  Федоров  т.б.),    Тарбағатай  аймағын  билеген 
амбылар  (князь,  губернатор  мағынасында)    мен  халдайлар  (шекара  қызметшілері), 
шекара  бөлісінен  кейін  ел  ішінде  өткен  алғашқы  сайлау,  қазақтан  шыққан  тұңғыш 
үкірдайлар  (үкірдай-аға  сұлтан  дәрежелі  лауазым)...  Міне,  осылардың  бәрін  де 
автордың  өте жетік білуі – Шыңжан аймағындағы қазақтардың қоғамдық-әлеуметтік 
өмірінен толыққанды тарихи-көркем шығарманың жазылуына себеп болды. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
233 
 Шығармадағы  бас  кейіпкер  Демежанды  әкесі  Керімбай  13  жасында 
Тарбағатай  және  Алтай  аймақтарының    губернаторы,  Цин  империясының  жоғары 
дәрежелі  өкілі    Ши-амбыға  аманатқа  тапсырады.  Ол  уақытта  ру  көсемдері  өз 
балаларын бауырынан жырып, ұлыққа әкеп беруге тиіс болған. Сөйтіп Демежан Ши-
амбының  қолында  қытай-маньчжур  балаларымен  бірге  бір  мектепте  оқиды. 
Гимназияны  бітірген  соң,  Ши-амбының  шырмауынан  шыға  алмай,  оның  қолында 
қалып қояды.-Ал сенің өз басыңа келсек,-деді Ши-амбы дауысын соза, сөз арасында 
ыңылдап алатын әдетімен.-Сен жеке Керімбай зәңгінің ғана баласы емессің, менің де 
туған  балам  сияқтысың.  Қаршадайыңнан  менің  қолыма  өстің.  Ханзуша  (ханзу-
қытайлар өз ұлтын осылай атайды) тіл үйреніп, осындағы бекзадалармен бірдей білім 
алдың.  Мемлекеттің  тілін,  заңын  білетін  сен  сияқты  көзі  ашық  азаматтар  біз  үшін 
қашан  да  қадірлі.Күні  ертең  осындағы  қазаққа  бас  болатын-сендер  емессіңдер  ме?             
[2,  24б.].  Орағытқан  ұзын-сонар  диалогтан  кейін  Ши-амбы  Демежанды  шекара 
бөлісіне қатысатын комиссияның құрамына кіргізіп отырғандығын айтады.  
Шекара  бөлісі  тұсында  елді  тыныш  ұстап,  бей-берекет  шашыратып  алмауды 
Керімбай зәңгіге қатты тапсырған Ши-амбы, шекара бөлісі аяқталған соң, қыр еліне 
бірінші  рет  жаңадан  сайлау  жүретінін,    зәңгілерді  (зәңгі-болыс  дәрежелес  лауазым)  
біріктіріп,  үкірдайлардың    қол  астына  қарататынын,  егер  бытырап  жүрген  
Төртуылдың  басы  бір  жерге  жиналатын  болса,оған  Керімбайдан  артық  үкірдайды 
шырақпен  іздесең  де,  таппайтынын  айтады. Шындығында  Керімбай  тарихта  болған 
адам 1880 жылдан бастап, Төртуыл руының біраз жыл үкірдайы болады.  
1860  жылдары    екі  империяның  өкілдері    өздерінің  шекараларын  қалай 
белгілеу  мәселесі  бойынша  келіссөз  жүргізді.  Олар  қазақ  жеріндегі  мемлекеттік 
шекара шебін белгілеу тұспалдарына көп таласып, ұзын-сонар айтыстан  кейін  барып 
бір  мәмілеге  келіп,  1864  жылы    Шәуешек  қаласында  “Қытай-Ресей  батыс  солтүстік 
шекараны  белгілеу  келісіміне”  қол  қойды.  Сонымен  Қытай  мен  Ресейдің  мемлекеттік 
шекарасының  негізгі  шеп  шеңбері  (линиясы)  белгіленді.  Осы  келісім-шарттың                              
5-тарауында: “…Жер қайсы мемлекетке бөлінсе, онда отырған адамдар сол жерімен бірге 
сол  мемлекеттің  басқаруында  болады”,-деп  келісілген.  Сөйтіп  қазақтың  жерінің  Қытайға 
тиген  бөлігінде  отырған  қазақтар  жерімен  бірге  Қытайға,  Ресейге  тән  болған  өңірдегі 
қазақтар жерімен бірге Ресейдің басқаруына қарады [3, 15 б.].  
Десе де, бұл келісім  сол қалпында жүзеге аса қалған жоқ. 1864 жылғы батыс 
өлкелердегі  ұйғыр-дүнген  көтерілісі  келіссөздердің  жүргізілуіне  кесірін  тигізді. 
Көтеріліс  нәтижесінде  пайда  болған    Дүнген,  Ұйғыр,  Қашғар    феодалдық 
құрылымдары өзара қырқыстарға ұшырап, сайып келгенде олар Қытай әскерлерінің 
соққысынан құлады. Қытаймен жанжалға барғысы келмеген Ресей 1879 жылы Құлжа 
өлкесінен  кетіп,1881  жылы  Санкт-Петербург  шарты  жасалды,  ол  бойынша  Іле 
өлкесінің  батыс  бөлігі,  яғни  ежелгі  қазақ  жерлері  Ресей  жағында  қалды.  Бірақ 
Қытайдың  да  үлесіне  аз  тиген  жоқ:  өйткені  өлкенің  Қытай  жағында  қалған  шығыс 
бөлігінде Найман руының 5000-дай қожалығы, яғни 20000-дай адамы бар 12 болысы 
(сыбан,  байжігіт,  қызай)  көшіп  жүретін  еді.  Сөйтіп  бір  халықты  екі  империя  екі 
бөлікке бөліп алды [4, 66 б.]. Осы деректер романда  терең ашылып, өзінің  көркемдік 
шемімін тапқан.    
1864  жылғы  Шығыс  Түркістанда  болған  көтеріліс  туралы,  осы  өлкенің 
тарихын зерттеуге 20 жылын арнаған  тарихшы Құрбанғали Халид (1843-1913) 1910 
жылы шағатай тілінде Қазан қаласында басылып шыққан «Таварих хамсе- и шарки» 
атты еңбегінде бұл шабуылдан негізінен төртуыл елі  көбірек зиян шеккендігін атап 
көрсеткен  [5,  139  б.].  Бұл  мәлімет  тарих  ғылымының  докторы,  профессор 
Н.Мұқаметханұлының «Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы» (1860-1920) атты 
монографиясында  да  жан-жақты  талданған.  Бұл  арқылы  жазушы  келтіріп  отырған 
деректердің  шынайы өмір шындығынан алынғандығы айдан-анық көрінеді [3, 28 б.]. 
«Іленің  халқы  жергілікті  мұсылмандар,  қашқарлықтар  мен  тараншылар, 
манчжурлық  әкімдер  мен  қытайлар  қалаларда  тұрады.  Сибо  мен  солондар  әскери 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
234 
халық...  Сибо  мен  солондар  Манчжуриядан  қоныс  аударып  келген  тайпалар. 
Солондар  шекаралық  Саха-лян-ола  округінен  шыққан  даурлармен  (монғол  тектес 
халық) тектес затында манчжурлар мен  даурлардан өрген халық.Сибо- манчжурлар 
мен  солондардан  шыққан  аралық  тайпа.  Олар  бұл  жерге  осы  өлкені  жаулап  алған 
кездерде ауысқан. Тараншылар-манчжур тілінде диқан деген сөз. Қашқардан  қоныс 
аударылып  келген  шаруалар»  –  деп,  Ш.Уәлиханов  айтып  отырған  «сибо  мен 
солондары»  романдағы  ең  сұмпайы  образ  Мәтен  амбы  мен  халдайлардың  шыққан 
тегі  [1, 394-395  б.].  Бұл  мәлімет  романда    Демежанның  ұстазы,  Қытайдағы  тарих 
ғылымының  атасы  Сыма-сяннан  бастап,  кейінгі  оқымысты  ғалымдардың  еңбегін 
түгел  тауысып,  көп  оқыған  оқымысты,  гимназияның    директоры  Ли-шансынның 
жазбаларын Ши-амбыға оқыту арқылы баяндалады.Жалпы қазақтың өткен  тарихына 
шолу  роман  композициясына  Ли-шансының  қолжазбасы  түрінде  кіріккен.  Ли-
шансын образы ойдан алынса да, өз  ісіне берілген, осы арқылы шәкіртін  де баурай 
білген нағыз педагог-ғалым ретінде шынайы бейнеленген.  
Цин империясы  Жоңғарияны басып алғаннан кейін иен қалған өлкеге  бірен-
саран  маньчжур  командирлері  мен  шахар,  сібе-солон  әскерлерінен  сұрыпталып 
алынған қаталдығымен, ештеңеден тайынбайтын  жанкештілігімен көзге түскендерін 
қалдырып,  әскербасыларына  халдай      (хорылдай-шекара  күзетінің  жауапты  адамы) 
деп  атақ  беріп,  бұларды  өзен  бойындағы  ең  шұрайлы  жерлерге  қоныстандырады. 
Енді  бұрынғы  ойраттар  мекеніне  қамал-бекіністер  салып,  жаңадан  әкімшілік 
аймақтар  құрды.  Хан  ордасы  саналатын  бұрынғы  Щорс  тайпасының  иелігіне  Іле 
аймағы  құрылып,  оның  орталығы  Құлжа  қаласына  осы  өлкенің  бас  қожасы  –
Жаңжұнның өзі жайғасты. Еренқабырға бөктеріндегі көшпелі  хошуттар мекені енді 
Үрімжі  аймағы  деп  аталатын  болды.  Ал  торғауыттар  мен  дүрбіттер  қоныстанған 
жақта  Алтай,  Тарбағатай  аймақтары  қалыптасты.  Ең  ақырында  ежелден  Шығыс 
Түркістан аталатын Жоңғария мен Қашқарияның бұрынғы есімі өшіріліп, бұл өлкеге 
ресми  түрде  1884  жылы  «Шынжаң»  (қытайша  -жаңа  өлке)  деп  жаңадан  ат  қойды. 
Цин  өкіметі  1760  жылдар  шамасында  егін  салдыру  үшін  Жаркент,  Құмыл,  Хотан 
аймақтарынан  Іле  бойына  7000-ға  жуық  ұйғыр  шаруаларын  көшіріп  әкелді.    Кейін 
«тараншылар»  (егіншілер)  деп  аталып  кеткен  ұйғыр  шаруалары  Жоңғар  даласына 
осылай  келіп  қоныстанған  еді.  Осылайша  азық-түлік,  нан  мәселесі  шешілген  соң, 
енді  әскерді  әйелсіз,  некесіз  ұстаудың  қиыншылығы  туғандықтан,  Цин  өкіметі  ішкі 
өлкеден зорлағандай етіп, 10 мыңға жуық бойдақ қыздар мен жесір әйелдерді алып 
келді.  Әйелдердің  әдемісіне,  жастауына  ұмтылып,  әскер  арасында  қатты  жанжал 
шыққандықтан,  Іленің  Жанжұңы  адам  баласының  ойына  келмейтін  аса  бір 
тапқырлық  көрсетті.  Ұзындығы  кісі  бойы  келетін  көп  кенеп  қаптар  әзірлетіп, 
әйелдерді  сол  қапқа  салып,  аузын  буып  қойды  да,  сапқа  тізілген  әскер  өз  бағын 
сынап,  рет-ретімен  лотерея  билетін  суырғандай  өздеріне  бұйырған  болашақ 
жарларын осылайша таңдап алады. Бұл күнде Тарбағатай,  Іле аймақтарында ақ сүйек 
атанып,  алшаң  басып  жүрген  маньчжур,  дахұр,  сібе-солаң  әулетінің  көпшілігі  сол 
«қаптағы әйелдерден» таралған ұрпақ  болатын. Халдайлардың бастығы  Шихалдай, 
Бахалдай,  Дохалдай,  Кехалдайлардың  арғы  әжелері  осы  қаптағы  әйелдер  екендігін 
біліп,  оларды  мұқатудың  реті  келгеніне  Ши-амбы  оқып  отырған  қолжазбасынан 
басын  көтеріп,  рахаттанып  күліп  алды.  Ал  Ши-амбының  өзі  таза  қанды  маньчжур 
тұқымынан.  Мұның  аталары  1616  жылы  «Шығыс  Алтан  ордасы»  деген  қуатты 
мемлекет  құрып,  шығыстағы  аса  күшті  мемлекеттің  біріне  айналды.Бүкіл 
Монғолияны  басып  алып,  әбден  күшейген  маньчжурлар  1636  жылы  бұрынғы  атын 
өзгертіп, өздерін Цин (қытайша қасиетті деген мағынада) мемлекеті  деп жариялады. 
Қытайдың  әбден  әлсіреуін  күтіп  отырған  маньчжурлар  1644  жылы  Пекинді  басып 
алады.  Сөйтіп  сол  кездегі  есеп  бойынша  300  миллион  қытайды  300  мыңға  жетер-
жетпес  маньчжурлар    бағындырып  алады.  Содан  бастап,  270  жылдай  өздерінен 
мыңдаған есе көп халықты емін-еркін билеп-төстейді. Қан бұзылмас үшін маньчжур 
мен  қытай  некелесуге  тиым  салып,  қалың  қытайды  өздері  сияқты    түгелімен  айдар 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
235 
қоюға  мәжбүр  етеді.  Көктің  ұлы  асыл  текті  императордан  бастап,  барлық  ұлықтар 
мен бастықтар тек маньчжур тегінен болуы керек. Десе де, салт-сана, тіл, дін жөнінен 
бұлар  баяғыда-ақ  қытайласып  кеткен.  Бұдан  2500  жыл  бұрын  өмір  сүрген 
Конфуцийге жан теңгермей, соның ілімін қабылдап, оған Куңзі (данышпан, кемеңгер 
деген мағынада)  деген атақ береді.  
Цин империясы Жонғарияны басып алғаннан кейін қазақтардан бұл өлкеге ең 
алдымен  басып  кіргендер  Аягөз,  Ақшатау  маңынан  ауған  Қызайлар  мен 
Тарбағатайдың күнгейі Қатынсу бойынан асып түскен Төртуылдар еді. Бұларды Цин 
өкіметі  үш  бөлікке  бөліп,  Емілдің  жоғары  саласын  «Бас  Құлыстай»  деп  атап  оны 
Жоңғардан қалған жұрнақ –қалмақтарға береді, олар өздерін қашан Жұмықтар келіп 
ығыстырғанша  осында  тұрды.  Дөрбілжіннен  бері  Қамыстыға  дейінгі  аймақ  «Орта 
Құлыстай»  Төртуылдың  иелігіне  тиді.  Ал  Алакөлге  дейінгі  иен  алқап  Қызай  мен 
Мәмбеттің  үлесіне  тиді.  Қызайлар  жүз жылға жуық  осы  өлкені  мекендеп  тұрды  да, 
Керейлер көшіп келген соң, жер тапшылығынан Іле аймағына қарай қоныс аударуға 
тура  келді.  Қазақ  руларының  ішіндегі  ең  көп  көшкен  Абақ  керейлердің  бір  бөлігі 
Монғолияның Қобда аймағына қарай асты да, бір бөлігі Баркөл, Еренқабырғаға қарай 
ішкеріледі. Бұл екеуіне де ілеспеген үшінші бір тобы Тарбағатайдағы Майлы-Жайыр 
тауларына  келін  қоныстанды.  Сонымен  Тарбағатай  мен  Алтай  аймағында  қазақтың 
орта  жүзіне  жататын  екі  үлкен  ру  бірлестігі  қалыптасады.  Оның  бірі  –  наймандар 
да,екіншісі– керейлер.бұлардан басқа алты арыстан керейлермен қанаттасып жүретін 
аз  ауыл  уақ  бар.Мұндағы  найманның  өзі  үлкен  үш  тайпаға  бөлінеді.  Төртуыл  және 
Байжігітке  жататын  Жұмық  пен  Мәмбет.  Бұлардың  әрқайсысы  өз  ішінен  тағы 
тармақталып кетеді. Сөйтіп Жұмық сегіз зәңгі, Төртуыл жеті зәңгі Мәмбет алты зәңгі 
ел  екен.Бұларға  күн  сайын  қосылып  жатқан  төрт  зәңгі  керей  мен  бір  зәңгі  уақты 
қоссақ, Тарбағатайдағы қазақтың өзі әжептәуір елге айналады. Осы қолжазбаны оқу 
арқылы  Ши-амбы    бұл  аймақтағы  қазақтарды  төрт  үкірдайға  топтастыруды 
ойластырады.  Ақ  патшаға  қарайтын  қазақтардың  басқару  жүйесінде  де  ру-тайпа 
бірлестігі  қатты  сақталатынын  сол  кездегі  орыс  консулы  Н.Н.  Балкашиннен  сұрап, 
біліп алады. 
Осы  орайда    Балкашин  туралы  бірер  сөз  айта  кеткен  жөн  сияқты.  Консул 
Николай  Никонорович  Балкашин  1858  жылы  Мәскеуде  Кадет  корпусын  бітіріп, 
оншақты жыл сондағы губернатор кеңсесінде істейді. 1881 жылы Құлжаны қайтарып 
беретін  «Петербург  шартынан»  кейін    Шәуешекте  жаңадан  Ресей  консулдығы 
ашылғанда  Балкашинге  патша  ағзамға шын  берілген  адал  қызметкер  ретінде  қарап, 
оған зор сенім артып, бас консул етіп тағайындады.Ол 1882 жылдың 12 сентябрінде 
Шәуешекке  келіп,  өз  жұмысын  бастап  кетеді.  «Батыс  Сібір,Орта  Азия  және  Қытай 
иеліктері  арасындағы  сауда  жолдары»  деген  еңбегі  орыс  географиялық  қоғамы 
тарапынан  жақсы  бағаланды.  Көзі  ашық,  білікті  адам  болғандықтан,  романда  орыс 
консулы өзінен  жас кіші болса да, Демежанмен сыйлас, пікірлес жүреді. Өзі тұрған 
аймақта  орыс  пен  қытайға  қарағанда  мұсылман  халқының  саны  көп  екенін  ескеріп, 
Балкашин  бар  жұмысты  жергілікті  халықтың  салт-дәстүр,  дағдысымен  санаса 
отырып  шешті.  Сол  өлкедегі  Ши-амбыға  қателігін  бетіне  басып,  айтқанын  істетіп, 
айдағанына  жүргізетін  Балкашиннен  басқа  адам  болған  жоқ.  Егер  Балкашинмен 
шығыса  (келісе)  алмаса,  Ши-амбының  да  аймақ  әміршісі  болуы  екіталай  еді.  «Қай 
жерде қай халық көп болса, соларға жүгіну үлкен саясат еді, бұл жағынан хабары жоқ 
біреулер Балкашин мұсылман екен деп те жүрді»– дейді тарихшы Құрбанғали Халид 
[5, 169 б.]. Орыс тілін өте жетік меңгерген атақты қазақ ақыны Әріп Тәңірбергенов 
Семейдің  Сергиополь  уезінің  басшысы  Троицкиймен  тіл  табыса  алмай,  осы 
Балкашин консул боп тұрған кезде Шәуешекке келіп, тілмаш болып қызмет істейді. 
Балкашин  кеткенде  ол  да  өз  еліне  қайтып  кетеді.  Өкінішке  орай,  1887  жылы 
Петербургке қайтып бара жатып, Шиху мен Манас арасындағы жолда дарынды орыс 
дипломаты Н.Н Балкашин  қырықтан асқан шағында кенеттен қайтыс болады. Егер 
1907-1908 жылдары Балкашин консул болып тұрғанда Демежан сияқты елге ықпалды 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
236 
адамның    жазықсыз  дарға  асылып  кетуіне  жол  бермес  еді.  Себебі    Цин  өкіметі  ол 
кезде  Ресейдің  сенім  артқан  адамымен  санаспайтын  халде  емес,  құлаудың  аз-ақ 
алдында  құлдыраған  кезеңінде  тұрған  болатын...  Романдағы  Демежан  дарға  асылар 
алдында  орыс  консулы  Соковтың  келгенін  көріп,  үміт  оты  жылт  еткендей  болуы 
тегін емес. Бірақ Соков Балкашин емес те, Мәтен-амбы Ши-амбы емес қой.        
Сөйтіп  Ши-амбы  қазақтар  тұратын  аймақты  төрт  бөлікке  бөліп,  тұңғыш 
үкірдайларды сайлайды. Соның бірі Демежанның әкесі Керімбай зәңгі еді. 
Үкірдайлар мен зәңгілерді сайлау  кезінде Құлбай деген бір бай зәңгі  болуды 
армандап, Ши-амбыға ішінде үлкен көк айғыры бар отыздай жылқыны бір-ақ айдап 
әкеп өткізген-ді. Ши-амбы тізімнен шатасты ма әлде басқалардың бергені асып түсті 
ме, Құлбай ешбір мансапқа ілінбей атаусыз қалған-ды.  
-  Тақсыр...  тақсыр!  Мен  көк  айғырдың  иесі  Құлбаймын  ғой.  Сонымен  маған 
тигені  не  болды?  Елге  кім  болдым  деп  барайын?-  деді  ұлықтың  аузынан  шыққан 
сөзді қағып алғысы келгендей құлағын тосып. 
Ши-амбы  оны  ұмытып  қалған  секілді.  Қасындағы  сібе  тілмашы  Дабынтай 
оның сөзін қытайшаға аударғанда ғана, «апыр-ай, осы қазақтар-ай» дегендей қабағын 
кіржитті де:  
–
 
Та бұ шың!– деп орнынан қозғала берді. 
–
 
Не  айтты?  Не  айтты  мына  кісі?–  деп,  Құлбай  ентелей  түскен.Тілмаш 
ыңғайсызданып, иығын көтерді де: 
–
 
Өзіңіз де естідіңіз ғой, «Та бұ шың» деп тұрған жоқ па..–деген-ді. 
Осыны естуі мұң екен, Құлбай тілмаштың сөзін түгел айтқызбай, Ши-амбының 
соңынан тұра жүгірді. Сірә, жаңағы «Та бұ шың» деген сөзді көп мансаптың бірі деп 
ұқса керек. 
–
 
Рахмет,  тақсыр!  Маған  сол  «Табышың»  да  жетеді.  Бұл  жақсылығыңды 
өмірі  ұмытпаспын-ау.  Енді  Жұмықтың  жуандары  менімен  санаспай  көрсін!  –деп, 
Ши-амбының тартынғанына қарамай, қолын алып сілкілей берді [2, 167 б.].  
 Сөйтіп,  Құлекең  ауылына  барғанда,  арнайы  мал  атап  сойып  кіші-гірім  той 
жасайды.Келе-келе  бұл  оқиға  ел  аузында  күлкіге  айналып,  әлгі  кісі  өле-өлгенше 
Құлбай табышың атанып кетеді. Та бұ шың – қытайша «ол болмайды» деген сөз екен. 
Романда  тоңмойын,  надан  адамның    бет-бейнесі  осындай  күлкілі  штрихтармен  
нанымды түрде беріліп отырады.                 
Аймақ  әміршісі  Ши-амбының  орынбасары,  Тарбағатайдағы    халдайлар 
кеңесінің    бастығы  Ши-халдай  Демежанды  қазақтардан  шыққан  кең  тынысты, 
қайраткерлігін,  қабілеттілігін  біле  тұра,  қайда  салса  да  бұзып-жарып  шығатын 
біліктілігінен,  әділеттілігінен  сескеніп,  орайы  келсе,  көзін  құртып  жіберуді 
ойластырады.  Керімбай  үкірдай  ауырған  күннен  бастап,  төртуыл  атқамінерлерінің 
біразы  үкірдайлықтан  үміткер  еді.  Ши-халдай    мен  оның  артында  тұрған  айдары 
тоқпақтай  халдайлардың  тұтас  тобы  Демежанды  құлату  үшін  қазақтармен  тіл 
табысады.  Ши-халдай    төртуыл  жуандарының  арасына  жік  салып,  әрқайсына  жеке-
жеке  уәде  беріп,  үкірдайлықтан    үміттендіріп,    Ысқақтың  қолтығына  дым  бүркіп, 
Демежанға  қарсы  қайрап  салады.  67  жасында  Керімбай  қайтыс  болғаннан  кейін,  
қазақ  салтына  жүйрік  Ши-амбы  қыр  еліне  төртуылдың  бар  билігі  әзірше 
Демежанның қолында болатынын айтып, өз қолымен жазылған грамота-хатты  Ши-
халдайдың  қолына  ұстатып,  Керімбайдың  бата  оқырына  деп  өз  атынан  атан 
түйе,тайтұяқ жамбы бастатқан бір тоғыз ақтық  жібереткізеді. Қулық-сұмдық, пәле-
жаланы  жеті  қырдың  астындағыны  болжайтын  көреген  құмалақшыдай  білетін  Ши-
амбы  төртуыл  зәңгілерінің  меселін  қайтару  үшін  мұны  әдейі  істейді.  Расында  да, 
желдің  қай  бағыттан  соғатынын  аңдап  қалған  ру  басылары  әзірше  сыр  алдырмай, 
Керімбайдың қырқынан кейін көкек айының ортасында Шәуешектегі төртуыл елінің 
сайлауында  Демежанға  амалсыз  дауыс  береді.  Бірақ  аймақ  әміршісі  Ши-амбы 
олардың  жәшікке  салған  шарларын  санамай-ақ,  дүйім  елдің  көзінше  Маншың 
өкіметінің Уаң (ақсүйек, князь мағынасында) дәрежелес шенін білдіретін, көк тасты 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
237 
тәжіні Демежанның басына өз қолымен  әкеп кигізеді. Бірақ өз билеушілерінің таза 
өз  руларынан  болмай,  керей  тайпасынан  жаралуы  төртуыл  ұлықтарына  іштей  бір 
енжарлық туғызып, көңілдері олқы күйінде аттанады.  
Сөйтіп,  Демежан  Тарбағатай  аймағын  мекендейтін  төртуыл  елінің    үкірдайы 
болады.  Ши-амбыға  тілмаш  болып  жүрген  кезінде,1880  жылдары  екі  елдің    шекара 
бөлісі  тұсында    комиссияның  құрамында  болып  шекара  сызығы  жүретін  межені 
нақты айқындауда, қырғын болып кететін талай қиын-қыстау сәттерден екі жақты да 
аман сақтап қалады.Шекара бөлісі тұсында неден болса да тайынбауға дайын тұрған 
қарулы  қазақтарға  істің  мән-жайын  түсіндіріп,  екі  жақты  да    қантөгістен  сақтап 
қалса,    шекара  бойына  тақау  отырған  қазақтардың  екі  елдің  қайсысына  қараймын 
десе де ерікті болуы және қараған жағынан өріс-қоныс берілу мәселесінің шешілуіне 
де ықпал жасайды. 70-тен асқан шағында Ши-амбы қызметінен кетеді, оның орнына 
келген  Мәтен амбының саясатына  Демежан бірден қарсы шығып, жайылым жерді 
жөнсіз  егіншілікке  айналдыру,  сондай-ақ  егіншілік  жерлер  мен  суды  халдайлардың 
жеке  иелігіне  беруге  қарсы  батыл  қарсылық  білдіреді.  Мәтен  амбының 
парақорлығын  әшкерелейді.  Демежан  тағдырына  байланысты  романдағы  осы 
оқиғалар тарихи деректермен нақтылы үндесіп жатыр.   
 Мәтен амбы мен Ши-халдай   өздерінің  қылмыстарын қалайда жасырып қалу 
үшін  қолдан  келген  қастығын  аямай  Демежанның  көзін  құртудың  амал-айласын 
ойластырады.Ең  алдымен  Қызылбаланың  Ысқағымен  тіл  біріктіріп,  оны 
қаруландырып, Демежанға  жабылатын жаланың бастаушысы, себепкері   ретінде 
пайдаланады.  Жамбылды  (қорған)  қорғайтын  полицейлермен  қоса  келген  Ысқақ 
полицейлердің  мол  шоғырына  Демежан  тұрған  үйді  қоршатып,жанында  қалған  бір 
жас  полицейді  дереу  өлтіртеді  де,  Демежанның  қорасындағы  талдың  түбіне  көміп 
кетеді.  Сосын  өтірік  шу-шұрқан  шығарып,  полицейлердің  бәрін  жинап,  қайтадан 
Шәуешекке алып кетеді. Қаскүнемдердің мұндағы есебі Демежан өзін ұстауға барған 
полицейлерге  қарсы  шауып,  ақыры,  «өкімет  адамын  өлтірді»  деген  жаланы  жабу 
болатын. Сценарий бойынша ертеңінде одан да көп полицеймен тергеушілер тобын 
келтіртіп,  «өздері  көмген  дайын  өлікті»  тауып  алған  болып,    Демежанды  дереу 
тұтқындайды.  Осы  бетте  Демежан  абақтыда  сұрақсыз,  дәненесіз  ұзақ  жатады. 
Демежанды  ақтаған  халық  атынан  жазылған  арызды  тексеруге  шыққан  өкіл  князь 
Дуаньді   Мәтен амбы бастаған халдайлар және сол халдайлардың ықпалынан шыға 
алмайтын,  Мамырбек  төре,  Ысқақ  бастаған  қолында  билігі  бар  қазақтар  Шепейзі 
деген  жерден  қарсы  алады.  Жазушының  суреттеуінде  бұл  өңір  ұрттам  суы  жоқ 
сексеуіл  жыңғыл  ғана  өсетін,  жергілікті  халық  «Тозақ-жетеу,  Шепейзімен  сегіз» 
дейтін  алыс  жол,  Оның  үстіне  жан  шыдатпайтын  масасы  бар.  Жол  азабынан  әбден 
қажыған  князь  Дуаньді    бәрі  ортаға  алып,  Демежанды  қаралайтын  қағазға  қол 
қойдырып  алады  да  өзін  Жайыр  тауының  жайлауына  әкеліп  жақсылап  күтіп  сый-
сияпат жасап жібереді. Сонымен бірге  өкілге Шәуешекке баратын ендігі жол өкілдің 
басып келген жолынан да ауыр екенін айтып, үрей тудырады. Сөйтіп алдауға түскен 
өкіл  Демежан  басына  төнген  ауыр  қылмысты  ашудың  орнына  халдайлармен  ауыз 
жаласып, істі жауып кетеді. Демежанның ісі ақ болғанмен, осындай қолдан жабылған 
жаланың, бюрократтық машинаның құрбаны болып, 1908 жылы дарға асылады.  
Қытай  отаршыларының  сан  алуан  зобалаңын  бастарынан  өткере  жүріп, 
онымен  күресе  жүріп,  халықтық  рухани  құндылықтарды,  ұлттық  болмысты  сақтап 
қалған  қандастарымыздың  тарихи  тағдыры  туралы  Қазақстандықтар  тұңғыш  рет 
Қ.Жұмаділовтің  «Соңғы  көш»  (1974,1981),  «Тағдыр»(1988)    романдары  арқылы 
танып  білді  Бұл  романдар  жанрлық  сипаты  жағынан  тарихи  көркем  туындылар 
болғанымен, алғашқы романда 20-ғасырдың ортасына дейін  Қытайда ғана сақталған  
көшпенділер  тұрмысы,  олардың  ұлт-азаттық  жолындағы  күресі,  Шығыс  Түркістан 
мемлекетінің күйреуі, сол өлкеде Қызыл империяның орнау кезеңі (1950-1960), ұрпақ 
қамын  ойлаған  қандастарымыздың  бір  бөлегінің    ата  жұртқа  қалай  келіп 
қоныстанғаны  туралы  сөз  болса,    екіншісінде  патшалық  Ресей  мен  көршілес  Цин 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
238 
империясының 19-ғасырдың 80- жылдарында Шығыс Түркістан мен Орта Азиядағы 
иеліктерін  айқындап,  шекара  сызығын  тартқанда,  осы  өлкені  жайлаған  қазақ 
қонысын да   қақ жарып өткендігі тарихи деректер негізінде сипатталады. Аталмыш 
екі шығармадағы Ысмайыл, Күдері, Қанағат  би, Қайынбай, Жағфар, Естай, Нартай, 
Оспан, Тұрсын, Шәкен, Керімбай, Нұрбек, Демежан, Балкашин, Жасыбай т.б. сияқты 
кейіпкерлер  тарихта  нақты  болған  адамдар.Бұл  шығармалардың  тарихи  сипаты 
келтірілген дерек көздерінің нақтылығымен ерекшеленеді. 
 
Сонымен  Қ.Жұмаділовтің    романдары  тұтас  бір  кезеңнің  тарихи  шындығын, 
ұлттық  көркемдік  дүниетанымын  ашып  берген  құнды  шығармалар  екендігін 
уақыттың өзі дәлелдеп отыр. В.Г. Белинскийдің: «Ізгі ниетті адамның қай-қайсысы да 
туған жермен өзінің қандас туыстығын, өзінің жан-тәнімен байланысты екенін терең 
сезінеді» – деген  сөзі жазушыға арнайы айтылғандай [6, 20 б.]. 
 
Әдебиеттер: 
 
1.Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: «Жазушы»,1985. – 397 б. 
2.  Жұмаділов  Қ.  Он  екі  томдық  шығармалар  жинағы.  7-том.  –  Алматы: 
«Қазығұрт», 2005. – 318 б.  
3.  Мұқаметханұлы  Н.  Қытайдағы  қазақтардың  қоғамдық  тарихы  (1860-
1920). – Алматы: Қазақпарат, 2000. – 336 б.  
4. Арғынбаев Х. Мұқанов М., Востров В. Қазақ шешіресі хақында.  – Алматы: 
«Атамұра»,  2000. – 279 б. 
 5.  Құрбанғали  Халид.  Тауарих  хамса  (Бес  тарих).  –  Алматы:  «Қазақстан», 
1992. – 304 б. 
6.  Даналардан  шыққан  сөз.  Нақылдар  жинағы.  (Жинап,  құрастырып,  орыс 
тілінен аударған  Асылов Ұ.). – Алматы: «Мектеп», 1987. – 438 б. 
 
Зайкенова Р. З., Балтабаева Н. С. 
Ценность исторического романа 
 
В  данной  статье  рассматриваются  романы  К.Жумадилова,  являющиеся 
историческими 
ценностями, 
которые 
смогли 
отразить 
национальное 
художественное   мировоззрение того периода. 
Ключевые слова:  Роман, историческая ценность, народная ценность, судьба 
романа, литература, повесть. 
 
Zaikenova R., Baltabayeva N. 
Value of the historical novel 
 
This  article  discusses  the  novels  of  K.Zhumaliev  that  are  historical  values,  which 
could open the national art world of the period. 
Key words: novel, historical value, people value, the fate of the novel, literature, story.  
 
 
*** 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
239 
 
 
 
ӘОЖ 821.512.122.32.09  
Қадыров Ж.Т. – филология ғылымдарының кандидаты, профессор м.а.,  
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті  
Жәмбек С.Н. – филология ғылымдарының кандидаты, профессор,   
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті 
Қошанова Ж.Т. – филология ғылымдарының кандидаты, доцент,  
М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті 
E-mail: zhkadyrov_777@mail.ru 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: