Буынаяңтылар былкылдаңденеліле

БИОЛОГИЯ

БУЫНАЯҢТЫЛАР
БЫЛКЫЛДАҢДЕНЕЛІЛЕ
БУЫЛТЫҢ  ҢҰРТТАР
ЖҰМЫР  КҰРТТАР
Ж Е Л І Л І Л Е Р
•і
Б А С Ж Е Л І Л І Л Е Р
ТІКЕНТЕРІЛІЛЕР
ЫҢАЯҢТЫЛАР
(
IШЕКҢУЫСТЫЛ АР
/ г  ш
А:: -: іПч
ГУБКАЛАР
С П О Р А Л Ы   А Ғ З А Л А Р
К ІР П ІК Ш Е Л І
КЕБІСШЕЛЕР
А М Е Б А Л А Р
ЖАНУАРЛАР  ӘЛЕМ ІНІҢ  Ш ЕЖ ІРЕСІ

тип
К Л А С С
О Т Р Я Д
[
т ұ ң ы м д а с
Р " ГУЫС 
I
ТҮР 
I
К Е С ІР Т К І
С ҰР   К Е С ІР Т К Е
К ЕС ІР Т К ЕЛ ЕР
БАТБАТ
К ЕЛ ЕС
Ж О РҒА Л А УШ Ы Л А Р
ҢАБЫРШ АҢ 
ТЫ Л АР
С Ұ Р   К ЕЛ ЕС
Ж Ы Л А Н Д А Р
Ж Ы Л А Н
КЕҢ АЛҢ Ы М
Ж ЕЛІЛІЛЕР
С ҮТКО РЕК ТІ ЛЕР
5
а
к
ТҮЙЕ
ТҮ Я ЕЛ ЕР
Ж ҰП ТҰЯ К ТЫ Л А Р
Л А М А
А ТП А Ж Ы Л А Н
ҢАПТАҒАИ
НАР
Л А М А
ШОШҢАЛАР
Ш О Ш Ң А
Ж ЕЛІЛІ  Ж АНУАРЛАРДЫҢ
Ж ІК Т ЕУ Д ІҢ   СЫ ЗБА Н ҮСҢ А СЫ
а с ы р а н д ы
Ш О Ш Ң А
ДОҢЫЗ

л  с   ү« 
и
2
> 
Д  о   • ю  
7
И "
Қ.  Қ айы м  
Б.  М ухан ов
Р.  С әтім бек ұл ы
Э і е   а * Ч
М.  Ш ай м ар дан қ ы зы
Ж алпы   білім   б ер ет ін   орта  м ек теп тің
7 
8
-к ластары н а  арналған  оқулы қ
Казахстан  Республикасы  Халыққа  білім  беру 
министрлігі  бекіткен
щ
Алматы  «Рауан*  1992

Пікір  жазған —  Ллматы  қаласындағы  №  !2  орта  мектептіц  ага  мүғалі* 
Р.  Қалымбетоөа. 
^ -V
.
Ш а р т т ы   б е л г і л е р
О
—  пысыктауга  арналган  сұрақтар
▲
—  к*ксср\іс  арналған  сурактар
к*п і 
чіі
М
іі
. іық  жұмыстар
ОҚУШ ЫНЫҢ  ЕСІНЕ! 
^ < / ’
Фг
Тіліміз  мемлекеттік  дәрежеге  ие  болып,  биологиядан  түңгыш  рет  тел  окулык 
тар  шығару  қажеттігі  туған  шақта  кейбір  терминдерді  мүмкіндігінше  ана  тіліміздс 
беруге  тырыстық.  Олардың  қайсыбіреуі  тосын  көрінуі  де  мүмкін.  Мұндай  балам£ 
сөздер  баспасөз  бетінен  іріктелді.  Жаңа  қолданыста  пайдаланылатын  сөздер  сағаі 
түсінікті  болуы  ушін  окулық сонында  олардын  қазакша-орысша  сөзтізбесін  усыныг 
отырмыз.
К
Б И Б Л И О Т Е К А
П аш ісда рзкого 
педагоги чоского
института
4 306021100— 0 77 
4 0 4 (0 5 )— 92
073— 92
І5ВК  5-625-01618-6
С)  Қайым  Қ.,  Муха но©  Б.,  Сәтімбекуды  Р.
■
 ймарданқызы  М., | 1992

Кіріспе
Ж А Н У А Р Л А Р   ТУР А Л Ы   Ж А Л П Ы   ҰҒЫ М .  З О О Л О ГИ Я   ҒЫ ЛЫ М Ы
Ж ас  достар! 
С е н  
дер  бұған  дейін  биология  пәнінің 
«Өеімдіктанү>> 
окулығын  окып,  өсімдіктердің  алуан  түрлерімен  таныстыңдар.  Бұл 
оқулық  арқылы  өсімдіктердің  манызын,  құрылыс  ерскшеліктерін, 
олардың  айналадағы   ортамен  байланысын,  өзара  қатынасын,  таби- 
гаттағы  алаты н  орнын  білдіңдер.  Оқулық  материалдары,  өсімдіктер- 
®ің  адам  өміріндегі  маңызы  сендерді  кызықтырған  болар.  Дәрілік 
әсімдіктерді  табиғаттан  көріп,  кейбіреулерін 
с у р е т і  
арқылы  аж ы рату 
гәсілдерін  игердіңдер.  Аныгырак  айтқанда,  биологияның 
б ір  
белімі 
«Осімдіктану»  оқулығынан  өсімдіктердің  сан 
с ы р л ы  
күгіиясын  біліп, 
оларды  корғау  қаж еттігін  үғындыңдар.
Енді  биология  пәнінің  тағы  бір  бөлімі  —-« Ж  а н у арт а н у »  оқу-
лығын  қолға  алып  отырсыңдар.  Мүнда  атынан  көрініп  түрғандай,
ж ануарлар  әлемімен  танысасыңдар.  Оны  оқып-үйрене  отырыгі,  рес-
публикам ы зда  мекендейтін,  сондай-ак  бүкіл  ғалам да  кездесетін
ж ануарларды ң  тіршілігін,  олардың  адам зат  өміріндегі  маңызын,
ж ануарлар  тіршілігінің  баска  да  толып  ж атқан   сырын  білетін  бо- 
ласыңдар.
«Ж ануар»  сөзі  парсының  «дж ан-дж анвар»  деген  сөзінің  екін- 
ші  бөлігінен  алынған,  «дж ан-дж анварды ң»  қ азақ ш а  балам асы   — 
«ж ануарлар  әлемі»,  яғни  дүние  жүзіндегі  тірі  м ақүлы қтар.  Ал 
«дж анвар»— «ж аны   бар»,  яғни  «тірі»  деген  мағынаны  білдіреді, 
ейткені  о л а р   қоректенеді,  қозғалып  ж үре  алады  ж әне  көбейеді. 
С онды қтан  омы ртқа  ж отасы   мүлде  болмайтын  м акұлы ктар  — 
жәндіктер,  ал  омыртқа  ж отасы   немесе  желісі  бар  м ақұлы ктар  —
аталады
Ж ануар,
болады. 
Олар 
тірі 
ағзаларды ң 
барлығымен 
кары м -каты наста 
тірш ілік  етеді.  Қазіргі  кезде  дүние  ж үзінде  ж ануарларды ң  2  мил- 
лионнан  астам   түрі  бар деп  есептеледі,  яғни  ж ан уарлар  түрінің  саны 
өсімдіктер түрінен  3 есе көп.  Т ек  Қ азақстан д а  ғана  30  мыңнан  астам 
бунакденелілердің  тіршілік  етуі  ж ануарлар  дүниесінің  сан  алуан- 
ды ғы на  нақты лы   дәлел  бола  алады.
Ж а н у а р л а р   мен  өсімдіктердің  уқсастығы  мен  айы рмаш ы лы ғы  
неде?  Сырттай  қарағанда,  ж ан уарлар  мен  өсімдіктерді  туыстас,  ор^ 
тақ  тектен  таралған  деп  есептеу  мүмкін  емес  тәріэді.  Ал  шынды- 
ғына  келетін  болсақ  ж ан уарлар  да,  өсімдіктер  де  біріне-бірі  үксас 
күрделі  органикальіқ  заттардан,  ж асуш алардан  құралған  тірі  ағза* 
лар  болып  табылады.  Ж ан у ар л ар   да  өсімдіктер  тәпізді  көбейеді.

қоректенеді,  тыныс  а лады, Сондай-ак 
жануарлардың  тұкым  қуалаушылык, 
өзгергіштік,  тітіркену  қасиеттері  де 
өсімдіктерге  ұқсас.  Мұндай  белгілер 
жануарлар  мен  өсімдіктердін  туыс-
.  тас  екенін,  ортақ  тектен  таралғанын 
дәлелдейді. 
у  
-
Дегенмен,  жануарлар  мен  өсімдік- 
терде  болатын  кейбір  құбылыстар  олар- 
дың  арасында  елеулі  айырмашылық-  • 
тардың  бар  екенін  де  көрсетеді.  Бұл 
әсіресе  олардың  қоректену  тәсілінен 
айқын  байқалады.  .Жасыл'  өсімдіктер 
қоректену  кезінде 
бейорганикалық 
заттардан  органикалық  заттар  түзеді, II 
яғни 
ауадан  көмірқышқыл 
газын, 
I] 
топырақтан  су  мен  минералды  зат- 
тарды  сіңіріп,  бейорганикалық заттар- 
ды  қорегіне  жаратады.  Ал  ж ануарлар I 
болса,  дайын  органикалық  заттармен, 
яғни 
өсімдіктермен 
немесе 
басқа  І 
жануарлармен  қоректенеді.  Сондай-  I 
ақ  жануарлардың  ж үйке  жүйесі,  сезу,  |  
зәршығару және  т.  б.  мүшелері  ж ақсы   1 
жетілген.  Ж ануарлар  (кейбір  түрлері-  1 
нен  басқасы)  арнаулы  мүшесі  арқылы  I
қозғалады. 
I
Сөйтіп,  мынадай  тұжырым  ж асау-  1 
ға  балады:  өсімдіктер  мен  ж ануар-  I
л а Р  
тірі  ағзалардың  өзара  ұқсас-  1 
тықтары  мен  айырмашылықтары  бар,  I 
бірімен-бірі  тығыз  байланысты  екі  I 
тобы, 
олар  —  табиғаттың 
біртұтас  I  
құрамдас  бөлігі. 
I
Зоология 
рылымы
.  Өте  ертедең  I
б е л г іл і 
ғ ы л ы м н ы ң  
б ір і  —  з о о -   3 
логия,  оньщ  негізін  грек  ғалымы  I  
А р и с т о т е л ь  
қалаған. 
Зооло-  I  
гия 
(грекше:  зоон  —  жануар, 
ло-  I
гос  —  ғы лы м )— ж ануарлар 
туралы  I  
ғылым.  Ол  жануарлардың  құрылы-  1 
сын,  дамуын,  тур  құрамын,  таралуын,  I  
шығу  тегін,  табигаттағы  және  адам  I  
өміріндегі  маңызын  зерттейді.  Оны  1 
оқып-үйренуге  бағыт  сілтейтін  оқу-  I
Карл  Линней
(1 7 0 7 — 1778)
Л и н н ей  
о р га н и к а лы ң 
д ұ н и е н і
ж ү и е л е у д і  р е т к е   к е л т ір д і.  О л  
ө з  к е з ін д е   б е л г іл і  ө с ім д ік т е р  
м өн 
ж а н у а р л а р д ы ң  
б ар л ы ғы н  
а н ы қ та д ы . 
Г о л л а н д и я д а  
м е д и ­
цина  д о к т о р ы   д ә р е ж е с ін е   ие
Аристотель  Стагрит 
(б .  з .  б.  384— 322)
О л 
табиғи 
қ ұ б ы л ы с та р д ы  
бі- 
р ін ш і  б о л ы п   з е р т т е п ,  туң ғы ш  
р е т   о л а р д ы   ж ү й е л е у г е   талп ы - 
ны с  ж а с а д ы .  А р и с т о т е л ь   б ун ақ- 
д е н е л іл е р д ің  
т ір ш іл іг ін  
з е р т- 
т е А'#  ң о с м е к е н д іл е р   м е н   ж о р - 
га  л а у ш ы л а р д ы ң  
іш ін  
ж а р ы п  
к ө р д і.

ты қты ң  а т а у ы
Жануартану»  де>
аталады.  Сендер  бүл  кітаптан  жа
туралы
нәти-
Р|  жесін  окып-үйренесіңдер.
мал
Халқымыз 
ежелден 
табиғатпен 
қоян-қолтык  араласып,  төрт  түлік
түйе,  жылқы,  сиыр  және  қой- 
ешкіні  қолға  үйір  ету  арқылы  олар- 
дың  өнімдерін  (ет,  сүт, тері,  жүн  және 
т.  б.)  қажетіне  жарата  білген.  Адам- 
ның  жануарларға  деген  ықыласы  мен
қызықтаушылығы  аңыз-әңгіме,  ма- 
қал-мәтел,  ертегі-жумбақтар  арқылы
ұ р п ақтан -ұ р п аққа
рес публ икамызда
ж етті.
Біздің
мекендейтін 
жа-
ректер
турал
араб,
парсы 
және 
қытаи 
саяхатшыларының 
жазбалары 
мен 
ортаазиялық  ғұлама  ғалым  М а х ­
м у д   Қ а ш қ а р и   еңбектерінде  кез-
деседі.
Қазақстанның  жануарлар  дүние- 
сін  жүйелі  әрі  ғылыми  тұрғыдан 
зерттеу 
жұмыстары 
XVII — XVIII 
ғасырларда  ұйымдастырылған  экспе-
байланысты.
ғал ы м ы
дицияларға 
қ а з а қ т ы ң  
ұлы 
қ а н  
У ә л и х а н о в т ы ң
тері  ерекше  орын  алады.
М ұнда 
Ш  о  - 
еңбек-
Қазақстаннын
әлемі
ғылыми,
жануарлар 
қүнды  деректерді
п .  п .  ■ й й Н
туралы  |__________
Н.  А.  Зарудный,  П. 
П .  
Сушкин, 
М.  А.  Мензбир,  А.  М.  Никольский, 
Л.  В. Ошанин  және  И.  Ф.  Кащенконың
еибектерінен  оқып  білуге  болады.
1943  жылдан  бастап  Қазақстан 
Республикасы  Ғылым  академиясы- 
ның 
Зоология 
институты 
жұмыс 
істейді.  Л.  С.  Берг,  И.  А.  Долгушин, 
А.  А.  Слудский,  П.  И.  Мариковский, 
М*  Д-  Зверев,  Т.  Н.  Досжанов,  А.  Бе- 
кенов  және  басқа  ғалымдар  Қазақ- 
станның  жануарлар дүниесіне  арнайы 
зерттеулер 
ж үргізіп, 
ғылымнын
Ш оңан  Ш ы ң ғы сұ л ы  
У ә л и ха н о в
(1835— 1.865)
Ш оңан  « І л е   ө л к е с ін ің   ге о гр а - 
ф и я л ы қ  
о ч е р кі»  
д е ге н  
еңбе- 
гін д е   Іл е   б о й ы н д а  м е к е н   е те тін  
ж а н у а р л а р  
б ай лы ғы н 
ы н ты ға 
си п а тта д ы .
Х а л е л   Д о с м ұ х а м е д ұ л ы
Досмухамедов
(1 8 8 3 — 1939)
О л  
туң ғы ш  
р е т 
ана 
т іл ін д е  
ж а р а ты л ы ста н у   ғы лы м ы   бойы н- 
ша 
оқу 
қ үр ал д ар ы н  
ж а з д ы . 
С о л а р д ы ң  
б ір і  — « Ж а н у а р л а р » , 
1922 
ж ы л ы  
Т ә ш к е н тте  
басы-
лы п  ш ы ңты .

дамуына  ерекше  улес  қосты.  Қазакстанда  Зоология  институть 
гана  емес,  мал  шаруашылығын  дамыту 
б а ғ ы т ы н д а   б а с қ а   д
г 
бірнеше  институттар,  сондай-ақ  дербес 
А у ы л ш а р у а ш ы л ы к   а к а д е -
миясы  құрылды.
?  
1   <<Жануартану»  оқулығы  нені  рқытады?  2.  «Жәндіктер»  жәие  «жануарлар, 
деген  ұгымды  қалай  тусінуге  болады?  3.  Жануарлар  мен  өсімдіктердің  ортак 
бір  тектен  шықкан  туыстығын  немен  дәлелдеуге  болады?  4.  «Зоология»  сө- 
зінін  қазақша  баламасы  қандай,  ол  нені  зерттейді?  5.  Казакстандағы  жа- 
нуарларды  танып-білу  жәнё  зерттеу  нәтижелерін  кандай  кезендерге  белуге 
4   бсшады?  6.  «Зоология»  және  «жануартану»  ұғымдарыньін  мәнін  түсіндірін- 
дер.  7.  Төрт  тулік  туралы  аңыз-әңгімелерді,  жануарлар  туралы  жумбақтарды 
жинастырып,  жануарлар  туралы  макал-мәтелдерден  мысал  келтірщдер.
Туған  өлкем,здін  жануарлары  туралы  жазылған  қосымща  әдебиеттерді 
окулық  соңындағы  тізім  бойынша  тауып  оқыңдар.
2
  Ж АН УАРЛАР  Ә Л ЕМ ІН ІҢ   ТАБИҒАТТАҒЫ  М ЛҢ Ы ЗЫ ,  Т ІР Ш ІЛ ІК   ЕТУ 
СИПА ТЫ 
§
■
Жануарлардың  табиғаттағы  маңызы.  Тіршілік  ортасына  қарай 
жануарлардың  табиғаттағы  маңызы  ерекше.  Топырақта  тіршілік 
ететін  жәндіктер  мен  жануарлар  оның  құрамын  өзгертіп,  құнар- 
лылығын  арттырады:  жер  бетіндегі  өсімдіктер  калдықтарын  азық 
үшін  інще  тасиды  (кейбір  кемірушілер,  шұбалшаңдар),  қорегін 
іздеп,  топырақты  қопарыстырады  (көртышқандар).  Құстар  мен 
3  жануарлар  да  өсімдіктердің  тұқымын  таратады,  бунақде- 
нелілер  (оаларалар,  көбелектер)  өсімдіктерді  тозаңдандыруға  каты- 
сады.  Табиғатта  тазалықты  сақтауда  да  жануарлардың  үлесі  мол- 
эр  түрлі  органикалық  қалдықтар  мен  жануарлардың  өлексесін  жеп 
(көмбекеи,  қорқау,  күшіген),  түскен  жапырақтарды  қорегіне  ж а- 
ратып,  шірінділердің  сақталмауына  жағдай  жасайды.  Ж ануарлар- 
дың  табиғаттағы  тепе-теңдікті  сақтауда  да  маңызы  зор:  табиғатта
көоеиіп  бара  жатқан  түрлерді  жояды  (күші  мығым  жануарлар  ал- 
сіздерін  жейді).
Ж ануарлардың  адам  өмірінлегі  пайпя.-гиоиы  ІШЙІЙ 
—........
ата  кәсібі а  мал  өсіру.  Төрт  түлік  мал  -   түйе,  жылқы,  сиыр  және 
қои-еш кш щ \арғы  теп  жабайы  аңдар  екені  мәлім.  Мал  өнімдері 
ішсе  — сүт  (Хымыз,  шұбат),  жесе  —  ет, 
кисе 
—  киім;  мүйіз,  сү- 
иектері  әр  түрлі  бұйымдар  жасауга  қолданылады.  Сондықтан  да
■
І Ш
і  
-  І
І
  И
Й
*   ж а н у а р л а р д ы
II
Ін
Щ Ж   | Ж
|  
мінез-қылиғын,  іс-әрекетін,  тіршілік  қа-
жеттіктерін  өте  жақсы  білді.  «Мал  өсірсең  —  қой  өсір,  өнімі  онын
көл-көсір»,  «Нар  —  түйеден,  тұлпар  —  биеден»,  «Нәсілі  жаман
сиырдан  өлі  бұзау  туады»  деген  сияқты  мақал-мәтелдер  буған  то- 
лық  дәлел  болады.
Балараның  —  балы,  жібеккөбелектің  —  жібегі,  қасқыр,  түлкі

ТЬІ  ж ә н е   б а с қ а  
үлпек  ж үнді  аң дарды ң   —  үлбірі  адам   үшін  қ аж етті 
ДаІ  ш и к і з а т т а р .  
Адам  ж ы р тқ ы ш   құстард ы   (бүркіт,  қарш ы ға,  қырғи, 
с ү н к а р ,  
күйкентай,  тү р ы м тай )  с а я т ш ы л ы қ к а   п ай д ал ан са,  су  ж а -
нуарлары  (балы қ,  и тб ал ы к )  мен  ж ән діктерін   (а с ш а я н ,  т а ң қ ы ш а я н ) 
тағамға  ж ар атты . 
К өптеген  бы лқы лдақденелілердің  б а қ а л ш а қ - 
тары  түрлі  бұйы м   ж а с а у ға   қ аж етті  м атери ал  болы п  табы лады . 
Ж ан уарлард ы ң   эстетик&лык  м аң ы зы   да  зор.  Қ ұ стар д ы ң   сайрауы  
(бұлбұл,  с а н д у ға ш ),  алуан  түске  б о ял ған   бун акден елілер  (кө б е- 
гЛ  лектер)  адам н ы ң   көңілін  көтеріп,  кө з  ж ау ы н   алады .  « Қ ұ сты ң   ал ға- 
ьг  нынан  салғаны   қы зы қ»  дем екщ і,  құс  пен  аң  аулауды ң  өзі  бір  ғани-
ак
з.
оет*
паидалы
ы салы
басқа  кем іруш ілер  асты қты ң   ж ауы ,  с о н д а й -а қ   кем іруш ілер  ар қы л ы  
вте  қауіпті  аурулар  (оба,  ты ры спа,  с ү зе к )  адам ға  тез  тар ал ад ы , 
оларды  ж ұ қ т ы р у ш ы   бит,  м аса,  бүрге  тәрізді  б у н акд ен елілер  көбі- 
несе  кеміруціілердің  денесінде  тірш ілік  етеді.  К ейбір  х а й у а н а т т а р  
(ж ы л а н )  мен  ж ән д ік те р   (м аса,  б ал ар а,  бүйі,  қ а р а қ ұ р т )  ш ағы п, 
адам ны н  ағзасы н   уланды рады .  Ж е м іс   ағаш тар ы н ,  көкөністерді, 
б аск а  да  мәдени  өсім діктерді  қорегіне  п ай д алан ы п ,  зи я н ы н   тигі- 
зетін  ж а н у а р л а р   мен  ж ән д ік тер   бар.
• 
Ж а н у а р л а р д ы ң   тірш ілік  ету  сипаты .  Ж а н у а р л а р   ж е р   ж ү зін д е  
суда  да,  ауад а  да,  к ұ р л ы қ та  да,  то п ы р ақ та  д а   тірш ілік  етеді.  Ж а -  
нуарларды ң  қоректеніп,  ұрп ағы н   өрбітетін  ай м ағы   м е к е н   ету  ортасы 
деп  аталады .  Ж а н у а р л а р д ы ң   негізғі  м екен  ету  ортасыс  қүрлы қ, 
то п ы рақ  ж ә н е   су.  Қ ұ р л ы қ т а   тірш ілік  ететін  ж а н у а р л а р   —  ж үруге, 
то п ы р ақ тағы л ар ы   —;  қазуға,  ал  судағы лары   —  ж ү зу г е   бейім деледі.
Ж а н у а р л а р д ы ң   қалы п ты   тірш ілік  етуіне  эсер  ететін  әр   түрлі 
ж а ғ д а й л а р   ортан ы ң  ж ағдайлары   деп  аталады .  Ондай  ж ағд а й л а р д ы н  
үш  түрі  бар:  өлі  таб и ғатты ң   әсері,  тірі  таб и ғатты ң   әсері  ж ә н е   адам  
әрекеті  н әти ж есін д е  п ай да  болған  эсер.  Ж а н у а р л а р   тірш ілігіне  эсер 
ететін  өлі  тао и ғатты ң   ж а ғд а й л а р ы н а   тем п ер ату р а,  ы лғалды лы қ, 
ж ар ы қ ,  ж е р   бедері,  ж ел,  т.  б.  ж ата д ы .  М ы салы ,  қ о қ и қ а зд а р   су  д ең - 
гейінін  көтерілуіне  б ай л ан ы сты   ұ я л ар ы н   биіктетеді.  Ж а н у а р л а р - 
ды н   көпш ілігіне  ж а р ы к   пен  тем п ер ату р а  күш ті  эсер   етеді.
Т а б и ға т т а ғы   ж ан у а р л а р д ы н   сан  алуан   түрлері  біріне-бірі  әр 
түрлі  ы қпалы н  тигізеді  —  бүл  тірі  т а б и г а т т ы ң   әсеріне  жатадьг. 
Тірі  таб и ғатты ң   әсері  коректік  б ай л ан ы еқ а  негізделеді.  М үнда  ж а ­
н уарл ард ы н   әлдісі  әлсізін   о л ж а л а п ,  ж ем ге  ж а р а т а д ы   да,  б і р і __
[  ж ы р т қ ы ш ,  екінш ісі 
ж ы р тк ы ш ты н  
ж ем ін е  ай н ал ад ы  
(м ы салы . 
ж а п а л а қ   пен  т ы ш қ а н ) .
Ж а н у а р л а р   м ек ен д ей тін   ай м ақ тағы   үлескінің  ж ер ін   ж ы рту, 
о р м аи н ан   а ға ш   кесу,  белгілі  бір  ү л е с  кіңі  суланды ру,  б а т п а к т ы ң   суын
қ ұ р га ту   тәрізді  ад ам н ы н   іі.-орекеті  ж а н у а р л а р д ы н   кал ы п ты   тірш ілік 
етуіне  м үм кіндік  берм ейді;  кейде  а д а м   әр  түрлі  м а к с а т т а   ж а н у а р -

ларды  аулайды,  міне,  осылардың  барлығы  адамнын  іс-әрекетінік 
нәтижесінде  пайда  болған  елеулі  жағдай.
қалыпты
де  маңызы  зор.  Мақұлықтар  бірлестігіндегі  жеке  ағзглараын 
кенеулг  заттар  мен  энергияны  біріне-бірі 
тасымалдаудағы 
өзара
қатынасы  қоректік  тізбек  деп  аталады.  Мысалы:  өсім дік--------►
өсімдікпен  қоректенетін  жануар
---- |  жыртқыш.
дене
құс
жыртқыш  немесе  бунак-
▲
1.  Жануарлардың  табиғаттағы  манызы  кандай?  2.  Адам  өміріндегі  жануар- 
лардың  пайда-зияны  кандай?  3.  Жануарлар  жер  шарында  калай  тара-іған?
4.  Жануарлардың  мекен  ету  ортасы  дегеніміз  не?  Оған  жануарлар  қалай 
бейілделген?  .5.  Жануарлардын  қалыпты  тіршілік  етуі  ушін  кандай  жағ- 
дайлар  ка'йет?  6.  Жануарлардың  табиғаттағы  тепе-теңдікті  сактауына  мұ- 
ғалімнің  жәрдемімен  мысалдар  келтіріңдер.  7.  Жануарлардын  калыпты 
тіршілік  етуіне  қажетті  жағдайларға  мы. алдар  келтіріңдер.  8.  Ж ануар­
лардын  тіршілік  ету  сипатына  тоқталып,  мүғ&лімнің  жәрдемімен  қоректік  тіз- 
бекке  мысалдар  келтіріңдер. 
1
ҢАМҢОРЛЫК
Ж ануарларды  жүйелеуге  талпыныс
нуарлар әлемінің сан  алуандығын ескеріп,  оларды  белгілі  бір  жүйеге
нымызға  дейінгі  V
болды
ғ а л ы м д а р ы
айтқанда  Г и п п о к р а т ,   сол  кезде  белгілі  жануарларды  топтае- 
тырып,  біреулерін  құрлықта,  суда,  енді  біреулерін  ауада  тіршілік
накденелілер
балықтар
Кейініректе  ботаниктер  мен  зоологтар  өсімдіктер  мен  жануар 
ларды  сыртқы  белгілеріне  қарап  жіктеуді  ұсынды.  Жануарлардь 
жіктеудщ  негізін  швед  ғалымы  К а р л   Л и н н е й
қалады,  оі
класқа
алдыңғысь
туыс-
* • 
-------- Я 
«/ІПППСГ
жануарларды  туыстық  белгілеріне  қарай  біріктіруді  ұсынып,  қосар- 
ланған  атауды  енгізді.  Мұнда  қосарланған  сөздердің
жеке  жануар  немесе  өсімдіктің  өзіне  тән  атауын,  екіншісі 
Ц Л І
тық  атауын  білдіретін  болады.  Мысалы,  кәдімгі  көкек  және  меңіре^
көкек  дегендегі  «кәдімгі»  және  «меңіреу»  сөздері  аталуға  тиіст
құстың  өзіне  ғана  қолданылатын  атау,  яғни  түрлік  белгі,  ал  «кө
құстың  туыстық  атауы.  Демек  «кәдімгі  көкек»  немесе  «меңі 
реу  көкек» 
бір  туысқа  жататын  көкек  тәрізді  құстардың  жек<
түрі.  Ал  түр  дегеніміз  — ағзаларды  (өсімдіктер,  ұсақ  ағзалар
түрге  жататын  дарала; 
(особь)  өзара  еркін  будандасып,  өзінен  кейін  ұрпақ  қалдыр;
кек»
алатын  жас даралар  береді.  -Әр  түрлі  даралар  (әр  түрге
жа?

5.  Қ азақ  халқының  ж ануарларды   жіктеуге  кай  тұрғыдан  талпыныс  ж аса- 
мЬ  ғанын  мүғалімнін  жәрдемімен  баяндаңдар.  6.  Ж ануарларды   жіктеудің  қыс- 
қаша  сы збанүсқасы н  дәптерге  сызып,  олардың  мәнін  түсіндіріңдер. .7.  Қ азақ  
тіліндегі  мал  атаулары на  қатысты  ж азы лған  әдебиеттерді  оқып,  «Тіліміздегі 
мал  атаулары»  деген  тақырыпта  баяндам а  ж асаңдар.  8.  М ұғалімнің  ж әр- 
демімен  Қ ы зыл  кітап  туралы  толығы рақ  біліп,  қосымша  әдебиеттерден  бі- 
лімді  тереңдетіңдер.  9.  Қ азақстандағы   корықтардың  атын  дәптерге  ж азы п, 
корыктар  туралы  косымша  әдебиеттердегі  деректер  бойынша  қысқаш а  әң- 
гімелеңдер  (мұғалімнің  ж әрдем ім ен).  10.  «Малдьгң  баласын  сүюі»  деген  ха- 
лы к  ш ығармасын  тауып  оқып,  дәптерлеріңе  көшіріп  ж азы ңдар.  Х алкы мыз- 
дың  ж ануарларға  қамқорлығы  ж айында  айтылған  мақал-мәтелдерді,  ж ұм - 
бақтарды   жинастырып,  дәптерге  ж аэыңдар.

тУ Э Д
Р
Домалвіғь^
В
и ч
•тғв. Л*
Кәд!мр  амеба
Кірпікшелі  кебісше
&1
і
.■ г й Д
Көпаяқты  амеба
Жасьіл  звглені
Сәулелі  амеба
Айырша  амеба
Шектеулі  амеба
МЯ
р
*
ч
<
ч
4ММНВ
I
^ Н
і
У
і
V
?
I
та&вЬУ
У
&
ч
т^штщшщт^
Гамыраяқтц  арцедла
Эк.
Ш
: VI

Біржасушалы  жәндіктер
Ң А Р А П  А Й Ы М Д А Р   Т И П І
Денесі  бір  ғана  жасушадан  құралатын  жәндіктер  қарапайым-
дар  деп  аталады.  Қарапайымдар  типін  кейбір  ғалымдар  жануарлар
дүниесінің  тармағы  ретінде  қарастырады.  Бұлардың  жалпы  саны
әзірге  тұрақты  емес:  25 ООО—70 000  шамалы.  Қарапайымдардын
көпшілігі  бір  немесе  бірнеше  ядролы  (соқталы),  құрылысы  өте 
қ а р а п а й ы м  
болып  келеді.
ПЛАЗМАЛЫЛАР  КЛАСЫ
I  Плазмалылар —  көпшілігі  теңізде,  тұщы  суда,  кейбіреуі  топы- 
ракта,  мүк  арасында  тіршілік  ететін,  белгілі  дене  пішіні  сақталмай- 
тын  біржасушалы  жәндіктер.  Бұлардың  денесін  плазмалемма  деп 
аталатын  қарапайым  цитоплазмалы  жарғақша  қаптайды.  Плазма-
лылар  класында  11  000-нан  астам 
туп
  (іяп 
прп
 
йгрптапоп
;
§  4.  АМ ЕБАЛАР.  К Ә Д ІМ ГІ  АМ ЕБА 
,
Тұщы  суда,  батпақты  жердегі  мүктер  арасында  тіршілік  ететін 
амебалар  жалаңаш  амеба  және  бақалшақты  амеба  түрірде  кез- 
деседі. 
Суретте 
денесінің 
сыртында 
бақалшағы 
балмайтын 
жалаңаш  амебалар:  шектелме  амеба,  кәдімгі  амеба,  айырша  аме­
ба,  сәулелі  амеба,  шымыр  амеба  және  көпаяқты  амебалар  мен 
сыртында  бақалшағы  бар  бақалшақты  амебалар  бейнеленген. 
Амебалардың  түрлері  өте  көп,  тек  теңізде  ғана  тіршілік  ететін,  қа- 
йырылган теңіз түбіндегі  қалдықтар мен  жыныстар арасынан  бақал- 
шақтары  құрылыска  пайдаланылатын,  диаметрі  0,1  миллиметрден
20  сантиметрге  дейін  жететін  ерекше  бақалшақты  шұрықденелі- 
лерді  кездестіруге  болады  (оньщ  кейбір  түрлері  суретте  бейнелен­
ген).  Щ   Ж алаңаш  амебалар,  бакалшақты  амебалар  және  теңіз 
тамыраяқтылар  класс  тармағына  жатқызылады.  Бүлардың  дене 
пішіні,  қүрылысы,  тіршілік  әрекетінде  аздакан  өзгерістер  болған-
С у  
там ш ы сы н д ағы  
б ір ж а суш а л ы  
ңарапайы м  
ж э н д ік т е р  
(м и кр о ско п  
арңы лы   к а р а ға н д а |.

Біржасушалылардың  баңалиіақты  турлері.  Теңіз  тамыраяңтылары.
плазмалы
топтастырылады.  Біз  осы  кластың  өкілі,  кез  келген  тоқтау  суларда 
кездесетш  кәдімгі  амебамен  танысамыз.
Бұл
қозғалуы
жалаңаш  амебалардың  едәуір  ірі  денелі  түрі,  оның  дене  мөл-
шері  миллиметрдің  1 /5  -—  3 /4
негізгі  мекені  —  су  өсімдіктерінің  шіріген  жапырағы  мен  органи- 
калық  заттары  мол  суқойма  түбіндегі  тұнба.  Оның  тұрақты  пішіні 
болмайды,  денесі  қоймалжың  цитоплазмадан  және  кішкене  ядро- 
ан  құралған  біржасушалы  біртұтас  тірі  шырыштан  құралады. 
Денесінің  мөлшері  өте  кішкене  болғандықтан,  кәдімгі  аме- 
баның  құрылысы  тек  микроскоппен  ғана  анық  көрінеді.  Біржасу-
Ж и ы р ы л ғы ш   вакуоль
■ 
,  
\
Я д р о
А сқоры ту 
вакуолінің  түзілуі
Асңоры ту  вакуол
I
I
I
Ж алғанаяцтар
Ц итоплазма
П л а эм о л е м м а
А м е б а н ы ң   қ ұр ы л ы сы   ж ә н е   ң о р е к те н у і.
*

шанын  ішіндегі  цитоплазма  үнемі  қозғалыста 
б о л а д ы ,  Ц и т о п л а  4-
м а н ы ң   к о з ғ а л у ы   ә с е р ін е н   а м е б а н ы н   д е н е с ін д е   е ң   а л д ы м е н   т о м п а к
пайда  болып,  ол  бірте-бірте 
с о з ы л а д ы   д а ,  ж а л ғ а н а я қ қ а   а й н а л а д ы .
Амеба  жалганаяқтары  арқылы 
б ір   ж е р д е н   е к ін ш і  ж е р г е   ж а й л а п   қ о з -
ғал а  а л а д ы .  Ж а л ғ а н а я қ т а р   ө с ім д ік т ің   т а м ы р ы   т ә р із д і  б о л ғ а н д ы қ -
тан,  а-мебаш а  к о з ғ а л а т ы н   б і р ж а с у ш а л ы   ж ә н д ік т с р д і  к е й д е  
тшмыр-
аяцтьишр
  д е п   а т а й д ы .  « А м еб а»   г р е к т ің   с ө з і,  қ а з а қ ш а   б а л а м а с ы   —
«өзгергіш» 
д е г е н д і  б іл д ір е д і.  Ж а л ғ а н а я қ т а р   д е н е н ің   ә р   ж е р ін е н
п а й д а  
б о л ы п ,  қ а й т а д а н   ж о й ы л ы п   т ү р а т ы н д ы қ т а н ,  а м е б а м ы ң   д е н е  
піш іні  ү н е м і  ө з г е р іп   т ү р а д ы .
Қ о р е к т е н у і. 
А м е б а   д е н е с ін ің   к е з   к е л г е н   ж е р ін е н   п а й д а   б о л а -  
тын 
ж а л ғ а н а я қ т а р ы м е н   т е к   қ о з г а л ы п   қ о й м а й ,  қ о р е г ін   ( ү с а қ   б а л -  
д ы р л а р ,  б а к т е р и я л а р )   д е   к а р м а й д ы .  К^орек  д е н е г е   т и г е н   к е з д е   ц и ­
т о п л а з м а   ө с ін д іл е р і  о н ы   екі  ж а ғ ы н а н   о р а п   а л а д ы .  Ц и т о п л а з м а д а н  
сүйыктык 
т а м ш ы л а р ы  
а с қ о р ы т у   с ө л і  б ө л ін іп ,  қ о р е к т ің   т ү й ір і 
о р н а л а с қ а н   ж е р д е   в а к у о л ь   п а й д а   б о л а д ы .  В а к у о л ь д ің   ппіндегі  а с -  
қорыту 
с ө л і  к о р е к т і  е р іт іп ,  д е н е г е   с ің ір е д і  д е ,  о н ы ң   қ о р ы т ы л м а й  
қ а л ға н   б ө л ігі  д е н е н ің   к е з   к е л г е н   ж е р і н е н   с ы р т қ а   ш ы ғ а р ы л а д ы . 
Сал  кезде 
а с қ о р ы т у   в а к у о л і 
ф  
ж о й ы л ы п   к е т е д і.
Тыныс  алуы. 
А м е б а   с у д а   е р іг е н   о т т е г ім е н   б ү к іл   д е н е с і  а р қ ы л ы  
гыныс 
а л а д ы .  Ц и т о п л а з м а ғ а   с ің г е н   о т т е г і  о н д а ғ ы   қ о р е к т ік   з а т т а р д ы  
в т е   қ а р а п а й ы м   з а т т а р ғ а   а й ы р ы п ,  т о т ы қ т ы р а д ы   д а ,  с у ғ а   а м е б а   д е н е -  
сіндегі 
к ө м і р қ ы ш қ ы л   г а з   б о л ін іп   ш ы ғ а д ы .  А м е б а   д е н е с ін д е г і  т о т ы г у  
нәтижесінде 
а ғ з а ғ а   қ а ж е т т і ,  о н ы ң   т ір ш іл ік   ә р е к е т ін е   к а ж е т т і   э н е р ­
гия 
б ө л ін е д і.  Д е н е д е г і  з а т т а р д ы ң   т о т ы ғ у ы   д а   ж а н у ғ а   ұ қ с а с ,  б ір а қ  
одан 
а й ы р м а ш ы л ы ғ ы :  ж ы л у   м е н   ж а р ы қ т ы   ж а л ы н   р е т ін д е   б ө л м е й д і.
Зәр  шығаруы.  Зат  алмасу  туралы  үғым. 
А м е б а н ы ң   а р н а у л ы   з ә р -  
шығару  мүшесі 
ж о қ .   Т ір ш іл ік   ә р е к е т і  к е з ін д е   ц и т о п л а з м а д а   ә р   т ү р л і
А м е б а н ы ң   б е л ін у і  арң ы лы   к е б е ю і.
15

зиянды  заттар  да  ериді.  Ол  зиянды  заттар  амебаның  бүкіл  денесі 
арқылы  сумен  бірге  цитоплазмаға  түседі.  Зиянды  заттар  ерітіндісі- 
нен  цитоплазмада  көпіршік  —  жиырылғыш  вакуоль  пай да  болады.
ІШ
 '
Микроскоп  арқылы  зер  сала  қарасаңдар,  жиырьідғыш  вакуольдің 
1—5  минут  сайын  бірде  үлкейіп,  бірде  кішірейіп  тұрғанын  байқай- 
сыңдар.  Амеба  вакуольге  жиналған  зиянды  заттар  ерітіндісін  ке- 
піршікті  жиыру  аркылы  мезгіл-мезгіл  сыртқа  шығарады.  Сөйтіп 
жиырылғыш  вакуоль  амебаның  денесіндегі  суды,  сонымен  бірге 
ерімей  қалған  қоректік  зиянды  заттарды дененің  кез  келген  жерінен
сыртқа  шығарып,  цитоплазманы  уланудан  сақтаиды,  ягни  зәр  шы- 
ғарады.  Суда  еріген  оттегінің  амеба  денесінде  тотығуы,  оттегінің 
зиянды  заттарға  дейін  қоректі  тотықтыруы  химиялык  өзгеріс  6о- 
лып  табылады.  Ағзадағы  барлық  зат  атаулылардың  және  энер- 
гияның  өзгеруі,  яғни  химиялық  реакциялардың  жиынтығы  лат 
алмасу  деп  аталады.  Табиғаттағы  кез  келген  тіршілік  иёсі  өз 
денесінде  және  айналадағы  ортада  зат  алмасу  қубылысы  тежел- 
се,  одан  әрі  тіршілік  ете  алмайды.  Зат  алмасу  арқьалы  қоректік
у___ ___ ___ __ г т Тііі
заттар  ыдырап,  энергияға  аиналады  да,  оеиорганикалық  заттардың 
қосылыстары  жинақталған  кезде  басқа  заттар  түзілу  аркылы  жа- 
сушаның  әрекеті  күшейе  түседі.
Көбеюі.  Амебалардың  көпшілігі  жыныссыз  жолмен  көбейеді. 
Жыныссыз  көбею  амеба  денесінің  екіге  тен  бөлінуі  арқылы  етеді
Бұл  кезде  алдымен  амебаның  ядросы  екіге бөлініп,  денесі  созылады 
да,  жаңа  пайда  болган  бір-бір  ядромен  екі  жаққа  ажырайды.  Пайда
оолған  екі  жасушаның  —  екі  жас  амебаның  біреуінде  ғана  бұрынғы 
жиырылғыш  вакуоль  сақталады,  екіншісінде  ондай  вакуоль  жаңа- 
дан  түзіледі.  Сөйтіп,  амеба  бөліну  арқылы  көбейеді.
Циста  түзуі.  «Циста»  грекще  «кистис»,  яғни  «ыдыс»  дегенді 
білдіретін  сөз.  Қолайсыз  жағдайға  тап  болган  к езде  амебаның
Ам ебаны ң 
жиырыла  бастауы
Ам^баның
жиырыдуы
Ам«6аиың
Ф^стадаи  иіығуы
4*  А м е б а н ы ц   ң олайсы э  ж ағдам да  ц и ста  т ү з у і  ж ә н е   ңолайлы   ж а ғд а й д а   ц и ста дан  
ш ы ғуы .

УТн  токтатадь!  Т
Т
  ҚаЛ“ К  ТЫ™ 3  К“ 6аТ 
« -  
II™  ™  
'  0 с ы н д а и   тырьіз  к аб ы қш а  циста 
ц е п
 
ятя
Ц исталанған  ам еба  сукойм аны ң  суы  суал са 
Г я й  
іа т у п а   к и п т  
____ ___  
. 
с у а л с а
  д а ,  а и н а л а д а г ы
ж е  л   а р -
т е м п е р а т у р а   к ү р т   ө з г е п г ^  
‘  
д а ’  31
* ы л ы   б а с к а   с у к о й м а л а р ғ а   о н а й   т а м а д ы " " ™ 3 ™   “ “ * *
9
п ^ і р у г Л ^ и ?  Т
а
„ 2 " ^
я
*1 р ш Х ' Ш ? 4   й ? і ұ™мды 
I
Н
и
Н
к
В
 В
I  
~
вакусшьдің  атқараты н  кызметін 
-  
Асқорыту  ж ән е  жиырылғыш
амебалар  туралы  әңгімелеңдер.  Б а к а л ш а ғ ^ - -   _БаҚалш ақты  ж ән е  « а л а ч а ш  
оаларды  пысықтаңдар.
кұрылысқа
Құрылысымен  танысу  ж әне  тітіркенгіиггігін
суқойма .тубінен  пробиркаға  шірівді  ^імдГктеоГм  И  
М^ 8ЙДагы 
СУ  кұйып  алыңдар.  Амебанын  біпт>ы 
вН  ж әне  тұнбасымен  қоса
ондай  әзірлікті  зертханалық  жүмыста  «йТ*  Шалынбауы  мҮ«кін,  сондықтан 
аквариум  ұстайтын  болсаңдар,  амеба 
* *
4-тен  тсиітастырып,  эр  топ ка
Т  
ҚҰРаЛ-Жабды*таР  әзірлеу.  Оқушьшарды
ж абын  әйнек,  сорғьіш  қағаз  там ы зғы ш н  микроскоп  даиындау.  Затты қ  шыны, 
бар  пробирка. 
тамызгыш,  алдын  ала  әзірленген,  ішінде  амебасы
ШЫНЫҒа  там “ згышпен  амебасы  бар  судын  1 
2
щ
т
е
  ° 6* ' " - " ™
*   —
и
  а
„ г „ т б
.т
“
“   “ м е 6 * " “   * й ш
я і п Т в р ^ е т1^ Г ы
, Г ^ , 1 "
“ К _ Ш “ НЫ Д"
Ы  с у   т а м ц ІЫ С Ы -
бақылаңда
кұрылысын
Г “ Г с Г ’■ 6ір-бі" —
™
.
тырып,  дереу  микроскоп  арқылы  каоанлап 
ОЧНО?*  ™ 
**'
  тамшь,ны  ж алғас-
жылжып
су  тамшысына  қарай  жылжуын  қ ал аГ тС гін   Амеб“ ардын  Щ   т ¥зы нан  таза 
нан  корытынды  ж асаңдар. 
«Дфуге  болады?  Т әж ірибе  соңы-
ядросын,  ..,умад«р” б'^“ “ ‘е" “ рКвРГ' П  , " ' б“" “ и 
Дэптсрге  салып.
Н т Э П ^ Е К ПШ Е; , К Т ^ Н *   ЖАТАТЬ,Н  « в Н Д .К Т Е Р Д Щ
|  суларда,  5
 т Ш е ^ Яп а р м і ТХ
^
,4кте?   т*кізд е  * *   Ч И а
I пы рақта,  с о н д а й -а қ   батпақты   ж е о д е г Т м  
Т'р ш іл ,к   е т е д і.  Т о -
П Р Д ер,  де  бар.  Одардың  денесі 
I I  
га„ а  
ІЩ М М  
Мекендейтін 
г- .м із  
н  
ж а с у ш а д а н   т ұ р а д ы .

Жасушасы  қабықшасыз  болғандықтан,  плазмалылардын  дене- 
сінде  тұрақты  пішін  болмайды.  Электрондық  микроскоппен  ғана 
көрінетін  өте  ж ұқа  жарғақша  немесе  плазмалемма  жасуша  ішіндегі 
цитоплазма  қозғалысынан  бірде  созылып,  бірде  қайтадан  қалпына 
келіп,  жалған  аяқтар  түзеді.  Амебалар  осы  жалған  аяқтармен  жү- 
реді  және  қорегін  аулайды.
Кейбір  плазмалылардың  әктен  түзілген  ішкі  қаңқасы,  сондай- 
ақ  денесін  қаптайтын  бақалшақтары  болады.
Плазмалылар  бактериялармен,  балдырлармен  және  әр  түрлі 
қарапайым  жәндіктермен  қоректенеді.  Оларда  асқорыту  және  зәр- 
шығару  вакуольдері  болады..  Плазмалар  тыныс  алады,  тітіркенеді 
және  бөліну  арқылы  жыныссыз  жолмен  көбейеді.
ТАЛШЫҢТЫЛАР  КЛАСЫ 
1
Деле  пішіні  ұршыққа  ұқсас,  жұмыртқа  тәрізді  сопақша,  ци­
линдр пішінді бір немесе  одан да көп  талшықтары бар біржасушалы 
қарапайым  жәндіктер  талшықтылар  класына  жатқызылады.  Бұ- 
лардың  денесінің  алдыңғы  жағында  болатын  талшықтары  қозғалу 
мүшесі  болып  табылады.  Талшықтылар  теңізде,  тұщы  суда  тір- 
шілік  етеді,  паразиттік  жолмен  тіршілік  ететін  түрлері  бар.  Тал- 
шықтылар  класы  7000-нан  астам  түрлерден  құралады.
§  5  Ж АСЫ Л  ЭВГЛЕНА — ТАЛШЫҢТЫЛАР  КЛАСЫ НЫ Ң  Ө К ІЛ І
Ботаниктер  балдырлар  бөліміне,  ал  зоологтар  қарапайым  жән- 
діктерге  жатқызатын,  өсімдік  пен  жануарлардың  туыстастығына 
айқын  дәлел  бола  алатын  біржасушалы  жәндік  — жасыл  эвглена. 
Бұлардың  900-ге  тарта  түрлері  белгілі,  бұрынғы  КСРО-да  430  түрі 
мекендейді.  Кейбір  түрлері  осмостық  қысым  және  фототәсілмен 
қоректенетіндіктен,  жасыл  эвглена  қарапайымдар  класына  ж а-  ! 
тады. 
.V 
„ 
«  
I
Ж асы л  эвгленаның  тіршілігі,  сыртқы  қүрылысы  және  қозғалуы.  . 
Дене тұрқы 4—500 микро миллиметрден аспайтын жасыл эвгленаны^ 
органикалық  заттары  мол  тұщы  суқоймалардан,  жағаға  жакын' 
су  түбінен  жиі  кездестіруге  болады.  Эвгленаның  пішіні  сүйір  ж а-  | 
пыраққа  ұқсас,  денесінің  алдыңғы  жағы  доғалдау,  артқы  жағы  сү-  ] 
йірлеу  келеді 
Амеба  тәрізді  эвгленаның  денесінде  де  нақтылы 
қабықша  болмаиды,  дегенмен  цитоплазманы  денесінің  пішінін  сақ-  I 
тайтын  тығыздау  келген  сыртқы  қабаты  қаптайды.  Сондықтан 
эвгленаның  дене  пішіні  өзгермейді.  Біржасушалы  эвглена  денесі- 
нің  алдыңғы  жағынан  ойыс  байқалады.  Бұл  —  эвгленаның  жұтқын-  | 
шағы.  Ж ұтқынш ақта  жіп  тәрізді  жіңішке  талшық  орналасады.  Тал-  | 
шық —  цитоплазманың  созындысы,  эвгленаның  қозғалу  мүшесі.  | 
Эвгленаның  алдыңғы  жағындағы талшық  ширатылып,  тарқатылғ? 
I

£
 
Ц итоплазм аны ң
өаиге 
Х я о р о п л в с т в р  
Я д р о  
ты ғы здалған  м ө л д ір
кабаты
Ш
Талшыц 
Жиырылғыш  вакуоль 
К в и е ул і  з а тта р
Я
Жасыи  эвгленамың  ңұрылысы
жылжиды.
доғал  жағымен  алға
Қоректенуі.  Микроскоппен  қарағанда  эвгленаның  жасуш а- 
сынан  көптеген  жасыл  тақташаларды  —  хлоропластарды'  көруге 
оолады.  Бұл  20  шақты  жасыл  тақташаларда  хлорофилл  болғандық- 
тан,  эвглена  өсімдіктер  тәрізді  жарықта  денесІне  органикалық  зат- 
тарды  фотосинтез  тәсілімен  жинақтайды.  Цитоплазмаға  жинақ- 
талған  кенеулі  заттарды  эвглена  ашыққан  кезде  қорегіне  пайда- 
ланады.  Бұл  -   эвгленаның  жасыл  өсімдіктер  тәрізді  қоректенуі.
Денесінде  жасыл  тақташ алар  бшімаған  кезде  (әсіресе  қараңғы 
ж ерде)  эвгленалар  жануарлар  тәрізді  тәсілмен  қоректенеді,  яғни 
аиналасындағы  органикалық  заттарды  денесіне  сіңіреді.  Бұл  кезде 
эвгленаға  судағы  илріген  органикалық  заттардың  ерітіндісі  қорек 
олады.  Денесінде  болатын  ж асыл  тақташ алар  эвгленаны  жасыл 
етіп  көрсетеді,  сондықтан  жәндік  жасыл  эвглена  деп'  аталады.
Ж асы л  эвглена  судағы  шіріген  органикалық  заттың  ерітіндісі- 
мен.қоректенетіндіктен  су  тазартқыш  жәндік  болып  есептеледі.
Тыныс  алуы  және  зәр  шығаруы.  Ж асы л  эвглена
алып
Р  ерітіндісі  дененің  ал 
жиналып.  кбйін  гкіптк!
шығарылады.
Жарықты сезуі.  Ж асы л  эвглена  ж арық әсерін  сезе  алады.  Оның
жарық  сезу  қызметін  атқаратын  қызыл  көзшесі  денесінің  алдыңғы
жағында,  жиырылғыш  вакуольдің  қасында,  талшықтың  түбіне  ала
жатады.  Ж асы л  эвгленалар  әрқашан  жарығы  мол  ж аққа  көбірек 
жиналадм. 
ғ

Көбеюі.  Ж асыл  эвглена  жыныссыз  жолмен,  бөліну  арқылы 
көбейеді.  Ең  алдымен  денесінің  артқы  жағына  қарай  орналасқан 
ядросы  бунақталып,  болашақтағы  ж ас  эвгленаның  алдыңғы  бөлі- 
пнде 
аңадан  талшық  пайда  болады  6*  Бұдан  соң  эвгденада 
екі  жұтқыншақ  түзіліп,  жиырылғыш  вакуольдің  екіге  ажырағаны 
және  екі  ядро  пайда  болғаны  байқалады.  Эвглена  басқы  бөлігінен 
дененің  соңына  қарай  біртіндеп  екіге  ажырап,  денені  ұзынынан 
бойлай  екіге  бөлінеді.  Көбею  кезінде  эвгленаның  денесіндегі  жасыл 
тақташалар  да  екі  еселенеді.  Сөйтіп,  алғашқы  бір  эвгленадан  жаңа 
екі  жас'эвгленалар  пайда  болады.
Циста  түзуі.  Басқа  қарапайым  жәндіктер  тәрізді,  эвглена  да
қалған
жалпы
алдыңғы
оралып,  домаланады.  Сөйтіп,  эвглена  қолайсыз
бол
эвгленалар
» 
.Талшықтылар  класына  жататын  қарапайым  жәндіктердің  ерекшеліктері
неде?  2.  Жасыл  эвглена  қайда тіршілік  етеді  және  сыртқы  құрылысы  кандай?
3.  Бұл  жәндік  неге  жасыл  эвглена  деп  аталған?  4.  Өсімдіктер  мен  жануар- 
лардың  тектестігін  эвглена  арқылы  қалай  түсіндіруге  болады?  5.  Жасыл 
эвглена  мен  амебаның  құрылысында  қандай  ұқсастық  және  қандай  айыр- 
машылықтар  бар?  6.  Амеба  м^н  жасыл  эвгленаның  суретіне  карап,  олардың 
құрылысындағы  негізгі  айырмашылықтарды  анықтаңдар.  7.  Амеба  мен  эв- 
гленаның  көбеюін  салыстырып,  айырмашылығын  түсіндіріңдер.  8.  Жасыл 
эвгленаның  суретін  салып,  дене  құрылысының  атауларын  түсына  жазындар.

ТАЛШЫҢТЫЛАР  К Л А С Ы Н А  Ж А Т А Т Ы Н   Ж Ә Н Д І К Т Е Р Д І К  
НЕГІЗГІ  ЕРЕК Ш ЕЛ ІК Т Е РІ 
^
Талш ы қты лар  класы на  ж ататы н   ж әндіктердің  денесінде  бір
немесе  бірнеше  талш ы қтар  болады  ж ән е  денесі  бір  ғана  ж а с у ш а - 
дан  тұрады. 
*
Талш ы қты ларды ң  д 
топлазмадан  құралады
сы ртқы   қабаты   мөлдір
және  тығыз,  сондықтан  талш ы қты ларды ң  дене  пішіні  өзгермей 
тұрақты  болады.  Ц итоплазм аны ң  ішкі  қабаты   кенеулі  заттар д ан  
түэілген  түиіршіктерге  ж ән е  ж асы л  тақташ аларға  т ^ ы п   туоалы
/СЛГШЫКТЬІЛаР 
Ф° ТОСИНТез  тәсілімен,  қь----
.... 
және 
пара-
^ г е н е д Г ІМеН  ӨС1МД1К  ТӘРІЗДІ  ЖӘНе  ЖЗНуар  ТӘРІЗДІ  тәсілмен  қо-
Талш ықтылар  ж ары қты   сезеді,  арнаулы  көзш есі  болады   Ж ы ­
ныссыз  ж олмен  бөліну  арқылы  көбейеді.  Т алш ы ғы   арқылы   қоз^ 
ғалады,  амеба  тәрізді  тыныс  алып,  зәр 
. . Р„ - . . Қ° 3
Талш ықтылардың  топтасып  тіршілік  е
ғы)  де  бар.
(домалан
К І Р П І К Ш Е Л I ЛЕР  К Л А С Ы
алуан
миллиметрге  дейін  жететін  едәуір  күрделі
микромиллиметрде
етеді.
теледі.
м  1СР  кірпікшелілер  класына  жаткычытт«