Бөж Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бекітілген принциптері

Тексерген: Паридинова Айгүл

Қылмыстық процесс принциптері мынадай белгілермен сипатгалады:

• 
  қылмыстық процесс принциптері барлық қылмыстық ісжүргізу қызметінде қолданылады;
  
• 
  олар қоғамдык дамудың нақты әлеуметтік-экономикалық шарттарына сәйкестендіріледі;
  
• 
  принциптер қылмыстық сот өндірісін жүзеге асырудың негізі болып табылады
  
• 
  қылмыстық процесс принциптері құқықтық нормалардабекітілген идеяларды айқындайды;
  
• 
  кылмыстық процестің жеке принципі басқалармен тығыз байланысты болады және бірыңғай жүйені құрайды.
  

Қылмыстық сот өңдірісінің барлық принциптері құқықтық, негіздер жиынтығын, яғни принциптер жүйесін құрайды.

Қылмыстық процесс принциптерінің жалпы сипаттамасы

• 
  кінәсіз бірде-бір адам қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті емес және сотталмауы керек.
  
• 
  занда көзделген тәртіптен және негіздерден басқаша болса ешкім де кінәлі ретінде тартылмауы керек.
  
• 
  айыпталушының кінәсін дәлелдеу сот талқылауына қатысушы айыптаушының міндетіне жатады.
  
• 
  айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес (ҚР Конституциясы мән-жай жан-жақты, толық және объективті зерттелуі тиіс 
  Айыпталушының кінәлілігіне сейілмеген күдік оның пайдасына түсіндіріледі
  
• 
  Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу зандарын қолдануда туындаған күдіктің барлығы да айыпталушының пайдасына шешілуі тиіс;
  
• 
  Егер үкім сот мәжілісінде сотқа ұсынылған дәлелдемелерді жан-жақты және объективті зерттеу негізінде шығарылса, ол негізді және занды деп танылады
  
• 
  Сот әділдігін заң мен сот алдындагы тендік негіздерінде жүзеге асығу. Сот әділдігі заң мен сот алдындагы тендік негізінде жүзеге асады. Қылмыстық сот ісін жүргізу барысында ешкімді шыққан тегі, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге катысы, сенімдері, тұрғылық-ты жері бойынша немесе өзге де кез келген мән-жайлар бойынша қандай да болсын кемсітушілікке ұшыратуға болмайды
  

Заң барлық азаматтарға қатысты бір ғана іс жүргізу тәртібін белгілейді. Қылмыстық істің соттауға жататындығы жөніндегі ереженің болуы бұл принципке қайшы бола алмайды, себебі, азаматтарға ешқандай жеңілдік берілмейді, мәселен, олардың ісі, бірінші сатының өзіңде-ак, аудандык сотта емес, облыстык сотта қаралған жағдайда да. Бірдей іс жүргізу мәртебесі бар күдіктіге, айыпталушыға, жәбірленушіге, куәгерге, сотталушыға және басқалардың барлығы үшін де заң тең құқықтар мен міндеттер жүктейді.

Тараптар сотқа дәледдеме беруде және іс жүргізу айқында-масын қорғауда тең құқықтар қолданылады. Бұл принцип соттың істің мән жайын анықтау үшін объективті шындықты белгілеуге белсенді ықпалын тигізеді. Заң шығарушы кылмыстық процеске бірден-бір қатысушы қылмыстық іс жүргузі заңында кезделген тек қана өзінің кызметін атқаруын қарастырған. Ол процеске қатысушы басқаның қызметін атқара алмайды. Мысалы, прокурор соттың қызметін, куәгер — айыпталу-шының, тергеуші — сарапшының, т.б.

• 
  прокурор мемлекеттік айыптауды қолдайды
  
• 
  Қорғаушы қорғауды жүзеге асырады
  
• 
  сот сот билігі органы ретінде айыптау мен қорғау қызметтерінен ажыратылған сот әділдігі функциясын жүзеге асырады.
  
• 
  

Бұл орайда күдікті не айыпталушының төмендегідей құқықтары бар:

• 
  өзінің не жөнінде күдікті немесе айыпты екенін білуге;
  
• 
  түсініктеме беруге, өз жауабын өз қолымен жазып беруге;
  
• 
  дәледдемелер келтіруге;
  
• 
  өтініш айтуға және карсылык білдіруге; қорғаушы алуға;
  
• 
  айыптау қорытындысы жасалып болған соң, істі барлық материалдарымен танысуға;
  
• 
  өзі қатысқан тергеу әрекеттерінің хаттамаларымен танысуға;
  
• 
  анықтаушыға, тергеушіге, судьяға, прокурорға, сондай-ак сарапшыға, маманға, айғақ адамға (куәгерге), сот отырысы хатшысына және аудармашыға қарсылық біддіруге, өзінің наразылығын айтуға;
  
• 
  үкімге немесе сот қаулысына шағым білдіруге. 
  Қорғану құқығы оны жүзеге асыру кепілдігімен ажырамас бірлікте. Анықтаушы адам, тергеуші, прокурор және сот күдіктінің, айыпталушының не сотталушының занда тыйым са-лынбаған құраддар және әдістермен қорғану мүмкіндігін қам тамасыз етуге, сондай-ақ олардың жеке және мүлікті құқықта-рын қорғауға шаралар қолдануға міндетті 
  

• 
  жасы толмағандардың қылмыстары туралы;
  
• 
  жыныстық қылмыстар туралы;
  
• 
  іске қатысушы адамдар өмірінің құпиясы туралы мәліметтерді жария етпеу максатындағы іс-әрекет
  

Қорытндылай келе, қылмыстық процестік Кодексте көзделген қағидаларың сақталуы міндетті.Қылмыстық процесс принциптерінің біреуі сақталмауы мыналарға әкеліп соғады:

• 
  соттағы қылмыстық істі алып тастауға және оны қайтадан қосымша тергеуге жіберуге немесе жаңадан сот тергеуін жүргізуге;
  
• 
  анықтау, тергеу оргаңдарының немесе кылмыстық іс бойынша сот шешімдерін алып тастауға,жарамсыз деп тануға;
  
• 
  қылмыстық іс бойынша тергеуде жинақталған материалдарды дәлелдемелік күші жоқ деп тануға.