Бұрыштық өлшеулер. Горизонталь бұрыштарды және вертикаль бұрыштарды өлшеудің маңыздылығы. Бұрыш өлшейтін аспаптар түрлері. Теодолиттер түрі, олардың жіктелуі. Теодолиттерді тексеру. Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу әдістері
жүктеу/скачать 1,13 Mb.
|
| Горизонталь бұрышты өлшеу
Горизонталь және вертикаль бұрыштарды өлшеу геодезиядағы ең жиі жүргізілетін жұмыстарға жатады. Бұрыштарды өлшейтін негізгі аспапты теодолит деп атайды. Горизонталь бұрыш деп қабырғасы берілген нүктеден тіктеуіш сызығы арқылы өтетін қос қырлы бұрыш. Горизонталь бұрышты өлшейтін аспаптың негізі - лимб деп аталатын градустық және ұсақ бөліктері бар горизонталь дөңгелектен жылжымалы визирлік вертикаль жазықтықтан тұрады. Егер дөңгелектегі бөлшек цифрлары сағат тілінің айналу бағытымен белгіленсе β бұрышы лимбтан алынған екі есептің айырмасына тең болады. Сурет 11.1 Вертикаль бұрыш – вертикаль жазықтықтағы жататын бұрыш. Бұл бұрышты көлбеу бұрыш деп те атайды. Көлбеу бұрыштарды градустық шкалаларға бөлінген вертикаль дөңгелек арқылы өлшеуге болады. Бұрыштар мұқият тексерілген теодолиттермен өлшенеді. Өлшеудің алдында теодолитті өлшенетін бұрыштың төбесіне орнатып, оны жұмысқа әзірлейді. Горизонталь бұрышты өлшеуде аспаптың құрылғыларында, өлшеу шарты мен оған қойылатын талаптарға байланысты келесі әдістер қолданылады: Бір айналым әдісі (жеке бұрыш әдісі) – теодолит жүрістерін жүргізгенде, жобаны жерге шығарғанда және т.б. жеке бұрыштарды өлшеу қолданылады. Толық айналым әдісі – класты және одан төмен триангуляция торлары мен полигонометрияда бір нүктеден басталатын үш және одан көп бағыттардың арасындағы бұрыштарды өлшеу әдісі. Қайталау әдісі – бұрышты өлшеуде ақырғы нәтижелерінің дәлдігін арттыру үшін қолданылады. Горизонталь АВС бұрышын өлшеу үшін теодолит С пунктіне орнатылады. Теодолитті пунктке орнату центрлеу және жазықтыққа келтіруден басталады. Центрлеу деп теодолитті жіп не оптикалық тіктеуіш арқылы С нүктесінің дәл үстіне орнату, яғни өлшенетін бұрыштың төбесі арқылы өткізуді айтады. Ал, теодолит көтергіш винттер және деңгей арқылы жазық жағдайға келтіріледі. Көздеуге ыңғайлы болу үшін А және В нүктелеріне қадалар орнатылады. А нүктесі артқы, ал В нүктесі алдыңғы нүкте болып есептеледі. Лимбті бекітеді, алидаданың және көру дүрбісінің бекіткіш бұрандаларын босатады. Дүрбіні оң жақтағы 1-ші нүктеге көздейді. Микроскоп бойынша өлшемдер (есептер) алынады. Мысалы, ОД=21230,5. Бұл әрекеттер тік дөңгелек оң жақта – ОД орналасқанда орындалды. Содан кейін алидаданы бекітеді, дүрбіні сол жақтағы 3 нүктеге нысаналайды және жаңадан микроскоп бойынша өлшемдер алынады (ОД3=12828,5). Оң жақтағы нүктеден алынған есептен (артқы) сол жақтағы нүктеден алынған есебін (алдыңғы) алады да, бұрыштың мәнін шығарады (21230,5-12828,5=8402). Егер артқы нүктеден алынған есеп алдыңғы нүктеден алынған есептен аз болса (лимбтің нолі өлшенетін бұрыштың қабырғаларының арасында жатыр), онда оң жақтағы нүктеден алынған есепке 360 қосылады. Осымен бірінші жартылай тәсіл бітеді. Дүрбіні зенит арқылы ауыстырып тік дөңгелектің сол жағдайында жоғарыда айтылғандай тәртіппен барлық әрекеттер қайтадан жүргізіледі. Бұл әрекеттер екінші жартылай тәсілді құрайды (11632,5-3231,35=8401). Екі рет жартылай бұрыш өлшеу тәсілі толық тәсілді құрайды. Бақылау – бірінші және екінші жартылай бұрыштардың өлшеу нәтижелерінің айырмашылығы микроскоптың екі еселенген дәлдігінен артық болмауы керек. Бұл шарт орындалғанда бұрыштың орташа мәнін табады. Егер айырмашылығы артық болса, онда бұрышты қайтадан өлшейді. Лимб бекітіліп, алидаданың және дүрбінің жетекші винттері арқылы жіптер торының қиылысқан жерін А нүктесіне дәл нысаналайды да микроскоптан бірінші есеп - а1 алынады. Одан кейін алидаданы босатып, дүрбіні алдыңғы В нүктесіне нысаналайды. Дүрбі нысанаға дәл келгеннен кейін екінші есеп – а2 алынады. Бірінші есептен екінші есепті азайту керек. Сонда өлшенген бұрыш - β екі есептеудің айырмасына тең болады, яғни βоң= а1-а2 . Бұл өлшенген бұрышты оң өлшенген бұрыш дейді. Сурет 11.2 Кесте 4 – Бұрыштарды өлшеу журналы
Ескерту: жақшадағы сандар журналдың толтыру тәртібін көрсетеді Егер екінші есептен а2 -ден бірінші есепті а1 азайтсақ, онда бұрыш теодолиттік жүрістің сол жағындағы бұрыш болып есептеледі, яғни βсол= а2-а1. Бұрыш екі рет өлшенуі керек. Біріншіде тік дөңгелек оң жақта, екіншіде тік дөңгелек сол жақта орналасуы қажет. Екінші рет өлшеу алдында вертикаль дөңгелек зенит арқылы екінші жағдайға (СД) келтіріледі. Лимб 900 шамасына ығыстырылады да, қайтадан А және В нүктелерінен есептеулер алынады. Осылайша бұрышты екі рет өлшеу – толық есеп алу тәсілі деп аталады. Ал, әр екі өлшеулер (ОД жәнеСД) – жартылай есеп алу деп аталады. Екі жартылай есеп алудан шыққан нәтижелердің айырмашылығы теодолиттің қос есеп алу дәлдігінен (2t) аспауы қажет, яғни βоң - βсол ≤2t (11.3) Егер айырмашылық 2t-дан аспаса, өлшенген бұрыш екі нәтиженің арифметикалық орта шамасына тең болады, яғни β =(βоң + βсол)/2 (11.4) Кері болған жағдайда бұрыш қайта өлшенеді. Егер артқы нүктеден алынған есептеу алдыңғы нүктеден алынған есептен кем болса, онда оған 3600 қосылады. Әр өлшеудегі бұрыштар және олардың мәні есептелмейінше теодолитті тұрған станциядан қозғалтпау керек. жүктеу/скачать 1,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||