Б.Ө. Ж №2 Орындаған: Исмайлова Балерке 2 модуль бойынша тапсырмалар: №1 тапсырма. Шәкерім лирикасындағы бейнелі сөздер

1925 жылы Құлке есімді елге абыройлы бір азамат қайтыс болып, жаназасын Шәкәрім қажы шығарған. Құлкені қабірге түсіріп жатқанда Шәкәрім: «Ей, Құлке, сенің бұл ақ өлімің бізге бұйырар ма екен?!» депті. Жұрт қажы сөзіне таңданып қалыпты. «Шәкәрім» энциклопедиясында бұл сөзді Жиреншенің інісі Жомартұлы Тоққара айтқан делінеді. Шәкәрімнің осы айтқаны дөп келіп, ол отыз жылдай ақ өлім бұйырмай айдалада құдық ішінде қалды.

Ол өзі туралы: «Өмірге жоқ қой құмарым да, Жетпіс үш жасқа шығарымда, Айналды-ау өмір арбадай» деген еді. Сонысы дәл келіп, осы сөздерді жазғаннан аз-ақ уақыт өткенде Кеңестік шолақ белсенділердің бақылауында қалды. Шәкәрім айтады: «Бір күні қайтып келсем, өзім жоқта біреулер құлыптаулы есігімді ашып, тамағымды жеп кетіпті. Келген аңшылар ма, кім екенін білейін деп жер шолып жүргенімде ГПУ-дың екі солдаты ұстап Бақанасқа алып кетті. Менен жауапты қаладан келген ГПУ қызметкері алды, ол ақ пен қараны ажырата алатын, адамды тани білетін, шын мен жалғанды айыра білетін байыпты адам екен». Ол 73 жасқа келген қазақтың ақ жүрек ақсақалының өзінің кім екенін айтып бергеніне қанағаттанып, тұтқыннан босатып қоя берді.

1925 жылы Құлке есімді елге абыройлы бір азамат қайтыс болып, жаназасын Шәкәрім қажы шығарған. Құлкені қабірге түсіріп жатқанда Шәкәрім: «Ей, Құлке, сенің бұл ақ өлімің бізге бұйырар ма екен?!» депті. Жұрт қажы сөзіне таңданып қалыпты. «Шәкәрім» энциклопедиясында бұл сөзді Жиреншенің інісі Жомартұлы Тоққара айтқан делінеді. Шәкәрімнің осы айтқаны дөп келіп, ол отыз жылдай ақ өлім бұйырмай айдалада құдық ішінде қалды.

Ол өзі туралы: «Өмірге жоқ қой құмарым да, Жетпіс үш жасқа шығарымда, Айналды-ау өмір арбадай» деген еді. Сонысы дәл келіп, осы сөздерді жазғаннан аз-ақ уақыт өткенде Кеңестік шолақ белсенділердің бақылауында қалды. Шәкәрім айтады: «Бір күні қайтып келсем, өзім жоқта біреулер құлыптаулы есігімді ашып, тамағымды жеп кетіпті. Келген аңшылар ма, кім екенін білейін деп жер шолып жүргенімде ГПУ-дың екі солдаты ұстап Бақанасқа алып кетті. Менен жауапты қаладан келген ГПУ қызметкері алды, ол ақ пен қараны ажырата алатын, адамды тани білетін, шын мен жалғанды айыра білетін байыпты адам екен». Ол 73 жасқа келген қазақтың ақ жүрек ақсақалының өзінің кім екенін айтып бергеніне қанағаттанып, тұтқыннан босатып қоя берді.

Шәкәрім өлімі жайлы әркімнің берген түсініктерінен құралған зерттеулерді талдап қарағанда олардың сөздерінде алалық бар, әркім әртүрлі айтады. Олардың басым бөлігінің сөздері мынаған саяды. Жергілікті ГПУ бастығы Абзал Қарасартов шаш ал десе, бас алатын, ақылы таяз тасырдың өзі болып шығады. Ол Шәкәрімді бай, жуан, кезінде болыс болған, соны көксеумен жүрген, қажыға барған, яғни Үкіметтің жауы деп қана білген. Оның елден тыс, жападан-жалғыз жүргенінің өзіне күдікпен қараған. Оның үстіне сол жылы елді қорлықпен ұжымдастыру кезіндегі озбырлыққа шыдай алмаған, мал мүлкінен ажырап, аштыққа ұшыраған халық бас көтеріп, оларды қорғап әр жерде сөз айтып жүрген Шәкәрімді сол көтерілістің ұйымдастырушысы деп таныған. Ауданға барып, өз талап-тілектерін қоймақ болған шаруаларды қырып-жойып, олардың жетекшілерін ұстап, жазалауға ауданнан сол Абзал бастаған отряд шыққан. Ауданға бет алып келе жатқан Шәкәрім оларға қарсы жолығып қалады. Топ жетекшісі Шәкәрімді көре сала мылтығын кезеніп, атып салады. Олар оның атын да, тіпті сақалын да сыйламайды. Оқ тиіп жаралы болған ақын: «Мені ауданға апарыңдар» дей бергенде Қарасартовтың орынбасары Халитов деген башқұрт тағы да атады. Оқиға осылай болған дескен дерек көбірек айтылады. Кейбір деректерде екі оқты да Халитов атты делінеді.

Қазақтың айтулы перзенттерінің бірі Евней Букетов Шәкәрімді атқан Абзал Қарасартовтан таспаға жазып, сұхбат алған. Бұл сұхбаттың жазбаша нұсқасын 1979 жылы Мұхтар Мағауинге жолдап: «пайдалану үшін емес, тек қана оқып танысу үшін жібердім» деп, оқып қайтарып беруін өтініпті. Оны Мағауин тек 2000 жылы қараша айында ғана, Шәкәрім толық ақталғаннан кейін 12 жылдан кейін «Жұлдыз» журналында жариялайды.

Сұхбаттағы А.Қарасартовтың айтқан сөздерінің жерлерінен мағынасы бұзылмаған үзінді келтірелік.

Абзал: «1931 жылы мені Бесқарағай ауданында милицияның райотделі болып істеп тұрғанымда Семейге облотделге шақырып: «Сізді Шыңғыстау ауданына жіберейін деп отырмын. Онда жағдай жақсы емес. Онда ел толқып тұр. Бандылар шығып, әр жерден соған елеңдеп, елдің көтеріліске ыңғайланатын түрі бар. Сізді халықпенен қоян-қолтық сөйлесіп, сол елдің түзу бағыт алуына жол береді деп жіберейін деп отырмын. Ол Абайдың немере інісі Құдайбергенов Шәкәрімнің тұрған жері. Ол кісі тек қана Қазақстанға емес, бүкіл жер жүзіне атағы шыққан адам деуге болады. Шәкәрімнің бір ауыз сөзін жерге ешкім тастамайды. Сол Шәкәрімді ұстай білсең, тілін тауып, бабын тауып, соған жағдай туғызсаң халықты ұстағаның. Сені жібергендегі мақсат барғаннан кейін сол кісіні тауып алып, әңгімелесу керек, пікірін білу керек, жағдай туғызу керек, оның әлі бізге келешегі керек» - деді Панов деген бастық.

...Шәкәрімнің бұрыннан атына қанықпын. Ол кісінің өлеңдерін біз бала кезімізде домбыраға салып, ән салатынбыз және мен өзім сол әдебиет жағына бейім адаммын бала кезімнен.

...Біз Шыңғыстауды бауырлап, қабырғалап келе жатқанда, ол атты кісі сол тауға бет қойып жалғыз келе жатыр. Қасымда Шарабаев Әбдірайым деген бар. Сол анадайдан: «Ойбай, мынау Шәкәрім ғой» деді. Мен аттан түстім де, ол кісі де түсті аттан, сәлем беріп, қолын алып амандастым. Сосын сізді бір көруге құмар едім, іздеп бара алмай жатырмын, қызметке келгеніме көп болған жоқ дедім. Сіздің бұрынғы атағыңызды мен жақсы білемін, сыйлаймын, мен кісі жіберейін, сіз сескенбей, бой тартпай келіңіз, кеңінен әңгімелесейік дедім. Менен көмек болмаса, басқа жағдай болмайды, осыған сенсеңіз болады дедім. Сосын ол «жақсы» деді. Бірақ, қарағым, шырағым деп лыпылдап тұрмайды. Ол кісі өтірік айтса да, қарағым, шырағым деуге болады ғой. Жоқ, ойын бірқалыпты ұстайды ол кісі. Бұл бірінші көруім.

Соныменен бірталай уақыт өткен соң мен кісі жіберіп шақырттым оны. Инабатты, тәуір адамды жібердім.

Сосын бір күні кезекшім келіп: «Шәкәрім деген кісі келіп тұр деп айт» деп бір кісі келіп тұр, кір десем кірмейді» деді. Жүгіріп шығып әдеппенен сәлем бердім. Менің үйіме жүріңіз деп алып кеттім, екеуміз бір күн, бір түн сөйлестік. Сонда менің бетіме тура қарап бір сөйлемеді ғой. Тура өзінің бетіне қарай сөйлейді, ал енді маған қараса күллі денесімен бұрылып қасқырша қарайды да, қайтадан қалпына отырып сөйлейді. Бір күн, бір түн отырғанда езу тартып бір күлмеді. ...Маған тек «сіз» деп сөйледі. Қарағым-шырағым деген сөзді далада да, үйімде де еш жерде естігем жоқ. Әбеке де демеді, Абзал да демеді.

...Сосын, өзінің отырыс, жүріс-тұрысымен ондай адамды сирек көрген нәрсем. Сосын өзі ол кісі бір ғалым сияқты еді.

...Күз басталарда мен бандылар қолынан жараланып он бес күндей жатып қалдым. Халық көтеріліп баратқан соң, Семейден вооруженный отряд шығып атқа мініп бір ай қуды, тіпті таба алған жоқ. Шәкең олардың жүрген жерін көріп отырады да, өзінің білетін жері - мына жағы Шыңғыстың қыр беті, Шыңғыстың тауы, осының бәрін біледі. Келе жатқанын көріп отырады да, бұлар Шақпаққа келсе, олар Шыңғыс тауға барады, ал Көкпек тасқа келсе, олар Қарамұрынға барады. Міне солай әуре қылып қойған. Семейден бұйрық келді, Қарасартовтың өзі шықсын, отряд ұйымдастырсын, Шәкәрімді ұстасын деп.

...Шәкәрімді ұста дегенде тапсырма сол тірі алу ғой. Оған болмады ғой.

...Анау биіктің ар жағындағы сайға түсіп жатыр деген хабар келді. Сонсоң мен әлгі тауға таяна бергенімде сайға өрлеп тарттық. ...Қашып келгенде Керегетастың екі жағын қоршап біздің кісілер жайылып кетті. Олардың саны қырыққа толмайды, мен ортада қалып, қалғанын бөліп, Шыңғыстың мына жағынан біреуі, ана жағынан біреуі шықсын деп жібергем.  ...Сонсоң тартып берген Қарамойылға қарай, Шақпақты бауырлап, мына тау ғой, алдында біздің кісі барды ғой.

...Атыс басталды да кетті. Содан олар ұйытқып қайта таудың баурайына қарай салған. Былай да кете алмады, былай да кете алмады. Сөйтіп жүргенде, астында тор жорға ат, Шәкәрімге оқ тиген. Оқ оң жақ жауырынан тиген. Атқа да оқ тиген.

...Менің көзіме іліккені - Шәкәрім келе жатты. Күн жаңа шығып келе жатқан. Жер аппақ қар. Тор жорға аттың шапшып тұрған қаны, жаңбырша жауып келеді. Теңселіп келе жатыр, теңселіп тауды өрмелеп келді де, аттан құлады. Кімнің оғы тигені белгісіз.Ол қарсы келе жатқанда атпаған, қашып бара жатқанда оқ тиген.

...Міне бар біткені осы. Мен оларды тастадым да анау қашқан бандыны қуып кеттім. Бір-екі сағаттан кейін сол жақтан оралып келсем, тор ат та өліпті, Шәкәрім де өліпті. Күн батуға төмендеп кеткен. Сонсоң анау шананы алдырып, текеметті жайғызып, киімін, барлығын жөндеп.

...Сонсоң Бақанасқа кісі жібердім. Шәкәрім қайтыс болды, өлігін алып келе жатырмын дедім.

...Сосын ертеңіне Байқошқар халқын жинап, Шәкәрімнің өлігін ортаға сәкі тақтай орнатып, соның үстіне көлденең салып, сонсоң айттым мен: Халық, кешегі құдайға қолын созған, Меке-Мәдинеге барған қажы, халықтың қадыр тұтар ақсақалы, ақыны, Еңлік-Кебекті жазған Шәкәрім бұл күнде осындай халге жетті. Ажал жетті, атыста қайтыс болды. Үкіметіне қарсы қару көтеріп, осындай қаншама халықтың обалына қалып, сүйткен Шәкәрім, міне деп халыққа көрсеттім. Көрсетпесеңіз нанбайды, Шәкәрім өз ажалынан өзі өледі деп. ...Оған оқ тиеді деп те ойламайды. Сонсоң сол жерге қойғыздым.

Мен оны құдыққа тастап кетіп, оның ішінен балалары шығарып алыпты, сосын жөндеп қойыпты дейді. Онысы бекер. Олардың қайда қойғанын білмеймін. Мен өзім апарып қойғам жоқ пәлен жер деп айтуға. Өзім барып жерлеттім. Бірақ жерлеген жеріне барғам жоқ. ...Мен аңға шығып кеттім.

...Мұхтар көп адам емес, толковый бір адам жіберіп, не болмаса өзіне шақыртып өзіммен әңгімелесуі керек еді ғой. Сонда біз Мұхаңның барында кіріскенде бұл кісінің еңбегі баяғыда шығушы еді, мен биттей қарсы емеспін, қазір шығарса да.