Сонорлық теория: буын анық естіледі. Дыбыстардың дыбысталуы дауыстыдан бастап төмендеп дауысты, сонор дауыссыз, шулы дауыссыздарға дейін төмендейді. Бұл теория бойынша буын дегеніміз – шулы, дауысты элемент пен үнсіз, дауыссыз элементтердің үйлесе айтылуы. Сонорлық теорияны жақтаушы белгілі лингвист Р. И. Аванесов 3 деңгейден тұратын шкаланы жасайды: 1.ең аз дыбыс (шулы) 2.дыбысы басым (сонор) 3.мүмкіндігінше дауысты дыбыстар. Демек, буын жоғары дыбыстық толқын принципі бойынша құрылады. Мысалы, го-ло-ва, сти-хи, стра-на, ар-тист, о-зе-ро - Сөз құрамындағы буындардың барлығы бірдей айтылмай,біреуі басқаларына қарағанда айқынырақ ажыратылып, көтеріңкі айтылады.Мұндай қасиетке екпін түскен буын ие болады.Осыған орай бұл буын екпінді буын деп аталады.
- Басқа буындардың ішінен бір буын айтылу тонының ырғағы арқылы ерекшеленіп дауыс шымылдығының дірілінің жиіленуіне негізделеді. Екпінің бұл түрі тоникалық немесе музыкальды екпін деп аталады (қытай,корей,жапон,литва).
- 3.Квантитативті екпін (количество).Басқа буынның ішінен бір буын өзінің құрамындағы дауыстылардың созылыңқы айтылуы арқылы ажыратылады.
- Буынға тән негізгі белгілер:
- Буын болу үшін оның құрамында дауысты дыбыс болу керек және оның саны бір буында біреуден артық болмауы тиіс.
- Буында мағына болмайды. Кейбір сөздердің әрбір буыны лексикалық немесе морфологиялық мағынасы бар бөлшектерге тура келіп қалады. Мысалы: ат-ты-лар-ға деген төрт буынды сөздің бірінші буыны – ат (түбір), екінші буыны – ты – сын есім тудыратын жұрнақ, үшінші буыны – лар- көптік жалғау, төртінші буын – ға – септік жалғау.
- Байырғы сөздер бірыңғай не жуан буынды, немесе жіңішке буынды болып келеді.
- Түркі тілдеріндегі V-дауысты, C-дауыссыз
- V, VC, VCC, CV, CVC, CVCC – негізгі тұлғалар деп танығанмен, осы модельдердің қайсысы алғашқы деген мәселе үлкен пікірталас өзегі болып отырғаны белгілі. Түркi тiлдерiндегi түбiр морфемалардың фонетикалық құрылымын әр қырынан қарастырған Н.А.Баскаков түркi түбiрiнiң CVC тұлғалы болып келетiнi жайлы алғашқы ойын қарақалпақ тiлi деректерi негiзiнде көрсетеді: ана, ата, жер, қол т.б.
- Ай-т, же-т, ар-т, ке-т: са – «ойлау»
- u «увеличивать». : ulga «расти, сделаться большим» .
- ï «растение» (ДТС, 603): ï bar bas asdïmïz, гага.т. ығач қаз.т ағаш
- aγ→aγït «отгонять, разгонять» , *ad «айғыр», д/й адақ/айақ
- *üz→üze «наверх, вверху». Ұза, ұзық, ұзын,ұзағырақ
|
