ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІГІНДЕ ПАРТИЯ ЖӘНЕ КЕҢЕС

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
282 
Қарастырылып отырған құбылыс түптеп келгенде БК(б)П-дағы жоғарғы билік 
үшін жүргізілген ішкісаяси күрестен бастау алған еді. Билеуші партиядағы әу бастан 
қалыптасқан  жағдайдың  өзіндік  ерекшелігі,  ондағы  кез-келген  шешімнің,  ешкімнің 
беделіне  қарамай,  қызу  пікірталас  негізінде  қабылданатындығында  болатын.  Тіпті 
В.И.Лениннің  өзіне  саяси  тактикасындағы  барлық  өзгерістері  үшін  күресуіне  тура 
келді,  осылай  Қазан  қарулы  көтерілісінің  күнін  белгілеуде  (Зиновьев  пен  Каменев 
қарсы болды), Брест бітім шартын бекітуде («солшыл коммунистердің» қарсылығы) 
және  жаңа  экономикалық  саясатқа  көшуде  де  (орта  деңгейдегі,  елдегі  жағдайды 
түсінбеген партия функционерлерінің қарсылығы) кедергілер аз болған жоқ.  
20-шы  жылдардың  ортасы  мен  соңында  да  ішкіпартиялық  пікірталас  еш 
толастамады. 
Дегенмен, 
пікірталасшыларды 
көтерілген 
мәселелер 
көп 
толғандырмайтын  –  олар  үшін  қайсібір  ірі  партия  лидерінің  жағына  шығып,  өз 
позицияларын  нығайту  немесе  партиялық  иерархияда  тағы  да  бір  сатыға  көтерілу 
маңыздырақ  болатын.Ішкіпартиялық  күрес,  билік  басына  келушілердің  тез  арада 
қабылдаған  шешімдеріне  және  ол  шешімдердің  сөзсіз  өмірге  енуіне  байланысты 
біртіндеп ушыға бастады. Билік басында болудың тарихи мезгілі әрқашанда шектеулі 
және сондықтан да оның сылбырлықты (жайбасарлықты) көтермейтіндігі белгілі.  
Алғашында  барлықтай  дерлік  пікірталастар  бейбіт  аяқталып  отырды. 
Кейіннен, Л.Д.Троцкийден бастап ол үрдіс бұзылды. Теоретик ретінде үлкен  беделі 
бар, Ленинге жақын болып, революция және азамат соғысы жылдары өзінің маңызды 
(ерекше) ролін көрсете білген Л.Д. Троцкий өз жағына біраз адамдарды тарта алды. 
Оған  қарсы  тұрған  И.Сталин  негізінен  өзі  басқарған  партиялық  аппаратқа,  кадрлер 
мәселесін  шеше  алатындығына  және  ОК  пен  Саяси  бюроның,  революциядан  кейін 
қоғамдық  өмірдің  әртүрлі  салаларындағы  нақты  басқару  жұмыстарында  болған 
мүшелеріне  сүйенді.  Троцкийді  Қазақстанға  жер  аударып,  кейіннен  шетелге  қуу 
мәселені  шешпеді.  Жер  аударылғандар  да  және  олардың  жақтастары  да  жеңіліске 
мойынұсынбай, ерте ме кеш пе қарымтаның (реванштың) болатынына сенді.  
Мұнан  кейінгі  ірі  саяси  тұлғаларды  жою  әдісі  сондықтан  да  «басынан 
бақайшығына»  дейін  («снежного  кома»)  заңдылығымен  жүріп  –  ірі  тұлғаның 
соңынан кішірек оншақтысы, олардың соңынан одан да кішілері, осылай ең төменгі 
буынға  дейін  жетіп,  қатардағы  партия  мүшелерін  де  майқандап  кетті.Олай  болса 
басқарушы элитаның ішіндегі бақталастықтың (тақталастықтың) ауқымы кеңейіп, ол 
өз  құрдымына  бұл  күреске  ешқандай  қатысы  жоқ  көптеген  адамдарды  тарта  берді. 
Репрессияға  ұшырағандардың  хаттары  мен  хабарларында  бірінші  кезекте  олардың 
өздеріне тағылған айыптарды шын мәнінде түсінбейтіндігі, олардың айыптылығына 
нақты  дәлелдердің  жоқ  екендігі  айтылады.  Әрине,  дәлел  жоқ  болатын,  болуы  да 
мүмкін  емес  еді.  Сондықтан  қолдануға  өте  оңай,  сонымен  қатар  өзінің  жүгенсіздігі 
жөнінен  өте  қанқұйлы  айыптылық  презумпциясы  таңдалынды.  Онда  әркім  әрқашан 
айыпты, тек мойындауы керек, мойындаушының жазасы әрине заңды. Міне, осылай. 
20-30  жылдар  кезеңіндегі  репрессиялық  шараларға  өңірдің  өз  ішінде  және 
республикадан  тысқары  аудандарға  жер  аудару,  саяси  құқықтарын  шектеу, 
мүліктерін кәмпескелеу және әртүрлі мерзімдерге бас бостандығынан айыру мен ең 
жоғарғы  жазаға  тарту  жатты.Жаппай  және  кең  ауқымды  жазалау  шараларының 
басталуына  белгі  ретінде  БК(б)П  ОК-нің  1937  жылдың  2  шілдесіндегі  шешімі  мен 
осыдан  кейінгі,  шұғыл  түрдегі  Ішкі  істер  Халкомы  Н.Ежовтың  қолы  қойылған 
№00447  бұйрықты  айтуға  болады,  бұл  арқылы  268950  адамды  репрессияға 
ұшыратып,  оның  75950-ін  ату  жазасына  кесу  көзделінді  [1].  Аталған  цифрлар 
тиісінше  КСРО  аймақтары  бойынша  «бөлініп»,  күтілгеніндей,  жергілікті 
жердегілердің  «жоспарды  қолдауына»  («қарсы  жоспарларына»)  ұласты.  Осылай 
Қазақстан  К(б)П  ОК  бюросы  1937  жылдың  19  қарашасында  репрессияланатын 
антикеңестік  элементтердің  санын  ұлғайту  жөніндегі  шешімін  қабылдады. 
Репрессияланатындар  екі  категорияға  бөлінді.  Біріншісіне,  билік  басындағылардың 
пікірі  бойынша,  «барынша  дұшпандық»  көзқарастағы  антикеңестік  элементтер 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
283 
жатқызылып,  оларға  ату  жазасы  қолданылса,  екінші  категориядағы  осындай 
элементтер    бәлкім  қауіпсіздеу  деп  есептелінгендіктен  болар,  лагерьлер  мен 
түрмелерде  8-ден  10  жылға  дейін,  кей  жағдайда  25  жылға  бас  бостандығынан 
айырылды.  
ОК  бюросының  шешімімен  республика  бойынша  бірінші  категориядағы 
«бекітілген  жоспар»  2000  адам  болып  белгіленді,  мұның  өзі  Орталық  бұдан  бұрын 
белгілеген  1925  адамдық  «нормадан»  асып  түсті.  Тиісінше  275  және  350  адамнан 
«қосымша  резерв»  те  қарастырылып  қойды.  ОҚО  бойынша  бірінші  категориядағы 
150 адамның саны өзгертілмей, екінші категориядағылардың саны «жоспардағыдан» 
жүзге  кемітіліп  –  300  адам  болып  белгіленді  [2].  Соңынан,  Республика  бойынша 
репрессияға  ұшырағандардың  саны  бірінші  категориядағылар  600  адамға, 
екіншісіндегілер 1000 адамға асып кетті [3, 253 б.].  
Репрессиялық  іс-шараларды  тікелей  қолдану  құқы  бірқатар  сот  және  соттан  тыс 
органдарына берілді. Осылай КСРО Жоғарғы Сотының Жылжымалы коллегиясы Оңтүстік 
Қазақстан аймағының ірі-ірі партия және кеңес қызметкерлерінің ісін қарады. Жылжымалы 
коллегия шешімдеріндегі үкімдердің басым көпшілігінің ең жоғарғы жаза болғандығы, бір 
жағынан аймақтағы партиялық – кеңестік элитаның бір бөлігін жоюды көздегендігі болса, 
екінші  жағынан  қалғандарын  қорқытып,  Орталыққа  қандай  бір  түрде  болмасын 
оппозицияда болу мүмкіндігін болдырмауға ескерту ретінде болды, яғни биліктің барлық 
тетіктерін  өз  қолдарында  ұстап  отырған  БК(б)П  ОК-нің  сталиндік  тобына  қарсы  шығу 
әрекеттеріне үзілді-кесілді тиым салынды.  
Облыстық соттың шешімдерінің мазмұны да осыған ұқсас болып, РКФСР ҚҚ 
58 ст. негізінде әртүрлі мерзімге бас бостандығынан айырудан, ату жазасына дейінгі 
жазалар  қолданылды.  Облыстық  соттың  шешімімен    сотталғандардың  құрамы 
әлеуметтік  статусы  бойынша  әр  тақылеттес  болып,  түрлі  деңгейдегі  партиялық-
шаруашылық қызметкерлерін, қатардағы партия мүшелерін және жәй азаматтарды да 
қамтыды.  Соттан  тыс  орган  ретіндегі  «үштіктер»  құрамына  партияның  облыстық 
комитетінің  бірінші  хатшысы,  облыс  прокуроры  және  ІІХК  (НКВД)  облыстық 
басқармасының  бастығы  кірді.  «Үштіктердің»  сот  тыс  үкім  шығарудағы  және 
халықтың әртүрлі әлеуметтік топтарының істерін қараудағы шексіз өкілеттіліктері, өз 
кезегінде  оралдың  мүшелерінің  жеке  қауіпсіздігіне  кепіл  бола  алған  жоқ.  Осылай 
КСРО  Жоғарғы  Сотының  Жылжымалы  коллегиясының  үкімімен  ОҚ  Қ(б)П  О  К 
бірінші  хатшылары  Ә.Ы.Досов  пен  Б.Манкин,  Қызылорда  Қ(б)П  ОК  бірінші 
хатшысы  Қ.А.Әміровтар  репрессияға  ұшырап  кетті  [4,  70  б.].  Зерттеліп  отырған 
кезеңдегі  ІІХК-ның  облыстық  басқармасының  бастығы  С.Д.Пинталь,  бәлкім 
«үштіктің»  төрағасы  да  шығар  репрессияға  ұшырап,  басқа  бір  соттан  тыс  орган 
КСРО  ІІХК  –  ның  ерекше  кеңесінің  1937  жылғы  желтолқсандағы  үкімімен  ату 
жазасына кесілді [5, 4 б.] . 
Республика  партия  басшылығының  орталық  органдардың  шешімдерін 
орындауға,  тіпті  «асыра  орындауға»  дайын  болуы,  бір  қарағанда,  ҚК(б)П  ОК  бюро 
мүшелерінің  және  тиісінше  облыстық  деңгейдегі  басшылардың  қауіпсіздігін 
қамтамасыз  етуі  қажет  те  сияқты.  Бірақ  қуғын-сүргін  технологиясы  «екі  жағы  да 
өткір»)  болып  келген  еді.  Қайсібір  адамды  соттаудың  нақты  бір  фактілері 
анықтаулардың негізділігіне немесе негізсіз екендігіне қарамай орындаушының өзін 
заңсыз  әрекеттері  үшін  қарсы  анықтауға  алып  келді,  мәселен,  «партиядан 
коммунистерді басы- көзіне қарамай жаппай қуғандығы үшін».  
Жағдайдың  шектен  шыққандығы  соншалық,  кез-келген  айыптаушы  заңсыз 
әрекет  жасаушы  ретінде,  дәл  осындай  заңсыз  түрдегі  айыптауға  ұшырап  отырды. 
Қоғамдағы  қалыптасқан  жаппай  күдіктенушілік  жағдайында  орталықтағы  аз  ғана 
басшылар  тобын  есептемегенде,  ешкім  де  өзін  қауіпсіздіктемін  деп  есептей  алған 
жоқ.  Ол  үшін  кез-келген  жеке  адамның  қызметін  тексеру  туралы  ұсыныс  түсіру 
жеткілікті  болатын, содан кейін-ақ не дәлелденілмейтін, немесе дәлелдеуді керек те 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
284 
етпейтін  айыптау  сумаң  ете  қалатын  –  мәселен,  «халық  жауымен  байланысты»,  - 
деген.  
Заңдық  нормалардың  барынша  босаңсып,  саяси  негізде,  жеке  адамға  қарсы 
жасалынған  қылмысқа,  адамгершілік  –  этикалық  тұрғыдағы  тосқауылдың  алынып 
тасталуы,республиканың  партия  және  кеңес  басшыларын  қиын-қыстау  жағдайда 
қалдырды.  Едәуір  жеткілікті  дәрежедегі  билікке  ие  бола  тұра,  олар  Орталықтың 
партиялық  баспасөз  арқылы  жасаған  тегеуіріні  мен  КСРО  ІІХК-сының  орталық 
аппаратының  қысымына  төтеп  бере  алмады.  Республикадағы  «бастаушылық  және 
жол  көрсетушілік»  ролін  ілдебайлап  сақтай  алғанымен,  Қазөлкеком  және  кейіннен 
ҚК(б)П  ОК  халыққа  идеологиялық  жұмыс  жүргізу  құралы  ғана  болып  қалды, 
олардың  республика  территориясында  ІІХК  органдарының  қызметін  тексеруге 
шамасы келген жоқ, сондықтан тек БК(б)П ОК келген директиваларды орындаумен 
ғана  шұғылданды.  Республикадағы  жазалаушы  органдардың  іс-жүзіндегі  еркіндігі 
оларға  Н.Ежовтың  бағытын  республика  басшылығына  еш  алаңдамай-ақ  жүргізуге 
мүмкіндік берді. 
Мұндай  жағдайда  Қазақстандағы  жоғарғы  партия  және  кеңес  басшыларының 
саяси  және  жеке  тағдырының  тәлкекке ұшырайтындығы анық еді.Соның  бір мысалын, 
1933  жылдың  қаңтарынан  1938  жылдың  мамырына  дейін  БК(б)П  -  ҚК(б)П  ОК 
Қазақөлекомының  бірінші  хатшысы  болған  Л.И.  Мирзоянның  қызметіненде  көруге 
болады.  
36  жасында  ірі  партия  ұйымының  (1933  жылы  өлкелік  партия  ұйымының 
есебінде 101486 коммунист болды) [6, 42 б.] жетекшісі болған Л.Мирзоян БК(б)П ОК 
бағытын жүргізуші, орталықтың адамы болғандығына қарамай, республиканың саяси 
элитасымен де қоян – қолтық араласып,өз жақтастарын таба білді және көпшілігімен 
тіл  табыса  алды.  Ұлттық  кадрларды  жүйелі  түрде  ылғи  да  саяси  қудалауға  алып 
тазалап отыру, әсіресе, 1937-1938 жылдардағы оның ең белсенді және кемел бөлігін 
репрессиялау саясаты саяси элитаның азып – тозуына алып келген еді. Міне, осындай 
құйындатып  келген  саяси  репрессиялардың  күйіп  тұрған  жылдары  ол  шама  – 
шарқынша  бұл  зұлматты  бәсеңдетуге  тырысты.  Дегенмен,  берілген  мұрағаттық 
мәліметтерде  Л.Мирзоянның  позициясы  сырт  қарағанда  қарама-қайшылықтағыдай 
көрінеді.  Өзінің  Батыс  Қазақстанға  шыққан  өкілі,  ҚК(б)П  ОК  басшы  партия 
органдары  бөлімі  бастығының  орынбасары  П.Н.  Гуляевқа  ол:  «…Теңіз,  Казталов, 
Шынғырлау,  Жәнібек  және  басқа  да  аукомдардағы  хатшыларды  партиядан  шығару 
жөніндегі  мәселені  қайта  қарап…  облыстағы  осы  хатшыларға  байланысты 
материалдарды  толық  тексеріп  шығуды»  тапсырды  [7].  Мұндағы  мақсаты  аталған 
партия қызметкерлерін репрессиялық іс-шаралардан аман алып қалу болса керек. Бұл 
1937  жылдың  2  қарашасы  болатын.  Осыған  дейін  аталған  жылдың  26  қазанында 
Мирзоян  ОК  пленумындағы  баяндамасында:  Бюроның  ҚК(б)П  ОК  құрамынан 
Д.Садуақасовты  (Алматы  ОК  мен  ҚК-нің  бірінші  хатшысы,  ату  жазасына  кесілген) 
К.Тәштитовты (БКЛЖО Қазөлкекомының бірінші хатшысы , ату жазасына кесілген) 
І.Құрамысовты  (ҚазКСР  Мемжоспары  төрағасының  орынбасары,  ату  жазасына 
келген)  халық  жаулары  ретінде  шығарып,  олардың  ісін  ІІХК  органдарына  беру 
туралы ұсынысын мақұлдайтындығын білдіреді. Ары қарай ОК-тің он бір мүшесінің 
аты  аталады,олардың  қатарында  обком  мен  аукомның  бірінші  хатшылары, 
облаткомның  төрағалары,  ОК  бөлім  меңгерушілері  және  обкомның  жауапты 
қызметкерлері  болды.  Олардың  бәрі  репрессияға  ұшырап  кетті,ондай  зұлматтан 
Л.Мирзоян  қорғауға  тырысқан  Батыс  Қазақстан  облысының  аталған  хатшылары  да 
аман қалмады [8]. 
Облыстың  бірінші  басшыларына  қарсы  репрессиялар,  ойластырылғандай, 
төменгі деңгейдегі кадрларға да қолданылуға ұласты. 
Осылай басқарушы партия органдары бөлімінің меңгерушісі П.Т. Бидуля мен 
осы  қызметте  оны  ауыстырған  А.Т.  Жолдыбаевтың  да  қызметтегі  өмір  жолы  тым 
қысқа  болды.  Алғашқысы  аталған  жұмыста  небары  1,5  жылдай  қызмет  атқарып, 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
285 
Оңтүстік  Қазақстан  сотының  арнайы  коллегиясының  шешімен  25  жылға  сотталып, 
мерзімі  аяқталмай  дүние  салса,  соңғысы  осы  жұмысқа  1937  жылдың  мамырында 
кірісіп, сол жылдың 15 қыркүйегінде тұтқындалады және кейіннен ең жоғарғы жазаға 
кесіледі  [9,  282  б].  Олай  болса  басқарушы  партия  органдары  бөлімін  де 
«репрессиялық  қауіпті»  болды  деп  есептеуге  негіз  бар.  Дәл  осындай  қауіпті 
қызметтердің  бірі  ретінде  облыстық  жер  басқармасы  бастығының  орнын  айтуға 
болады  – ол жоғарыда аталған Ғ.Х. Бөкейхановтың 1937 жылдың тамызына дейінгі 
соңғы жұмыс орны болса, оны ауыстырған А.Ералин бұл қызметте бір ай ғана болып 
30.10.  1937  жылы  репрессияға  ұшырап  кетті  [10].  Облыстық    масштабтағы 
қызметкерлердің  қайғылы    тізімінде  облыстық  жер  басқармасының  бастығы 
А.Ералин,  (30.10.37  тұтқындалған)  обкомның  ауыл  шаруашылығы  бөлімінің 
меңгерушісі А.Р. Грушицын, ОҚО облыстық халыққа білім беру бөлімінің Сонымен 
қатар, Орталықтың қитұрқылық саясаты ретінде, ұлттық - территориялық межелеудің 
нәтижесінде  өңірдің  Қазақ  АКСР  -  і  құрамына  кіргеннен  кейінгі  кезеңдегі  партия  - 
кеңес  элитасын  ротациялауды,  яғни  Оңтүстік  Қазақстанның  өкілін  республикалық 
басшылық  органдарына  кіріктіріп,Оңтүстікке  басқа  өңірдің  басшы  кадрларының 
жіберілуін  айтуға  болады.  Бұл  жағдай  1930  - жылдардағы  оқиғалар  барысында  көп 
кесапатқа  себеп  болған  еді.  меңгерушісі  С.Әбділахатов,  «Оңтүстік  Қазақстан» 
газетінің редакторы Р.Жаманқұлов және т.б. бар еді [3, 274 б.]. 
Жоғарыда  аталған  және  басқа  да  обком  және  қалком  хатшыларының 
қызметтерінде  ұзақ  уақыт  болмауы,  олардың  ұйымдастырушылық  қабілетінің 
ашылуына  және  өз  облыстары  мен  қалаларындағы  партия  белсенділерімен  жақын 
танысуына мүмкіндік бермеді. Бұдан шығатыны оларға өзінің қызметінің өскені үшін 
борышты  аудандық  деңгейдегі  белсенділер  мен  басқа  да  қолдаушылардың 
болмайтындығы  еді.  Сондықтан  да  обкомның  пленумы  мен  бюросында  бірінші 
хатшыны орнынан алу оңай шаруа болатын.  
Жоғарыда  Орал  облысының  тумалары  –  ОҚО  облыстық  жер  басқармасы 
бастығы  Ғ.Х.Бөкейхановтың,облыстық  халыққа  білім  беру  бөлімінің  меңгерушісі 
С.Әбділахатовтың Оңтүстік өңірде репрессияға ұшырағандығын айттық. Тақырыпқа 
қатысты  зерттеу  барысында  қайғылы  тізімге  енген  басқа  да    батысқазақстандық 
азаматтардың ішінде Оңтүстік өңірге әйтеуір  бір қатыстылығына байланысты табан 
тірегендері  едәуір  болып  шықты.  Олардың  ішінде,  тек  Қазақстанның  Халық 
Комиссарлары  Кеңесі  құрамында  қызмет  атқарғандарының  саны  отыздан  асып 
жығылады. Бірнешеуінің өмірбаяндық берілімдеріне мән беруге болады: Арғыншиев 
Сақыпкерей  Жармаұлы(1887-1938).  Орал  губерниясы,  Қараоба  болысының                         
№1 ауылында туған, қазақ. 1920-шы жылдың қазанынан 1921-ші жылдың маусымына 
дейін  Қазақ  АКСР-і  әлеуметтік  қамтамасыздандыру  халкомы,  1927-1931-ші  
жылдары  Бүкілодақтық  «Жүн»  акционерлік  қоғамы  Қазақ  өлкелік  мекемесі 
басқарушысының  орынбасары  және  басқарма  мүшесі,  кейіннен  Әулиеата  мал 
дәрігерлік  техникумының  директоры  қызметтерін  атқарған.  Қуғындалған.  1937-ші 
жылдың  қазанында  тұтқындалып,  1938-ші  жылы  ату  жазасына  кесілген  [11,  58  б.]. 
Жантілеуов Шайхы Османұлы (1898-1938) Орал облысы, Ілбішін уезінде мал өсіруші 
отбасында  туған,  қазақ.  1926-1928-ші  жылдары  Сырдария  губерниялық  жер 
басқармасының  меңгерушісі  (Шымкент  қ.).  1928-1930-шы  жылдары  ауыл 
шаруашылығы  трестінің  директоры  (Қызылорда,  Алматы).  1930-1932–ші  жылдары 
БК(б)П  Іле  аудандық  комитетінің  хатшысы.  1933-ші  жылдың  мамырынан                  
1935-ші  жылдың  шілдесіне  дейін  ҚазақАКСР-і  халық  ағарту  халкомының 
орынбасары.  1936-1937-ші  жылдары    Шу  аудандық  атқару  комитетінің  төрағасы 
(Алматы облысы) қызметтерін атқарған. Қуғындалған . 1938-ші жылдың ақпанында 
ату  жазасына  кесілген  [11,  198  б.].  Беккалиев  Қайырлы  Бекқалиұлы  (1897-1953). 
Астрахан губерниясы, Ішкі Бөкей ордасының Қосқұдық мекенінде шаруа отбасында 
туған,  қазақ.  1934-1938-ші  жылдары  Шымкент  –  Леңгір  темір  жол  құрылысының 
бастығы,  Түрксіб  басқармасының  бастығы,  Қандыағаш  –  Гурьев  темір  жолы 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
286 
құрылысының  бастығы  қызметтерін  атқарған.  Қуғындалған.  1938-ші  жылы  сәуірде 
тұтқындалып,  1939-шы  жылдың  қаңтарында  бостандыққа  шыққан  [11,  107  б.]. 
Жекелей  алғанда  Қ.Беккалиевтің  тағдырының  басқаларына  қарағанда  «дұрысырақ» 
болуы  БК(б)П  ОК  Саяси  бюросының  1938-ші  жылдың  15-ші  қыркүйегіндегі 
шешімімен ерекше үштіктер бұрынғы құрамында қайта құрылып, бұл жолы олардың 
қарауына «…тек 1938 жылдың 1 тамызына дейінгі істер беріліп, оны  екі айда аяқтау 
тапсырылғандығына,  аталған  уақыттан  кейін  тұтқындалған  барлық  адамдардың  ісі 
сотталғандығына байланысты тиісті  сот органдарына беріліп…, сонымен қатар егер 
істерінде  сотталатындай  жеткілікті  материалдар  болмаса,  ол  істерді  қайта  тергеу 
арқылы  айыпталушыны  қамаудан  босату  керектігі  ескертілгендігіне»  байланысты 
болса керек [12, 26 б.]. 
Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  Қауіпсіздік  комитеті  Оңтүстік  Қазақстан 
облыстық департаментінің, Оңтүстік Қазақстан облыстық прокуратурасының қуғын-
сүргінге ұшырағандар туралы берген деректерінің негізінде жазылған «Азалы кітап- 
Книга  скорби.  Атылғандардың  тізімі.  Оңтүстік  Қазақстан  бойынша»  -  өзінің  аты 
айтып  тұрғандай  қарастырылып  отырған  жылдары  түрлі  қуғын-сүргінге  ұшырап, 
жазықсыз  атылып  кеткен  асыл  ағаларымыздың  қатарында  Батыс  Қазақстан 
облысының 19 тумасы туралы қысқаша деректер жарияланған [13]. Солардың ішінде 
жоғарыда  аттары  аталған  Абдулахатов  Садық  пенБөкейханов  Ғабдулхакім 
Нұрмұхаммедұлынан  басқа:  ОҚО  облыстық  қаржы  бөлімінде  сектор  меңгерушісі 
болып жұмыс істеген Ақтанов Керей, облыстық халық ағарту бөлімінің меңгерушісі 
Әндіжанов  Мұтыгұлла,  Оңтүстік  Қазақстан  облыстық  атқару  комитетінің  жауапты 
хатшысы  Ержанов  Бақыт  Сәрсенұлы,  ОҚ  облысының  Түлкібас  аудандық  атқару 
комитетінің төрағасы болған Құжбанов Мұхамеджан, ОҚ облысының Түлкібас МТС-
інің директоры Терлікбаев Керей және тағы да басқа аяулы арыстарымыз бар. Әйтсе 
де  осы  бабаларымыздың  қайсысы  болмасын  қорғаусыз  қалды  деп  айта  аламыз  ба? 
Әрине,  жоқ.  Мәселен,  Әбілқайыр  Досовты  «буржуазиялық-ұлтшылдар  жетегінде» 
кетті  деп  күстаналаған  «Казахстанкая  правда»  мен  «Правданың»  тегеурініне  қарсы 
тұрған  обкомның  бюро  мүшелері  өз  жетекшілерін  шама-шарқынша  қорғағаны 
белгілі. Сондықтан да, басқа өңірлерден келсе де атының тұяғы тиген жерде тұғыры 
биік  болған  асылдарымызды  ұрпақтарының  жадында  жаңғырту  ісін,  ендігі  жерде 
баршамыздың  бірлесіп  атқарғанымыз  абзал.  Осы  бағыттағы  жұмыстар  лайықты 
жүргізілгенде  ғана  тарихи  уақыт  талайында  тағдыр  тәлкегіне  ұшыраған 
бабаларымыздың өмірлік-бақилық өксігі түйсініліп, сан – қилы өмірлері анықталып - 
айшықталып, өздеріне тиесілі тұғырларына қонатыны анық.  
 
Әдебиеттер: 
 
1. Известия ЦК КПСС. – 1989. – № 10. – 82 б. 
2. ҚРПМ 708 – қор. 1 тізбе, 53 - іс, 112-п. 
3. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг. Сборник документов. – 
Алматы, 1998. – 336 б. 
4.  Бақторазов С. Оңтүстік Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін (1937-1938 жж.) // 
Қазақ тарихы. – 2005. – №5. – б. 67-70. 
5.  Из  истории  поляков  в  Казахстане  (1936-1956  гг.)  Сборник  документов.  – 
Алматы: ТОО «Издательский дом «Қазақстан», 2000. – 344 б. 
6.  Қазақстан  Коммунистік  партиясы  дамыған  социализм  жағдайында.  – 
Алматы, 1983. – 291 б. 
7. ҚРПМ 708 – қор. 1 тізбе, 39 – іс, 260 - п.  
8. ҚРПМ 708 – қор.1 тізбе, 28-іс, 2-3 - п.п. 
9. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг. Сборник документов.  
Алматы,  1998.  – 336 б. 
10. ОҚОММ  759 – қор. 6 тізбе, 351- іс, 25 - п. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
287 
11.  Қазақстанның  халық  комиссарлары  (1920-1946  жж.):  Өмірбаяндылық 
анықтамалық. – Алматы, 2004. – 499 б. 
12. Саяси қуғын – сүргіндер: шындық пен қауесет.Құжаттар жинағы. «Ғасыр 
баспасы» Шымкент -2003.- 180 б. 
13. Азалы кітап – Книга скорби. Атылғандардың тізімі. Оңтүстік Қазақстан 
бойынша – Алматы: «Зерде», 1998. – 295 б. 
 
 
 
Бахторазов С.У. 
Личностные трагедии во время осуществления репрессии партийной и 
советской номенклатуры на юге Казахстана (о западноказахстанцах, 
подвергшихся репрессиям в крае) 
 
Объективное  содержание  и  субъективное  осмысление  прошедшей  эпохи 
массовых  политических  репрессий  будет  неполным  без  рассмотрения  судеб 
отдельных людей. 
Автор в статье на источниковой базе показывает, что осуществление плана 
по  массовым  репрессиям  датируется  решением  ЦК  ВКП(б)  от  2  июля  1937  года, 
предшествующему  оперативному  приказу  №  00447,  подписанной  наркомом 
внутренних  дел  Н.Ежовым,  согласно  которому  должны  быть  репрессированы 
268950  человек,  к  75950  из  них  должна  была  быть  применена  крайняя  мера 
наказания. По Южно–Казахстанской области устанавливался план в 150 человек по 
первой  категории,  300  человек  по  2–ой,  среди  которых  были  и  19  уроженцев 
западноказахстанской области.   
Ключевые  слова:  репрессия,  ВКП(б),  Нарком  внутренных  дел,  Южно- 
Казахстанская область, презумпция виновности, западноказахстанцы. 
 
Bahtorazov SU 
Personal tragedy during the repression of the Party and Soviet nomenklatura in 
the south of Kazakhstan (On the western Kazakhstan subjected to repression in the 
region) 
 
The objective content and a subjective interpretation of the past era of mass political 
repressions will not be complete without consideration of the fate of individuals. 
The author in the article on the basis of the sources shows that the implementation 
plan for the massive repression dates back to the decision of the Central Committee of the 
CPSU  (b) on  July 2, 1937, prior operational  order number 00447 signed by the  People's 
Commissar  of  Internal  Affairs  N.Ezhovym  according  to  which  should  be  punished  by 
268,950  people,  to  75,950  from  they  have  an  extreme  measure  of  punishment  had  to  be 
applied.  In  the  South  -  Kazakhstan  region  plan  was  established  in  150  people  in  the first 
category, 300 people on the second, among whom were 19 natives of the West Kazakhstan 
region. 
Keywords: repression, the CPSU (b), the People's Commissar of Internal Affairs of 
South - Kazakhstan region, the presumption of guilt, Western Kazakhstan. 
 
 
*** 
 
 
 
 
 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
288 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  ӘОЖ 94 (574) 
 
Шайхиев Т.Т. – аға оқытушы, М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
E-mail: Shaihiev1972@mail.ru 
 
ОТАНДЫҚ САЯСИ АҚЫЛ – ОЙ ДАМУЫ ТАРИХЫНДАҒЫ 
«МӘҢГІЛІК ЕЛ» ИДЕЯСЫНЫҢ ЗЕРДЕЛЕНУІ 
 
Аңдатпа.Әрбір  халық  өз  өткен  кезеңінің  рухани  қазынасын  игермей,  өз 
ұлтының сана  – сезімінің мөлдір  қайнарынан  сусындамай  тұрып өзін толыққанды 
ұлт ретінде сезіне алмас. Тәуелсіздік алғаннан бері, біз ұлттық қазынамызды қайта 
жинақтай  бастадық  және  ата  –  бабамыз  армандаған  мәңгілік  елдігімізді  құруға 
қолымыз  жетті.  Бұл  бағытта  отандық  саяси  ақыл  –  ой  қалыптасуын  зерттеу 
ерекше орын алады. Елбасы Жолдауында мың жарым жылдан кейін құдіретті ата 
–  бабамыздан ұлы мұраға қалған «Мәңгілік ел, мәңгілік ұлт» идеясын жаңғыртып, 
ХХІ ғасыр жаңашылдығын бойына сіңірген жаңа идея сипатында жариялап отыр. 
ХХІ  ғасырда  қуатына  енген  жаһандану  дәуірінде  тәуелсіздікке  қол  жеткізгеннен 
гөрі,  оны  ұстап  тұру  әлдеқайда  қиын  екенін  тарихи  сабақтастықты  тарқата 
отырып, ерекше атап өтті. 
Тірек  сөздер:  Елбасы,  Мәңгілік  ел,  идеология,  тәуелсіздік,  ұлт,  тарихи  сана, 
болашақ. 
 
Әрбір халық өз өткен кезеңінің рухани қазынасын игермей, өз ұлтының сана – 
сезімінің  мөлдір  қайнарын  сусындамай  тұрып  өзін  толыққанды  ұлт  ретінде  сезіне 
алмас. Тәуелсіздік алғаннан бері, біз ұлттық қазынамызды қайта жинақтай бастадық 
және  ата  –  бабамыз  армандаған  мәңгілік  елдігімізді  құруға  қолымыз  жетті.  Бұл 
бағытта отандық саяси ақыл – ой қалыптасуын зерттеу ерекше орын алады.  
«Мәңгілік Ел – ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы, - деп 
атап  өтті  Нұрсұлтан  Әбішұлы,  –  Ол  арман  –  әлем  елдерімен  терезесі  тең  қатынас 
құрып,  әлем  картасынан  ойып  тұрып  орын  алатын  тәуелсіз  мемлекет  атану  еді.  Ол 
арман  тұрмысы  бақуатты,  түтіні  түзу  ұшқан,  ұрпағы  ертеңіне  сеніммен  қарайтын 
бақытты  Ел  болу  еді.  Біз  армандарды  ақиқатқа  айналдырдық.  Мәңгілік  Елдің 
іргетасын қаладық». 
Қазақстан  өз  саяси  дамуында  демократиялық  даму  жолын  таңдайтындығын, 
саяси тәуелсіздік пен мемлекеттік егемендікке ие болған алғашқы сәттерден  бастап-
ақ мәлімдеген болатын. Тәуелсіз еліміздің тұңғыш Президенті Н. Ә. Назарбаев еліміз 
дамуында өз келбетімізге тән, өз ерекшеліктеріміз бен өз тұтыныстарымызға толық 
жауап беретін демократиялық саяси құрылымдар мен институттар жүйесін дамытуды 
қолдап келеді. 
Елбасы Жолдауында  Қазақстан  халқының, дәл күйінде сөз қозғайтын болсақ, 
мемлекет  құрамдаушы  ұлт  қазақ  халқының  ұлттық  идеясы  айқындалды.  Ол  – 
мәңгілік ел, мәңгілік ұлт, мәңгілік тіл идеясы. Жолдауда сонымен бірге Қазақстанды 
Мәңгілік  елге,  қазақ  ұлтын  мәңгілік  ұлтқа  айналдырудың  жолдары  мен  тетіктері, 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
289 
түрлі  иірімдері  мен  кезеңдері  ғылыми  –  теориялық  және  қолданбалы  –  тәжірибелік 
тұрғыдан нақты көрсетілді. 
Отандық саяси ақыл – ой дамуында көшпенді өмір салты өшпес із қалдырды. 
Бұл  жерде  мысалға  дарынды  тарихшы  Л.Гумилевтің  сөзін  келтіре  кетелік: 
«Көшпенділер  мәдениеті  өзінің  үшмыңжылдық  тарихында  өзіндік  рухани  дамуды 
басынан  кешірді».  [1,  5    б.]  Осы  бағытта  қазақтармен  ұқсастыққа  қырғыздар  мен 
Аравия  бедуиндері  ғана  ие,  яғни  көшпенді  халықтарда  ауызша  тарихи  баяндау  мен 
әдемі  сөйлеу  өнері  өте  тамаша  дамыған.  «Мәңгілік  ел»  идеясы  көшпенді  түркі 
халықтары  тарихының  тереңінен  тартылады.  Көшпенді  түркі  халықтарының  қара 
тасқа қашап жазылған мәңгі өшпес рухани қазынасы «Күлтегін қаған» жазбалары.  
Қазақ халқының тарихын әріден бастайтын болсақ «Күлтегін» жырын, Бумын 
(Момын)  қағанды  еске  түсіруге  болар  еді.  Мәңгілік  ел  идеясын  алғаш  ұсынған  сол 
ұлы бабамыз болатын. Күллі исі түркі жұртының  бабасы Туұлы Бумын мәңгілік қара 
тасқа  қашап  тұрып  «Мингу  Ел»  –  «Мәңгі  ел»  деп  кейінгі  мәңгі  ұрпағына  жазып 
қалдырды.  Талай  жыл  өздеріне  үстемдік  жүргізіп  келген  Жыужан  мемлекетін 
құлатып,  түркі  жұртының  мәңгілік  елдігінің  негізін  қалаған  құрама  жұртты  өзі 
тумысынан шыққан тайпаның атымен атамай, мәңгілік ел құраған ұлы халықтардың 
ортақ  шыққан  тегін  ескеріп,  өздерін  «біз  түркі  халқымыз»  (түрк  будынымыз)  деп 
жалпақ әлемге жария еткен. 
Көшпенді өмір салтының рухани жаршылары мен сақтаушылары ақындар мен 
жыраулар болды. Олардың мұрасы бізге даланың ауызша тарихы арқылы жетті. Өмір 
шындығын  батыл  жырлағандықтан,  халық  жырауларды  «әділеттілік  жаршылары» 
деп  атады.  Олар  дала  өлкесінде  хандар  мен  сұлтандардың  кеңесшілері,  билік 
қасындағы  халық  өкілдері  болды.  Жыраулар  мұрасы  ұрпақтан  ұрпаққа  ауызша 
берілгендіктен олардың жырына мәңгілік ел мен әділетті өмір туралы өз ұғымдарын 
қосып отырды. Сол себепті ХХ ғасырға дейінгі қазақ  даласындағы саяси ақыл  – ой 
әлеуметтік – утопиялық сипаттағы идея болды.  
Отты қару пайда болғанға дейін көшпенділер адамзат тарихындағы зор әскери 
күшке  ие  болды.    В.О.  Ключевский  көшпенділерді  «тарих  қамшысы»  деп  атады. 
Осында  ортада  өскен  жыраулар  әділеттілік  өмірді  аңсай  отырып  көшпенді  өмір 
салтын,  саяси  қатынастар  мен  билік  институттарын  ең  алдыңғы  қатарлы  және 
мәңгілік ел тұғыры деп санады. Өз жағырафиялық  – саяси жағдайына орай  Еуропа 
мен  Азияны  байланыстырып,  олардың  өзара  дамуына  жол  ашқан  көшпенділер 
қоғамы осылайша тарихи дамудың шешуші күшіне айналды.   
Көшпенді  қоғам әлеуметтік  – саяси ақыл-ойы бірқатар ерекшеліктерге ие. Ең 
алдымен бұл қайырымдылық пен ерлікке табыну. Бұл жайында кезінде Ш.Уәлиханов 
жазды. Оның ойынша дала ордасының тұрғыны қазақ өзінің адамгершілік қасиеттері 
бойынша түркі тектес басқа отырықшы  халықтардан анағұрлым биік тұр [2, 14 б.]. 
Көшпенділер өз елін «Мәңгі аспанмен» ажырамас бірлікте қарастырған және «Мәңгі 
аспан» мен «Мәңгі елге» табынып, бұны діни сана – сезім деңгейіне дейін көтерген. 
Мұндай көзқарас Ұлы Жібек Жолымен жүріп өткен Марко Полодан бастап көптеген 
зерттеушілерде кездеседі.  
Көшпелі  қоғам  әлеуметтік-саяси  ойының  тағы  бір  ерекшелігі,  оның 
адамгершілік қағидасына толылығы. Бұл, сонау әл-Фараби бабамыздан бастау алған 
«Адам  бол!»  идеясы.  Абай  бұл  қағиданы  жаңа  биіктікке  көтерді  және  бұл  үрдіс 
қазіргі қазақ ақыл  – ойында да жалғасын табуда. Қазақ қоғамы ақыл  – ойының осы 
бір  қырын  шетелдік  зерттеушілер  де  көрсетті.  Қазақ  ұлтының  тарихын  зерттеген 
шетел  ғалымдары  туралы  зерттеу  жүргізген  отандық  тарихшы  М.Лаумулин  өзінің 
«Сырттан  көзқарас»  атты  еңбегінде  былай  деп  жазды,  –  «Қазақ  қоғамындағы 
құқықтық және әлеуметтік қатынастар адамгершілік идеясына негізделген» [3, 71 б.].  
Көшпенділер өз Отанын, жерін ерекше қадірледі. Бізге жеткен аңыздардың бірі 
осы сүйіспеншілікті жырлайды. Ғұндар ханы Мөде халқына соғыс қасіретін әкелмес 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
290 
үшін  жауларына  қадірлі  арғымағы  мен  сүйікті  жарын  беруге  келісті.  Бірақ,  одан 
батпақты жерді сұрағанда Мөде хан қасиетті жер үшін қан төгуге бұйырған [4, 52 б.].   
Осы  айтылғандар  көшпелі  қоғам  әлеуметтік  –  саяси  ақыл  –  ойының  Отанды 
қадірлеу рухына толы болғандығын көрсетеді. ХХІ ғасырда Қазақ  елінің Елбасы Н. 
Ә. Назарбаев ұсынған «Мәңгілік ел» идеясының мызғымас тұғыры адамгершілік пен 
отансүйгіштік идеясы. Елбасы, – «Жаңа Қазақстандық патриотизмнің идеялық негізі 
осы мемлекет құраушы, жалпыұлттық құндылықтарда жатыр» – деп қадап айтты. 
Елбасы Жолдауында мың жарым жылдан кейін құдіретті ата – бабамыздан ұлы 
мұраға  қалған  «Мәңгілік  ел,  мәңгілік  ұлт»  идеясын  жаңғыртып,  ХХІ  ғасыр 
жаңашылдығын  бойына  сіңірген  жаңа  идея  сипатында  жариялап  отыр.                      
ХХІ ғасырда қуатына енген жаһандану дәуірінде тәуелсіздікке қол жеткізгеннен гөрі, 
оны  ұстап  тұру  әлдеқайда  қиын  екенін  тарихи  сабақтастықты  тарқата  отырып, 
ерекше  атап  өтті.  «Бұл,  –  деді  Президент  Н.  Назарбаев,  -  әлем  кеңістігінде  ғұмыр 
кешкен талай халықтың басынан өткен тарихи шындық. Өзара алауыздық пен жан – 
жаққа тартқан берекесіздік талай елдің тағдырын құрдымға жіберген. Тіршілік тезіне 
төтеп бере алмай, жер бетінен ұлт ретінде жойылып кеткен елдер қаншама?» 
Ата  –  бабамыз  өр  рухының  өшпес  тұғырына  айналдырған  «Мәңгілік  ел» 
идеясы  дала  өлкесінде  саяси  тұрақтылықты  қамтамасыз  етті.  Өте  күшті 
орталықтандырылған  саяси  билік  болмаған  дала  өлкесі  саяси  тұрақсыздыққа  ұшыраған 
жоқ.  Елбасы  Жолдауында  осының  куәсі  болар  айрықша  жолдар  бар,  –  «Біз  үшін  ортақ 
тағдыр  –  бұл  біздің  Мәңгілік  ел,  лайықты  әрі  ұлы  Қазақстан!  Мәңгілік  ел  –  жалпы 
қазақстандық ортақ шаңрағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы». 
Қазіргі Қазақстан Республикасының аумағын құрайтын алып даладағы әлеуметтік – 
саяси ақыл – ой мен мәңгілік елдікті аңсау идеясының дамуы бес кезеңнен өтті.  
1.Философ – ғұламалардың қоғамдық – саяси көзқарастары. Олардың ілімдері 
грек  және  араб  мәдениетінің  қағидаларына  негізделді.  Ең  көрнекті  өкілдер  әл  – 
Фараби мен Ж. Баласағұн.  
Әл – Фараби (870-950 ж.ж.). Оның қоғамдық саяси көзқарастары «Қайырымды 
қала  тұрғындарының  көзқарастары»,  «Мемлекет  қайраткерінің  даналығы»  және  т.б. 
бүкіл әлемге әйгілі трактаттарында көрініс тапты.  
«Қайырымды  қала  тұрғындарының  көзқарастары»  трактатында  әл  –  Фараби 
қала – мемлекеттерді салыстыра отырып мәңгіілк ел мен ең әділетті қоғамды іздейді. 
Еңбектен грек ақыл – ойының, әсіресе Аристотельдің әсері айқын сезіледі.  
Ал,  «Мемлекет  қайраткерлерінің  даналығы»  трактатында  әл  –  Фараби  өзін 
шығыс ойшылы ретінде танытты. Ол енді үлгілі, әділетті қоғам мен мәңгілік елдікке 
бастаушы ақылды, қайырымды билеуші туралы аңсайды. Оның ойынша, адам надан 
билеуші билеген елден ғылым  –  ілімнің  дамуына қамқорлық жасап отырған білімді 
билеушісі  бар  елге  кетуі  тиіс.  ХХІ  ғасырда  өмір  сүріп  отырған  қазақ  ұлты,  әл  – 
Фараби  сынды  ұлы  бабасы  аңсаған  мәңгілік  елдікке  бастаушы  көреген  дана  һәм 
қажымас  қайраткер  Елбасының  тарихи  шындыққа  айналғандығының  куәсі  болып 
отыр. 
Ж.Баласағұнның  (1017  -  белгісіз)  көзқарастары  «Құтты  білік»  дастанында 
көрініс  тапты.  Ж.  Баласағұн  әміршінің  өз  халқы  алдындағы  үш  қасиетті  міндетін 
көрсетті.  Біріншіден,  билеуші  мемлекетін  күмістей  таза  ұстауы  қажет.  Екіншіден, 
билеуші  заңдары  бірін  –  бірі  жоққа  шығармауы  қажет.  Үшіншіден,  билеуші  өз 
еліндегі ең мардымсыз өзгерісті де біліп отыруы қажет.  
Сол  сияқты  халықтың  да  үш  қасиетті  міндеті  бар.  Біріншіден,  халық  өз 
билеушісін  құрметтеуі.  Екіншіден,  халық  әмірші  салған  алым  –  салықтарды 
уақытында  төлеп  тұруы.  Үшіншіден,  халық  қашанда  өз  әміршісінің  жанында 
табылуы қажет.  
Осы  қасиетті  міндеттер  дұрыс  атқарылуы  үшін  әмірші  мен  халық  қоғамдық 
келісім  жасауы  тиіс.  Осы  жерде  көрсетілетін  ақиқат  әрі  біз  үшін  мақтаныш  сезімін 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
291 
тудыруы тиіс факті Еуропа ақыл – ойында қоғамдық шарт теориясы (Т.Гоббс, Д.Локк 
және т.б.) тек Жаңа кезеңнен бастап даму алды.  
Егер әл – Фараби мұрасы адамгершілік, әділеттілік қағидаларына толы болса, 
Ж.  Баласағұн  мұрасы  қазіргі  дәуірмен  үндесіп  жатыр.  Мұның  өзі  олардың  мәдени 
мұрасын терең зерттеу қажеттігін көрсетеді.  
Елбасы  Жолдауында,  -  «Біз  өзгенің  қателігінен,  өткеннің  тағылымынан  сабақ  ала 
білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу ғана – Мәңгілік Ел болу біздің өз қолымызда. Бұл 
үшін өзімізді үнемі қамшылап, ұдайы алға ұмтылуымыз керек»», - деп жазылған.  
2.Сопылық  ағым  өкілдерінің  қоғамдық  –  саяси  көзқарастары  Қ.А.Иассауи, 
С.Бақырғани  және  т.б.  мұсылман  дінін  уағыздаушылар  ойларында  көрініс  тапты. 
Олар  жаратушыға  деген  ұлы  сүйіспеншілікке  шақырды.  Өзінің  «Диуани  хикмет» 
(Ақыл кітабы) атты еңбегінде Қ.А. Иассауи халықтың өз билеушісіне қарсы шығуын 
үлкен күнә санады. Сопылық ағым өкілдері билеушіні қайырымды болуға шақырды. 
Егер  әкесі  ұлына  қандай  қамқорлық  көрсетсе,  әмірші  де  өз  халқына  осындай 
қамқорлық  көрсетуі  қажет.  Мәңгілік  елдіктің  ең  басты  қағидаларының  бірі  Елбасы 
мен халық бірлігі. Осы тұрғыдан келетін болсақ, сопылық ағым өкілдерінің қоғамдық 
–  саяси  көзқарастарының,  қазіргі  қазақ  елі  халқының  қоғамдық  санасымен  үндесіп 
жатқандығын  көруге  болады  және  мұның  өзі  елдің  саяси  тұрақтылығы  мен 
экономикалық гүлденуінің ең басты алғышарттарының бірі. 
Біздің  қазақ  халқы  –мұсылман,  діні  –  ислам  екендігі  үнемі  Елбасымыз 
Н.Ә.Назарбаев биік мінбелерден тектен текке айтып жүргені жоқ. Сан ғасырлар бойы 
исламдық жолды ұстанған ата-бабаларымыз осы дінге лайықтап өз әдет-ғұрып, салт-
дәстүрін,  наным-сенімін  қалыптастырған,  әрі  оны  ұрпақтан  ұрпаққа  жалғастырып 
отырған. Қазақстанда тәуелсіздіктің екі онжылдығы барысында діни институттардың 
сан жағынан да, сапа жағынан мәнді өсуі болды. Діни бірлестіктер саны бірнеше есе 
өсіп кетті, рухани дәстүрлер  қайта өрлей бастады, жаңа ғибадатханалар  салынуда  – 
мешіттер,  шіркеулер,  ғибадат  үйлері,  синагогалар  салынды.  Халықтың 
діндарлығының  деңгейі  өсті..  Халықтың  тұтастығы  мен  діннің  тұтастығы  және 
мемлекеттің  тұтастығы  арасында  тікелей  тәуелді  байланыс  бар  екенін  ескерелік. 
Қазақ топырағы арқылы барлық әлемдік діндер өткен, сондықтан да жатырқаушылық 
немесе діни фанатизм сезімі бізге жат. Осынау рухани дәстүр, жаратушының қандай 
жолмен  болса  да  түскен  сөзіне  жүрегіміздің  ашықтығы,  Қазақстандағы 
конфессияаралық татулықтың аса маңызды тұғырларының бірі.  
3.Жыраулар  мен  ақындардың  қоғамдық  –  саяси  көзқарастары.  Олардың 
көзқарастары көшпелі ортаның өз ішінде қалыптасып дамыды. Ең көрнекті өкілдері 
Асан Қайғы мен Бұқар жырау.  
Ағылшын  гуманисі  Томас  Мордан  жүз  жыл  бұрын  өмір  сүрген  Асан  Қайғы 
(1361–1469)  өз  қиялындағы  аралын (Утопия)  іздеді.  «Жерұйықта»  адамдар  бақытты 
өмір  сүреді,  «қой  үстіне  бозторғай  жұмыртқалаған»  заман  болды.  Бұл  әлеуметтік 
утопизм идеясының алғашқы көрініс табуының бірі болды.  
Елбасының  «Мәңгілік  ел»  идеясы  қазақ  ұлтының  ұлы  данасының  осы  бір 
арқалы идеясымен терең астасып та тұстасып та жатыр. Асан Қайғының «Жерұйық» 
идеясы адам баласының ақыл-ойы дамуының тарихындағы аса ұлы идеялардың бірі. 
Бұл да  – өте терең, ұлы гуманизмге толы ғажап идея. Халқының болашағын ойлап, 
ұлтының қамын жеген дана һәм дара ойшыл қазақтың кең даласын шарлап адамға да, 
малға  да  жайлы  жұмақ  болар  жерді  іздейді.  Сол  жерде  қазақ  халқының  жаңа 
Ордасын, Мәңгілік елін құруды мақсат  етеді.  Ол елде жұрттың бәрі тең, бәрі шат  – 
шадымен тіршілік етеді. Ел аласы, ру таласы болмайды. ХХІ ғасырдағы қазақ ұлты, 
дана  бабасы  аңсаған  «Жерұйықта»  өмір  сүріп  отырғандықтарын,  Мәңгілік  елге 
бастаған Елбасы туының астына топтасып, жарқын да мәңгілік болашақ жолына нық 
қадам басқандықтарын мақтаныш сезіммен алға тарта алады. 
Бұқар  жырау  (1685–1777).  Қазақ  даласында  өте  күшті  орталықтандырылған 
мемлекет  болуын  аңсаған  жыраулар  тобының  бастауында  тұрды.  Ол  күшті  хан 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
292 
билігін  жақтады.  Хан  жанында  «Хан  кеңесі»  болуы  тиіс.  Хан  олардың  ақылын  өзі 
қажет  деп  санаған  жағдаяттарда  пайдаланады.  Қазақ  жырауларының  алыбы  Бұқар 
жырау  аңсағын  өте  күшті  орталықтандырылған  мемлекет  ХХ  ғасырдың  аяғында, 
әлем мойындаған саяси қайраткер Н.Ә.Назарбаевтің басшылығымен құрылды. Қазақ 
елі Бұқар жырау аңсаған «Хан кеңесінің» қазіргі заманға лайықты түрі қос палаталы 
кәсіби Парламентке ие болды. Бұл билік нысандары, қазақ елін Мәңгілік елге бастар 
саяси институттар болып табылады. 
4.Қазақ ағартушыларының қоғамдық – саяси көзқарастары орыс ағартушылары 
мен  революционер-демократтар  ықпалымен  дамыды.  Ағартушылық  негізгі  білім, 
ғылым бәрін түзейді, бәрін құтқарады деген қағидаға табыну болды.  
Ш.Уәлиханов  (1835–1865).  Көшпелі  қоғам  әлеуметтік  құрылымы  мен  сот 
жүйесін  зерттеді.  Оның  көзқарастары  «Даладағы  мұсылман  діні»,  «Сот  реформасы 
туралы хат» және т.б. еңбектерінде көрініс тапты.  
Өзінің  «Алтышардың  ар  жағында  немесе  Қытайдың  Нан  –  Лу 
провинциясының алты шығыс қаласындағы 1858 – 1859 ж.ж. жағдай» атты еңбегінде, 
мұсылман  дінінің  Шығыс  халықтарының  саяси,  азаматтық  өміріне  тигізіп  отырған 
зор әсері туралы жазды. Барлық мұсылман шығысында Құран азаматтық мекемелер 
негізі. Ол қоғамдық және халықтар арасындағы қатынастарды реттейді, сол себепті – 
де мұсылман елдері халықтарының өмірі бір – біріне ұқсас [5, 28 б.]. 
Құранды  игерудегі  кейбір  айырмашылықтар,  сол  елдің  жағырафиялық 
орналасуына тәуелді. Егер, жағырафиялық факторлардың қоғамның әлеуметтік және 
саяси  өміріне  тигізетін  әсерін  зерттеу  қажеттілігін  адамзат  шын  мәнінде  тек                        
ХІХ  ғасырдың  аяқ  кезінен  сезіне  бастағанын  ескерсек  Ш.Уәлихановты 
жағырафиялық  саясат  теориясының  негізін  қалаушылар  Ж.  Баден,  Ш.Л.  Монтаскье 
есімдерімен қатар атауға болады.  
Қазіргі қазақ елінің жағырафиялық саяси орналасуы өте күрделі. Қазақ елі үш 
діни өркениет ислам елдері, христиан елдері мен будда – конфуциан елдерінің бір – 
бірімен  теке  –  тіресе  түйіскен  қиылысында  орналасқан.  Әлемде  белең  алған 
жаһандану дәуірінде ата – бабамыздан қалған дәстүрлі ұлттық құндылықтарымызды, 
осы  қиылыстан  аман  алып  шығу  Елбасы  ұсынған  Мәңгілік  ел  идеясында  жатыр. 
Мәңгілік  ел  идеясын  дамытуда  қазақтың  ғұлама  ұлы  Ш.Уәлихановтың 
жағырафиялық  –  саяси  идеяларын  пайдалану  ұлттық  құндылықтарымызды  әлемге 
мойындатудың  бірден  –  бір  жолы  әрі  ол  Мәңгілік  елдіктің  рухани  –  идеялық 
тіректерінің бірі болары сөзсіз.  
5.  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  зиялыларының  қоғамдық  –  саяси 
көзқарастары.  Қазақ  елінің  Мәңгілік  елдігінің  ғылыми  –  теориялық  базасын                        
ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  зиялылары  қалады.  Олардың  артына  қалдырған 
ғылыми мұралары орасан зор және қай – қайсысынан болмасын қазақ елінің Мәңгілік 
елдікке  жетуіне  қажетті  ғылыми  –  теориялық  тұжырымдар  мен  қолданбалы  – 
тәжірибелік ұсыныстар табуға болады. Қазақ зиялылары енгізген діни талаптар мен 
зайырлы құндылықтардың бір – бірін толықтыра өмір сүруі ұстанымдары, діни және 
зайырлы  ерекшеліктерді  біріктірген  сайлау  жүйесі,  әлеуметтік  төңкерістер 
жағдайында  ұлттық  мемлекеттілікті  құру  ұстанымдары  қазіргі  заманда  да  ең  озық 
идеялар  болып  отыр.  Қазіргі  Батыстың  атақты  геосаясатшылары  С.  Хантингтон,                  
З. Бжезинский, Ф. Фукуяма еңбектерінен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының 
ойларын табуға болады.   
ХХ  ғасырдың  басында  бірінен  соң  бірі  болған  әлеуметтік  төңкерістер  Ресей 
империясының біртұтас мемлекеттілігінің іргесін шайқалтты. Бұл өзгерістер отан, ел, 
ұлт тағдыры туралы өткір пікірталастарға жол ашты.  
М.Дулатовтың «Оян, қазақ!» жырымен ілесе қазақ зиялыларының ұлттық сана 
–  сезімі  қалыптаса  бастады.  Ұлттық  сана  –  сезімінің  бекуіне  1916  жылғы  ұлт  – 
азаттық көтеріліс үлкен әсер етті. Ұлт зиялылары көзқарастарында ұлттық мақтаныш, 
ұлттық мәдениет сезімдері көрініс тапты.  

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
293 
Бұл  кезеңде  Ә.Бөкейханов,  А.Байтұрсынов,  М.Дулатов,  К.Тоғысов, 
М.Тынышпаев,  М.Шоқаев  және  т.б.  ұлт  зиялылары  қазақ  жерінің  мемлекеттік 
тәуелсіздігі  идеясын  көтерді.  Қазақ  жері  тұңғыш  рет  саяси  тартыс  сахнасына 
айналды.  «Алаш»,  «Үш  жүз»  атты  екі  ұлттық  партия  және  көптеген  ұлттық  саяси 
ұйымдар  құрылды.  Бұлар  артына  орасан  зор  қоғамдық  –  саяси  идеялар  қалдырды. 
Осы  идеяларды  зерттеп,  қазіргі  ұрпақ  пайдасына  жарату  тарих  ғылымының  кезек 
күттірмейтін міндеті болып табылады.  
Жаңа замандағы жаңа тегеуірінді, ХХІ ғасырдың айбынды барысы Қазақ елінің 
тұңғыш  Елбасының  жиі  –  жиі  қайталап,  айтып  келе  жатқан  сөзі,  –  «Біз  өзгенің 
қателігінен, өткеннің тағылымынан сабақ ала білуге тиіспіз. Ол сабақтың түйіні біреу 
ғана  –  Мәңгілік  ел  болу  біздің  өз  қолымызда.  Бұл  үшін  өзімізді  үнемі  қамшылап, 
ұдайы алға ұмтылуымыз керек». ХХ –ХХІ ғасырлар тоғысындағы күрделі кезеңдерде 
тұлғалық  қалыптасу  жолынан  өткен  Елбасының  өзі  де  шындықпен  санасудың, 
тарихтың  тағылымын  ескерудің  ғажап  үлгілерін  көрсетіп  келеді  және  әлемдік 
деңгейдегі  саяси  қайраткер  бойынан  табылатын  батыл  идеялары  әлем  мен  туған 
елінің өшпес тарихи тәжірибесін саралаудан  туған. 
Елбасы  Жолдауында  ХХІ  ғасырдың  он  жаһандық  сын-қатері  алға  тартылып 
отыр.  Елбасы  жолдауынан  үзінді  келтіретін  болсақ,  -  «Тарихи  уақыт  аса  жеделдей 
түсуде.  Әлем  қарқынды  түрде  өзгеруде  және  болып  жатқан  өзгерістердің 
жылдамдығы  адамды  таң  қалдырады».  Енді  Қазақ  елінің  геосаяси  жағдайын 
саралайтын болсақ, бұл қатерлердің өзектілігі арта түседі. Себебі, Қазақстан үш діни-
саяси  өркениет  христиан,  ислам  және  будда  –  конфуциандық  әлем  қиылысында 
орналасқан  ел.  Оларға  тән  қайшылықтар  мен  бір-бірімен  теке-  тіресушілік  осы 
геосаяси  ортада  аса  асқына  түседі  және  мұны  соңғы  уақыттарда  Орта  Азия 
аумағында орын алған жаһандық деңгейдегі бірқатар оқиғалар дәлелдей түседі. 
Қазақстанның  Мәңгілік  ел  құруда  басқа  елдермен  салыстырғанда  алға  тартар 
еңселі  де  ерекше  артықшылықтары  жетерлік.  Елі  тыныш  та  абзал,  жерінің  үсті  де, 
асты  да  байлыққа  толы,  халқы  ауқатты  да  дархан!  Сонымен  қатар,  заманауи  қазақ 
елінің  ешбір  елде  жоқ  басымдығы,  –  «Мен  Қазақстанның  болашағына  басымды 
тіккен адаммын»,  -  деп зор адами сезіммен мәлімдеген Елбасының болуы.  Мұндай 
сөздер  осы  кезге  дейін  бірде  –  бір  елдің  бірде  –  бір  басшысының  аузынан  шыққан 
емес.  «Осы  заманғы  Қазақстанның  үлкен  артықшылығы,  –  дейді  Парламент 
Сенатының  Төрағасы  Қасым  –  Жомарт  Тоқаев,  –  ерен  Елбасымыз.  Ұлт  басында 
Нұрсұлтан  Әбішұлы  сияқты  аса  көрнекті  саясаткер  тұрмаса,  біз  өмірдің  барлық 
саласында бүгінгідей табыстарға жете алар ма едік? Әрине, жете алмас едік».  
Тәуелсіздіктің ең алғашқы күндерінен бастап Қазақстан халқын ортақ мақсатқа 
жұмылдыру, барлық этностық топтардың тең құқықта тұрмыс кешуіне жағдай жасау 
мемлекеттік  ұлттық  саясаттың  басты,  басым  бағытына  айналды.  Ал  кез  келген 
мемлекеттің саяси, экономикалық тұрақты дамуының басты шарты тату этносаралық 
қарым-қатынасты қалыптастыру екендігі тарихи тұрғыдан өзін толық дәлелдеген. 
Қазақстан  ең  алдымен  елімізді  мекендейтін  барлық  тұрғынды  этностық, 
нәсілдік  ерекшеліктеріне  қарамастан,  біртұтас,  унитарлы  мемлекеттің  азаматы 
ретінде  қарастырып,  тең  мүмкіндіктер  бере  білді.  Этностық  топтардың  өз  тілі  мен 
дәстүрін,  әдет-ғұрыптарын  дамытуға  толықтай  мүмкіндіктер  жасалды.  “Қоғамдық 
бірлестіктер туралы” Заң арқылы этностық-мәдени орталықтар құру жүйелі жолмен 
іске  асырылды.  Қазір  Қазақстанда  қазақ,  орыс  театрларымен  қатар,  кәріс,  неміс, 
ұйғыр, өзбек театрлары жұмыс істеп, этностық топтардың газет-журналдары жарық 
көруде. 
Қазақстандағы  толеранттық  бiр  күнде  қалыптасқан  жоқ,  оның  негiзi,  әрине, 
қазақ  халқында  жатыр.  Бүгiнгi  қазақ  халқының  толеранттығының  тамыры  тым 
тереңде. Ол сонау халықтардың депортациясы кезiнде алпыстан астам ұлт өкiлдерiн 
қабылдап,  жарты  нанды  бөлiп  берiп,  бiр  бөлмелi  құжырасынан  орын  берген  кезден 
басталады. 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
294 
Мәңгілік Ел идеологиясы бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ төңірегіне  бүкіл 
қазақстандықтарды  біріктіруі  қажет.  Елбасы  тапсырмасына  сай  қазақстандық 
қоғамның басты құндылықтарын айқындайтын «Мәңгілік Ел» патриоттық актісі атты 
жаңа  құжат  қабылданатын  болды.  Қасиетті  Қазақ  елін  өз  Отаны  санайтын  барша 
қазақстандықтар  бұл  шараға  өз  үлестерін  қосуға  тиісті.  Қазақтың  Мәңгілік  Елінің 
болашағы – Мәңгілік Елдің айбынды да дана ұрпақтарының қуатты қолында! 
 
 
 
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. – М., 1983. – 185 б. 
2.
 
Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1985.  – 450 б. 
3.
 
Лаумулин М.Т. Сырттан көзқарас. Қазақ жинағы. – Алматы, 1994. – 120 б. 
4.
 
Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Летопись трех тысячилетий.  – Алматы, 
1992. – 600 с. 
5.
 
Уәлиханов Ш. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1985. – 450 бет.  
Шайхиев Т. Т. 
Идея «Мангилик ел» в истории отечественной политической мысли 
Единство народа и его будущее невозможно без опоры на духовное наследие 
прошлого,  без  обращения  к  истокам  национального  самосознания.  Обретение 
независимости  дало  нашему  народу  исторический  шанс  на  возрождение 
собственной  государственности  и  восстановление  духовного  сокровища  нации.  В 
связи  с  этим  особое  место  в  этом  процессе  играет  изучение  отечественной 
политической мысли. В Послании Президента спустя века возрождена идея «вечной 
страны»,  которая  должна  стать  ключевым  идейным  основанием  строительства 
сильного  государства.  В  условиях  глобализации  идеологическое  обеспечение 
сохранения национальной идентичности приобретает особую значимость.   
Ключевые  слова:  Лидер  нации,  Вечная  страна,  идеология,  независимость, 
нация, историческое сознание, будущее. 
 Shaihiev T. T. 
The idea of "Mangilik el" in the history of national political ideas 
The  unity  of  the  nation  and  its  future  is  impossible  without  the  support  of  the 
spiritual  heritage  of  the  past,  without  reference  to  the  origins  of  national  consciousness. 
The independence gave our nation a historic opportunity for the revival of their own state 
and the restoration of the spiritual treasures of the nation. In this regard, a special place in 
this  process  is  the  study  of  national  political  ideas.  Centuries  later  the  Message  of  the 
President  revived  the  idea  of  "eternal  country  ",  which  should  become  a  key  ideological 
foundation  of  building  a  strong  state.  In  a  globalized  ideological  support  preservation  of 
national identity acquires special importance. 
Keywords:  The  leader  of  the  nation,  Eternal  country,  ideology,  independence, 
nation, historical consciousness, future. 
*** 
 
УДК 339.9(574) 
Есеева Г.Н. – старший преподаватель, ЗКГУ им. М.Утемисова 
E-mail: Eseeva70@mail.ru 
 
ПРИГРАНИЧНОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО КАЗАХСТАНА И РОССИИ В 
ОБЛАСТИ КУЛЬТУРЫ  
        
Аннотация.  В  статье  рассматривается  приграничное  сотрудничество 
Казахстана  и  России  в  сфере  культуры.  Освещается  деятельность  Ассамблеи 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
295 
народа  Казахстана  по  гармонизации  межэтнических  отношений,  а  также 
деятельность  этнокультурных  центров  и  объединений  Казахстана  и  России  в 
области культурного сотрудничества стран. 
Ключевые  слова:  Этнокультурные  центры,  Ассамблея  народа  Казахстана, 
казахи, русские. 
 
Дружеские отношения между народами Казахстана и России, складывались на 
протяжении  столетий  и  были  обусловлены  культурной  близостью  народов  двух 
стран,  искренним  стремлением  сообща  преодолевать  вызовы  судьбы.  Важнейшим 
фактором  является    соседство  двух  государств  и  наличие  общей  протяженной 
границы (более 7 тыс. км), что привело к сложившимся в силу этого приграничным 
экономическим,  культурным,  историческим  и  родственным  связям.  После  распада 
СССР наши страны мобилизовали усилия для того, чтобы минимизировать ущерб от 
дезинтеграционных  процессов  и  строить  свои  отношения  на  основе  общности 
интересов,  добрососедства  и  взаимного  уважения.  Подписанный  25  мая  1992  года 
президентами  двух  стран  Договор  о  дружбе,  сотрудничестве  и  взаимной  помощи 
заложил прочный фундамент  официальных межгосударственных взаимоотношений, 
стал правовой базой практически всего спектра двустороннего сотрудничества.  
Динамика  российско-казахстанских  отношений,  проблемы  и  достижения  в 
процессах  интеграции  на  постсоветском  пространстве  настоятельно  требуют 
осмысления  исторического  опыта  взаимодействия  наших  народов  и  государств, 
анализа современного российско-казахстанского межэтнического и межкультурного 
диалога. В данном случае весьма показателен опыт развития сотрудничества между 
приграничными областями Казахстана и России в области культуры. Для обеих стран 
характерны  многонациональная  структура  общества,  поликонфессиональность, 
поэтому схожесть решения проблемы сохранения межэтнического баланса на путях 
широкого  общественного  диалога  позволяет  ставить  вопрос  об  использовании  в 
общих  интересах  уникального  опыта  двух  стран  в  соединении  ресурса 
государственной  власти  с  механизмами  гражданского  общества  в  интересах 
гармонизации межэтнических отношений. 
Большая  работа  в  данном  направлении  проводится  в  Западно-Казахстанской 
области, где в настоящее время проживают свыше 90 наций и народностей.  В состав 
областной  Ассамблеи  народа  Казахстана  входят  руководители  этнокультурных  и 
религиозных  объединений,  депутаты  маслихатов,  представители  государственных 
органов,  учебных  заведений,  общественности  и  молодежных  объединений, 
предприниматели.  В  составе  Ассамблеи  области  работают  31  этнокультурных 
объединений  и  центров.  Половина  из  них  работают  в  г.  Уральске,  остальные  как 
филиалы  в  районах  области.  В  основном  в  районах  действуют  казахский,  русский, 
татарский, украинский, по одному корейский, немецкий и белорусский центры. Для 
оперативного решения задач, стоящих перед Ассамблеей народа Казахстана, создан 
Совет  Ассамблеи  области  из  числа  руководителей  этнообъединений.  Помимо  этого 
при ассамблее образован научно-экспертный совет, совет старейшин, совет по связям 
с общественностью и СМИ, молодежное крыло. На местах под руководством акимов 
районов  действуют  инициативные  группы  Ассамблеи  народа  Казахстана.                              
В  п.  Переметное  Зеленовского  района,  п.  Федоровка  Теректинского  района 
действуют  дома  дружбы,  в  других  районах  центры  досуга  с  концертным  залом  и 
помещениями для организации культурно-просветительской деятельности областной 
ассамблеи.  Проводятся  различные  конкурсы  и  фестивали  творчества,  где  изучается 
духовно-культурное  наследие  поэзии  Т.Г.Шевченко,  А.С.Пушкина,  Г.Тукая, 
М.А.Шолохова,  Абая  и  других  деятелей  культуры.  Для  изучения  родной  истории, 
культуры и языков при средних общеобразовательных школах открыты воскресные 
классы,  где  дети  имеют  возможность  познакомиться  с  родной  культурой  и 
традициями.  Для  желающих  представителей  этнокультурных  объединений  также 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
296 
открыты  бесплатные  курсы  казахского  языка.  Ситуация  внутри  диаспор  Западно-
Казахстанской области характеризуется дружественной и толерантной обстановкой. 
Во  всех  проводимых  в  области  мероприятиях  представители  этнокультурных 
объединений  принимают  самое  активное  участие,  выражая  свой  казахстанский 
патриотизм.  В  рамках  государственной  программы  этнокультурные  объединения 
также  ежегодно  привлекаются  к  реализации  социально  значимых  проектов. 
Представители  всех  этнических  групп,  представляющие  всѐ  многоцветье  и 
разнообразие  своих  культур,  неотъемлемая  и  составная  часть  дружного 
казахстанского  народа.  Все  они  не  отделяют  своей  жизни,  своего  будущего  от 
будущего  нашей  страны,  разделяют  наравне  со  всеми  ответственность  за  судьбу 
общей Родины - Республики Казахстан [1].  
Ассамблея  народа  Казахстана  выполняет  большую  работу  по  воплощению 
идей  евразийской  общности,  целенаправленно  укрепляет  вековую  дружбу  нашего 
народа  с  народами  всех  стран  СНГ,  на  основе  культурного,  стратегического  и 
экономического  партнерства.  Главной  целью  Ассамблей  была  и  есть  консолидация 
населения  страны  на  основе  общей  психологии,  общей  культуры  и  общих  задач 
построения единого, независимого, экономически процветающего государства. 
Ассамблея  стала  пропагандистом  общечеловеческих  духовных  ценностей,  в 
том числе традиционных религий ислама, христианства и иудаизма, с ответственным 
уважением  всех  иных  вероучений.  Ассамблея    работает  в  теснейшей  связи  с 
мусульманской православной и католической церковью, стремясь к предупреждению 
межконфессиональных 
конфликтов 
в 
обществе. 
Разделяя 
озабоченность 
казахстанского  общества  состоянием государственного  языка,  она  выступает  за  его 
дальнейшее  распространение  внедрение  и  развитие,  одновременно  способствуя 
сохранению  русского  и  других  языков,  в  соответствии  с  Конституцией  и  Законами 
Республики Казахстан.  
Характеризируя  процессы  развития  культурного  сотрудничества  ЗКО  с 
приграничными областями Российской Федерации,   председатель правления Центра 
русской  культуры  –  Погодин  С.М.  отмечает,  что  сейчас  стало  традиционным 
подписание  двухсторонних  договоров  о  сотрудничестве  в  сфере  культуры  и 
укрепления  дружбы  и  добрососедства  между  главами  приграничных  российских 
губерний  и  акиматами  районов  Западно-Казахстанской  области.  В  составе  таких 
делегаций активное участие принимают представители этнокультурных объединений 
с обеих сторон [2].   
С  момента  обретения  независимости  приоритетной  задачей  для  Республики 
Казахстан  является  сохранение  и  приумножение  культурного  наследия  народов 
государств.  После  распада  СССР  актуализировалась  проблема  восстановления 
этнокультурных контактов со странами СНГ, в том числе с Российской Федерацией. 
Исторические  связи  между  двумя  государствами  формировались  на  протяжении 
длительного  времени  –  это  и  явилось  основой  дальнейшей  эволюции  стран.  На 
территории Казахстана с эпохи XVIII века проживает  несколько миллионов славян, 
имеющих этноисторическую связь с Россией. В приграничных областях Российской 
Федерации  проживают  около  2  миллионов  казахов,  связавших  свою  судьбу  с 
Россией.  Казахское  население  исторически  проживает  в  Алтайском  крае,  Омской, 
Саратовской,  Челябинской,  Свердловской,  Оренбургской  и  Астраханской  областях. 
Казахские диаспоры сложились в Тюменской области, Новосибирском крае и в ряде 
других регионов Российской Федерации. Также казахские общины образовались и в 
крупных мегаполисах России, от Москвы до Санкт-Петербурга. 
В Российской Федерации традиционно проводятся мероприятия направленные 
на  возрождение  казахской  культуры.  Характерно,  что  большинство  российских 
казахов являются коренными гражданами Российской Федерации и только в Москве, 
Санкт-Петербурге  и  ряде  других  областей,  казахские  диаспоры  сложились                               
в  50-60  -  е  годы  ХХ  века.  Данные  обстоятельства  предопределили  процесс 

 
                
 
 
 
 
БҚМУ Хабаршы №2-2016ж.  
 
297 
сохранения  этнокультурных  контактов  населения  двух  стран.  Проживая  в  ином 
этническом  окружении  приграничной  зоны,  казахи  стараются  сохранить  свою 
историю, свою культуру, свои традиции, свои национальные черты. Это выражается 
в  проведениях  различных  культурных  мероприятий.  Желание  сохранить  свой образ 
жизни,  право  на  духовное  самоопределение  –  это  неотъемлемое  право  любого 
народа. В свою очередь, русское население не относит себя к понятию «российская 
диаспора», а считает свое происхождение коренным на территории Казахстана.  
В  Казахстане  стали  привычными  славянские  праздники,  которые  проводятся 
совместно  с  другими  национальностями  нашей  страны.  Сегодня  это  является 
показателем уважения к славянскому народу, народу своей страны. Программы Года 
Казахстана  в  России  и  Года  России  в  Казахстане  стали  мощным  импульсом  для 
развития  двустороннего  сотрудничества  в  гуманитарной  сфере  и  культуре. 
Установились  более  тесные  отношения  между  приграничными  районами  двух 
государств.  Непосредственно  возросла  интенсивность  проведения  в  крупнейших 
городах  Казахстана  и  России  культурных  акций  с  участием  деятелей  искусств.  Как 
показывает  практика,  именно  интенсивность  такого  рода  контактов  способствует 
возрождению родственных связей между российской и казахстанской культурами.  
Сегодня в Казахстане проживает несколько миллионов русских. Значительная 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: