§  9.  ГИДРАНЫҢ  ІШ КІ  ҢҰРЫЛЫСЫ  ЖӘНЕ  КӨ БЕЮ І

_______________________________________________________________________ ____________________________ ________ ____________________________________________________________________
ш асына  өткізеді.  Гидра  денесіндегі екінші  қабат  негізінен  асқорытуі
* а^
алаРынан  ҚҰРалады, |  Асқорыту  ж асуш алары ны ң  д“а"~ж ий^ 
Р ^ & і ш   бұлшБгқетті  талш ы қтары   бар.  Асқорыту  ж асуш асы на 
түскен  қорек  ж асуш адан  бөлінген  асқорыту  сөлінің  әсерінен  ұсақ 
бөлшектерге  бөлінш,  вакуолвде  қорытылады.  Сөл  бөлетін  ж асу ш а
жасуша  деп  аталады   да,  оның  талш ы қтары   болмайды.  Д е-
асҚОрыту  ®Рекеті  екі  ж олм ен  ж үзеге  асады:  ішек
ж асуш адан
ьг^г,,,™., „
  - 
" 
—~   - і — . 
« « — 1
  вакуолінде  қорытылады.
^
^
  ^^Д ьтқтар ьг  ғ ^ а в д  
арқылы
сыртқа
/  Ж ү и к е  ж асуш алары   тітіркенуді  қабы лдағанда  асқорыту  ж асу - 
Р —
 ЖИырыл™ ш  бұлш ықетті талш ы қтары   қимылдайды.  Гидра
1ШКІ  қ аб атында  да  сезімтал  ж асу ш а  болады.  Сөйтіп 
гидраның  энтодермасы нда  -   ішкі  кабаты нда  ж иы ры лган  бұлш ы "-
е т т ^  асқорыту,  безді,  ж үйке  ж ене  сезім тал  ж асуш алар  о р ^ а -
^
 
п ай да  балуы .  Гидра  денесінде  әр  түрлі  қ ы з м е т ' ат'-
қаратын  ж асуш алар  болады.  Ол  ж асуш аларды ң  біреуі  -   ж абы и
—
  -   аСКОРЫТУ' 
Ү -ін ш ісі -  тітіркену 
қы зметін 
агкарады  
Ж асу ш алардь,„   мұндай  в д зм е т і  кепж асуш алы   ж а н у а р л а р д ы н е ң 
қарапаиым  кұры лы сты сы   гидрадан  байкалады .  Қ үры лы сы   мен 
денеде  атқараты н  қызметі  ұқсас  ж асуш алар тобы  үлпа деп  аталады
Щ З *   қаптайтын  ж асуш алар'  тобь,  Жа б Т н  уТпаТы .
ж асуш алар 
ж асуш алар
с е д і.
Г я Т 1 еР^ ” Я;.„ Г„ Т аНЫҢ  Среіі Ше  қасиеті  баР  -   оны  екіге  белее,
*фшр  оөліктер  өз  ал 
себебі  —
—  гидра  денесі-
1 
^ и і ш п д а   лдросы  өте  үлкен  ж асуш алар  болалы  Оляп
г £ Г к « д Т
^ Г
ШР  Д“   аТаЛВДЫ  ®   Ғидраны ң  денесі  за қ ь ш д а н
ет  И м М и И
  * аСуШаЛар  к а у ы р /ө с е   бастайды   д а   тері-булш ы к- 
ет,  ж үике  атп а  ж асуш алары н  түзеді.  Сөйтіп  гидраның  зақы м дан
В  
в»  Г суШал ар   а р £ ы қ 
И Щ
оолады.  Д ен ед еп   зақы м данған  немесе  ж ойы -
ікалпыня
аталады  
І4 .
Ш
Н
І  
" Ө П Ж “
У “ “
Ы   ж а н У а Р л а Р Д ы ң   б а р л ы -
____________ Іұбал
б о л а д ы .  к е с іп т к е н
ә р   б ө л іг ін е н   ж а ң а
т
е
р
і
с
і
 
ж
а
—
•  
ш
г
а
м
<*

Жынысты  ж олм ен  кобею і
Аналық  жасуш а
Ж ыныссы з  ж олм ен  квбею і
Ж ұм ы ртца  жасушасының 
ұрықтануы  және 
оның  белінуі
Н
Щ  • V»-
С п е р м а то з о и д та р
Аталық  жасуш а
Гидраның 
б ү р ш і к т е н у і
Бүрш іктен  жас 
гидраньщ  дамуы
Ж ұмырткаиы ң  қабыңшасы
Ж ас  гидраньің ]
д ам уы  1
ЖЫНЫСТЫ
і
У
к ө б е й ед і. 
Ж азда  жақсы  қоректенген  кезде  гидраның
йенесіндегі  екі  қабаттағы  жасушшіардан
көруге
несінен
Бүршік
т *
 
Л  
т  
л  
*  
Ж
 
—  
1 г 1  ^  
1  •   •  
^  
|  
м
 
і \
[  томпақ  көлемінің  үлғаюынан  түзіледі,  ол  өсімдіктің  бүршігіне  ұқсас 
ү   болғандықтан,  гидраның  жыныссыз  жолмен  көбеюі  бүриііктену
Томпақтан  пайда  болған  бүршік  созылады  да  ұшынан 
қармақшылар  түзіледі.  Бүршік  сабағы  гидраның  денесіне  жалға- 
сады,  сондықтан  ол  бастапқы  кезде  гидра  арқылы  коректенеді. 
Арада  аз  уақыт  өткен  соң  бүршік  гидраның  денесінен
аиналады
үзіліп,
ететінИ?блады. 
" т-
^   Ж ынысты  жолмен  көбею
/
I
салқындаған
көбегоіне  қорегі  едәуір
сол  кезде  гидраның  тіршілік  етуі  нашарлап,  денесінен  бүршікке  ұк-
өсщділ«рліа йй а _ б ^  
Бұл  йсінділер  гидра-
ның  тек  сыртқы  қабатынан  түзіледі  де,  ауызға 
тақау
-жердегі  өсін- 
ДІДе  атзльіқ  жасуша  —  сперматозоидтар,  ал  табанына  таман  ана- 
лық  жасуша  —  жұмыртқажасуша  пайда  болады.  Өсіп  жетілген 
сперматозоидтар  шапшаң  қозғалады  және  талшықты  қарагіайым 
жәндікке  ұқсас.  Олар  суға  бөлінісімен  аналық  жыныс  жасушасына 
жүзіп барып,  жасушаға  енеді де  ядроға  қосылады.  Сөйтіп  спермато­
зоид  пен  жұмыртқажасушадан  ж аңа  бір^касуш а  пайда  болады, 
яғни  гидраның  жасушалары  ұрықтанады  ■
Гидраның  жVмыртқажасушасындағы  Іімебаның  аяғы  тәрізді 
жалған  аяқтар  жойылып,  жасушаның  сыртын  қалың  қабықша
бүркейді  де,  жұмыртқа  түзіледі.  Гидра  қысқа  карай  өлген  кезде
қалың  қабықшалы

Келесі  кө к тем д е  қ ал ы ң   қ а б ы қ ш а н ы ң   а с т ы н д а ғ ы   ү р ы қ т а н ғ а н   ж ұ -  
м ы ртқа  ал д ы м ен   екіге,  одан  кейін  т ө р т к е ,  сегізге,  он  а л т ы ғ а ,  т а ғ ы - 
сын  тағы   бөліне  береді  де,  п а й д а   б о л ған   ж а с у ш а л а р   екі  қ а б а т   т ү з іп , 
ж а с   ги драға  ай н ал ад ы . 
* *
Г и д ран ы ң   бір  ж а с у ш а д а н   д а м у м   —   к ө п ж а с у ш а л ы   ж ә н д ік т е р д ің  
б ір ж асу ш ал ы   ж ә н д ік т е р м е н   тек тес  е к е к ін е   ай қ ы н   д ә л е л .
1.  Гидранын  ішкі  кұры лы сы   ж ән е  эн тодерм а  туралы   не  ай ту ға  болады ?
2.  Асқорыту  қалай  ж үзеге  асады ?  3.  Ү лпа  деген  не,  оның  ги дра  үш ін  м аң ы зы  
қандай?  4.  Р еген ерац и я  деген  не?  5.  Бүлінген  нем есе  зак ы м д ан ған   ден е 
бөліктері  қалай  қалпы на  келеді?  6.  Гидра  қан дай   ж олм ен   көбёйеді?  7.  Б ү р - 
ш іктену  деген  не?  8.  Ж ы н ы сты   ж олм ен  көбею дің  ж ы н ы ссы з  ж о л м ен   көбею -
▲
ден  айы рмаш ы лы гы   неде?  9.  Гид раны   ортасы нан  екіге  бөлсе,  ден ен ің   екі 
бөлігінде  кандай  өзгерістер  ж үретінін  түсіндіріңдер.  10.  Г и дран ы ң   а т а л ы қ  
ж ы ны с  ж асуш асы   мен  ан алы қ  ж ы ны с  ж асуш асы н ы ң   бір  ги д р ад а  қ ал ай  
орналасаты ны н  суретке  қарап  пы сы ктаңдар.  11.  Г и дран ы ң   б ір ж асу ш ал ы  
ж әндіктер  тектестігін  м ы салдар  келтіру  арқы лы   түсіндіріңдер.
III. 
Тірі 
гидраны 
ж ай  көзбен,  үлғайтқыш  әйнекгіен  аны қтап  қарап, 
сыртқы 
күрылысымен  және  тітіркенгіштігімен  танысу
1.  Гидраны   к ез  келген  суы  т а з а   токтау  судан  тауы п  алы п,  зе р т х а н а л ы к   ж ү - 
м ы ска  әзірлеу.  Қ а ж е т п   гидраны   үлкен  ш ыны  ы ды ста  ү стау га  болады .
2.
  Гидрамен  таны су  ушін  сабак,  б астал ар д ан   бүры н  м ы н ал ар   д ай ы н д ал ад ы :
1)  2— 3 окуш ы ға бірден  келетіндей  етіп  ұлғай ткы ш   әй н ек  әзірлеу;  2 )  ги дран ы  
ы ңғайға  келтіретін  п реп ар атты к  инелер;;  3)  іш інде  ги драсы   б а р   п роб и рка  — 
2 — 3  оқуш ыға  бірден  келетіндей ■
 етеді.
3.  П робиркадағы   су  өсімдігіиде  оты рған  гидраны   үлғай тқы ш   әй н екпен  к а ­
рал,  гидраны н  сы ртқы   күры лы сы м ен  таны су.  Г и дран ы ң   қал ай   оты рған ы н  
аны қтап  қарап ,  дәптерге  суретін  сады ң дар.  Г идраны ң  к ар м ал ау ы ш тар ы н
ж азы п ,  созы луы   да,  бүрісіп,  д о м ал ан а  ж иы ры луы   да  м үм кін,  екі  ж ағд ай д ы  
да  дәптерге  бейнесін  сызып  алыңдар.
4.  Ш ы ны   ыдыстагы  су  өсімдігінде  ж еке  отырған  гидраға  тітіркену  нәтижесін 
анықтау  үшін  тәж ірибе  ж асау.  Гидраның  сабакшасы  мен  кармалауыштарын 
созу  кезең ш д е  ден есін е  ине  қадау  аркылы  эсер   етіп,  гидранын  оган  қ ал ай  
жауап  қайтаруын  бакылау.  Окушылар  үлғайткыш  әй н екп ен   гидранын  д е н е- 
сіне  ине  ш аны ш қанда  қалай   тітіркенетінін  нақтылы  көре  алады.
5.  Сабактан  тыс  уакытта  гидрамен  мьінадай  тэж ірибелер  ж асауга  болады* 
1)  гидранын  қорегін  қалай  аулайтынын  бакылау;  2)  гидранын  «адымдап* 
ж үруж   кадағалау  (бүларды  бакылау  үшін  гидраны  1— 2  күн  коректендір- 
меи.  ашыктыру  керек,  сонда  қорекке  т ез  үмтылады  ж ә н е   ж үретш   болады )- 
3 )  реті  келсе,  гидранын  бүрш.ктену  аркылы  көбеюін  д е  бақылауга  болады.

§  10.  ІШЕКҢУЫСТЫЛАР 
ТҮРІНІҢ  
САН 
АЛУАНДЫҒЫ.  КӨПЖ А С У  ШАЛЫ
ЖӨНДІКТЕР 
МЕН 
ШОҒЫРЛАС 
ҢАРАПАЙЫМДАР 
ЖАСУШАСЫНЫҢ 
АЙЫРМАШЫЛЫҢТАРЫ
Көпаяқты  жэндіктер —  полиптёр.  Тұщы  су^  гидрасы  да  көп 
аяқты  жәндіктерге  жатады.  Көпаяқты  жәндіктер  әсіресе' теңізде 
көбірек  мекендейді.  Мәселен,  Арал  және  Каспий  теңіздерінен 
жеке,  кейде  шоғырлас 
тіршілік  ететін,  актиния  деп  аталатын 
көпаяқты  жәндікті  кездестіруге  болады.  Оның  денесі  кеспелтек 
бағана  тәрізді,  төменгі  табан  жағымен  су  ішіндегі  нәрсеге  бекініп, 
үстіңгі  көп  аяқ  тәрізді  қармалауыштарымен  қорегін  аңдып,  қи-
мылсыз  отырады.  Актинияны  әдемі гүл  екен деп қаласың  16.  О л _
өте  жыртқыш  ішекқуысты  жәндік.  Атпа  жасушаларымен  әлсірет- 
кен  балықты  қармалауыштарымен  қармап,  жұта  салады.
қаңқалы  жәндік.  Гидра  тә- 
різді  ішекқуысты  теңіз  жәндіктерінің  бірі  —  көпаяқты  маржан.
Ол  теңіз  суынан  әр  түрлі  көптеген  минералды  тұздарды  жинап,
қызыл  түске  боялған  және  әктен  құралған  бұтақты  қаңқа  түзе-
Д! 
Ж а Ртасты  нәрсеге  бекінген  ондай  бұтақты  қаңқайың  биік- 
тігі  40  сантиметрге  дейін  жетеді.  Қып-қызыл  бұтақтардан  құстың 
қауырсыны  тәрізді  аппақ  8  қармалауыштарды  —  көпаяқтарды  кө-
руге  болады.  Демек  қызыл  маржан  аналығының  денесінде  гидра- 
дағы  тәрізді  бүршік  пайда  болады  да,  ол  аналық  денесінен  джы- 
рамай,  сақталып  ж аңа  көпаяқты  өскін  түзеді,  сөйтіп  әктенген  қаң- 
қада  бірнеше  көпаяқтылар  пайда  болады,  бұлар  щоғырлас  тіршілік
*
Тыныштың  күйінд егі
ж әне  балықпен
ң оректену 
к е з ін д е гі  актиния
X
Қызыл  маржанның 
ұлғайтылған  бұтағы
Ш арш ы лы   м е д у з а
Қьізыл  м арж ан
Там ы рауы з  м е д у з а
16.  ТеңІзде  тіршілік  ететін  ішекңуыстылар

етіп,  іш е к к у ы с т а р ы   а р қ ы л ы   б ір ім е н   бірі  ж а л ғ а с ы п   өседі.  М ұ н д а й
к ө п а я қ т ы л а р   ш о ғ ы р л а с   к ө п а я қ т ы ла р   д е п   а т а л а д ы .  Қ ы з ы л   м а р -
ж а н   д а  
ш о ғ ы р л а с   к ө п а я қ т ы   ж ә н д ік .  Қ ы з ы л   м а р ж а н д ы   ә й е л -
дердің   ә ш е к е й   б ұ й ы м д а р ы н ,  а л қ а ,  м о н ш а қ   д а й ы н д а у ғ а   п а й д а - 
л а н ад ы .
і р о п и к т ік  
т е ң із д е р д е  
ш о ғы р л а с  
к ө п а я қ т ы л а р д ы ң  
к ей б ір  
түр л ер і _ ө т е   к ө п   ж и н а л ы п ,  ә к т е н г е н   б ү т а қ т а р ы   су   б е т ін е   к ө т е р іл - 
ген  к е з д е   ә р  т ү р л і  а р а л д а р  т ү з е д і.  М ұ н д а й  су   а с т ы н д а  п а й д а  б о л а т ы н  
м а р ж а н д ы   ж а р т а с   р и ф   д е п   а т а л а д ы .  М а р ж а н д а р д а н   үш   түрл і 
р и ф   т ү з іл е д і,  о л ар :  т о с қ а у ы л   р и ф ,  ж а ғ а л ы қ   р и ф   ж ә н е   ш ең б ер л і 
р и ф   н е м е с е   а т о л л .  К ө п а я қ т ы   м а р ж а н   ш о ғы р ы   ж а ғ а ғ а   қ а т а р л а с а  
с о зы л ғ а н   ә к т е н г е н   қ а ң қ а л а р   т ү з с е   —   т осцауы л  р и ф   д е п   а т а л а д ы , 
ал  ж а ғ а ғ а   ұ л а с ы п   ж а т с а   —   ж аға лы қ  р и ф   п а й д а   б о л ад ы .  С у  а с т ы н - 
дағы   м а р ж а н   ш о ғ ы р ы н а н   с у   б е т ін е   ш е ң б е р л е н ге н   б ү т а қ т а р   өсіп 
ш ы қ са   —   ш е ң б е р л і  р и ф   н е м е с е   ат олл  д е п   а т а л а д ы .  М ұ н д а й   а р а л ­
д а р  ды ң   қ а й -қ а й с ы с ы   б о л с а   д а   к е м е   үш ін   өте  қауіп ті.  А л  р и ф т е р  
тү зге н   м а р ж а н   қ а ң қ а с ы н а н   ә к   өндіріледі.  С о н ы м е н   р и ф   д еген і- 
м із  —   м а р ж а н   қ а ң қ а с ы н ы ң   с у   а с т ы н д а   м ол  ж и н а қ т а л ы п ,  б ұ т а қ т а - 
ры ны ң  су   б е т ін е н   көрінуі.
Еркін  тірш ілік  ететін  ішекқуысты  ж әндік.  Б ұ ғ а н   д ей ін   біз 
іш е к қ у ы с т ы л а р д ы ң   т е к   о ты р ы қ ш ы   тү р л е р ім е н   ған а  та н ы с ты қ . 
Іш е к қ у ы с т ы л а р д ы н   т е р е ң   с у д а   ж ү з іп   ж ү р іп   тірш ілік  ететін   де 
түр л ер і  б а р ,  с о л а р д ы ң   бірі  —   м е д у за .  М е д у за л а р   —   м өлдір  денелі, 
қ о л ш а т ы р   т ә р ізд і  ж ә н д ік т е р   16.  М е д у за н ы н   а у зы   қ о л ш а т ы р   тә- 
різді  к ү м б е з д ің   а с т ы ң ғы   ж а ғ ы н д а   б о л ад ы .  А уы зды ң   а й н а л а с ы н а н  
а тп а   ж а с у ш а л а р ы   б а р   к ө п те ге н   қ а р м а л а у ы ш т а р   б а й қ а л а д ы .  Ж а п о н  
тең ізін д е  тір ш іл ік   ететін   ш а р ш ы л ы   м е д у за н ы ң   а т п а   ж а с у ш а с ы н а н  
ад ам н ы ң   д е н е с ін д е   едәуір  кү й ік  п а й д а   болы п,  о д ан   д е н е   ауы р-
сынады. 
'  /  
' 
‘
М е д у за   —   ж ы р т қ ы ш   ж ән д ік ,  қ о л ш а т ы р   ж и е гін д е   том ен   қ ар ай  
сал б ы р ап   т ұ р ғ а н   қ а р м а л а у ы ш т а р ы м е н   а т п а   ж а с у ш а   әл сір етк ен  
ж ән д ік ті  а у з ы н а   сал ы п ,  іш екқу ы сы н д а  қ о р ы тад ы   д а ,  қ о р ы ты л м аған  
қ ал д ы қ ты   қ а й т а д а н   а у зы   а р қ ы л ы   с ы р т қ а   ш ы ғарады .  М ед у за  қ о з- 
галған   к е зд е   қ о л ш а ты р д ы н   ж и егі  ж и ы р ы л ы п ,  п ай д а  б о л ған   қуы с- 
тағы   су  сы ғы л ад ы   д а ,  д е ң е с   ж а ғ ы м е н   алға  қ ар ай   ж ы л ж и д ы .
Қ а р а   т е ң ізд е   м екен дей тін   т а м ы р а у ы з  м ед у зан ы ң   ш аты р ш асы - 
ның  ау м ағы   а я к д о п т ы ң   үлкендігіндей  болады .  М е д у за л а р   —  терең 
суда  еркін   тірш ілік  ететін   іш екқу ы сты   ж ән д іктер .
Бірж асуш алы   қаралайым  шоғырлас  ж әндіктер  мен  копж асу-
ш ал ы   ж э н д ік т е р   ж а с у ш а с ы н ы н   ер екш ел іктер і.  Т ал ш ы қ ты л ар д ы ң  
то п тал ы п ,  ш о ғы р лас  тірш ілік  ететін  түрі  д е  б а р   екені  өткен  с а б а қ т а  
д о м ал ан ғы   ар қ ы л ы   ескертілген   болаты н .  Р а с ы н д а   д о м ал ан ғы   сы рт- 
тай   қ а р аға н д а   бір  ғана  ж а с у ш а д а н   тұ р а т ы н   ж ән д ік к е  м үлде  үкса- 
м айды ,  ойткені  әрбір суда  ж ү з іп   ж ү р ге н   ш ар   тәрізді  ж ән д ік тер   тобы  
бірнеш с  ж а с у ш а л а р д а н   қ ү р а л ған   тәрізді  керін іс  береді.  Д о м а л а н -

С е з ім т а л   ж асуш а
А тпа  ж асуш а
( л   Э к т о д е р м а
Э н т о д е р м а
‘ Д ом аланғы н^ ң 
жасушалары
Тәлшыңтар/
_Таяныш
такташ асы
і
Б е зд і  жасуша
Гидраның  улғайтылған 
ж асуш алары
Т е р і-б ұ л ш ы қ е т  
ж әне  ас  цорытатын 
жасуша
Б ір ж а су ш а л ы   ж ә н е   к в п ж а су ш а л ы   ж ә н д ік т е р д ің   ң ур ы лы сы н дағы   е р е кш е - 
л ік т е р . 
г
ғының  бір  шарында  10  000-нан  астам  жасуша  болатыны  есептеп
домаланғы  біржасушалы
шалы
ретін  домалақ  ағза 
ден  кездеседі
домаланғы  кез  келген  тоғандар  мен  көл- 
Сол  домаланған  ағзаның  біреуін  микроскоп
арқылы  қарасаңдар,  жасыл  эвглена  тәрізді  өте  көп  жасуша-
лардан  құралғанын  байқайсың,  бірақ  бұлардың  пішіні  алмұртқа 
ұқсас  болып  келеді.  Егер  сол  жасушаны  жеке  бөліп  алса,  оның  өз 
алдына  жеке  қозғалып,  қоректеніп,  тіршілік  ететінін  бақылау  онша 
қиын  емес.  Сөйтсек,  әрбір  алмұрт  тәрізді  жасуша  шар  тәрізді  қой- 
малжың  заттар  массасына  сұғынып,  екі  талшығын  сыртқа  шығарып 
орналасады  екен.  Шардың  әр  қайсысы  біркелкі  бірнеше  жасуша- 
лардың  бірлесуінен  пайда  болған  шоғырлас  жәндіктер  жинағы  екен. 
Ал  көпжасушалы  гидра  денесінің  жеке  жасушаларын  бөліп  алса, 
°лар  жеке  тіршілік  ете  алмайды,  өйткені  әр  текті  көптеген  жасу- 
шалардың  атқаратын  қызметтері  де  әр  түрлі  және  барлық  ж асу­
шалар  бірлесіп  қызмет  атқармаса,  тіршілігін  жояды.  Сондықтан
құралса
О
құралған
жасушалардан
мет  атқаруымен  ғана  тіршілік  ететін  көпжасушалы  жәндік  деген 
қорытбінды  шығаруға  болады.
9   1.  Қай  жәндіктер  көпаяқтылар  дел  аталады?  Неге?  2.  Актиния  қалай  тірші- 
лік  етеді?  Оның  гидрадан  айырмашылығы  неде?  3.  Шоғырлас  жәндіктер  де-

г^нді  калай  түсіндіруге  болады?  4.  Қызыл  маржан  неліктен  ішекқуысты  жән-
д і і і
 
деп  есептеледі?  5.  Риф  деген  не,  оның  қандай  түрлері  болады?  6.  Меду-
заның  басқа  ішекқуыстылардан  айырмашылығы  неде? 
\і.
  Қарапайым  шо-
ғырлас  жәндік  пен  көпжасушалы  жәндіктің  айырмашылығы  неде?  8.  Оты-
М.
  рықшы  және  еркін  қозғалатын  ішекқуыстылардың  ұқсастығы  мен  айырМа-
шылығын  анықтаңдар.  9.  Қызыл  маржанның  неліктен  шоғырлас  көпжасу-
шалы  жәндікке  жатқызылатынын  дәлелдеңдер.  10.  Рифтердің  пайда  болу
сызбанұсқасын  сызып  көріңдер.  11.  Қосымша  әдебиеттер  немесе  теледидар
хабарларын  пайдаланып,  ішекқуыстылардың  мәні  және  түрлерінің  сан  алуан- 
дығы  туралы  хабарлама  дайындаңдар.
ІШЕКҢУЫСТЫ  Ж Ә Н Д І К Т Е Р Д І Ң   НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ішекқуыстылар  —  басым  көпшілігі  теңізде  тіршілік  ететін 
қарапайым  құрылысты  көпжасушалы  жәндіктер.  Олардың  қос 
жынысты  да,  дара  жынысты  да  болуы  мүмкін.
Дене  құрылысы  қапшыққа  ұқсас,  іші  қуысты  болғандықтан
да  бұл  жәндіктер  ішекқуыстылар  деп  аталады.  Ішекқуыстылардың
денесі  екі  қабаттан:  сыртқы  қабаты  —  эктодерма,  ішкі  қ аб аты _
энтодермадан  құралады.
Ішекқуыстылардың  көпшілігі  сәулелі  симметриялы  болады. 
Ішекқуыстылар  отырықшы  және  еркін  жүзетін  қалыпта  тір- 
шілік  етеді.  Аузының  айналасында  өте  көп  қармалауыштары  бол- 
атындықтан,  ішекқуыстылар  көпаяқтылар  (полиптер)  деп  те  ата­
лады.  Ішекқуыстылар  —  жьфтқыш  жәндіктер.  Олар  қорегін  ау- 
лауға  және  қорғануға  атпа  жасушаларын  пайдаланады.
Ішекқуыстыларда  арнаулы  зәршығару  мүшесі  болмайды,  қо- 
рытылмаған  қорек  қалдығын  аузы  арқылы  шығарады.  Қорегі  екі 
тәсілмен  қорытылады:  жасуша  ішілік  және  жасушадан  тысқары 
немеее  ішек  қуысында  қорытылады.
Ішекқуыстыларда 
регенерация 
күшті 
дамыған. 
Бұлардың
жасушаларының  атқаратын  қызметі  сараланып,  денеде  ұлпа  пайда
болған.  Ең  алғаш  жуйке  жасушасы  да  ішекқуыстылардан  бай- 
калады.
Ішекқуыстылар  жыныссыз  — бүршіктену  арқылы  және  ж ы ­
нысты  тәсілмен  көбейеді.  Олар  жыныс  өнімдерін  суға  шығарады 
және  сырттай  ұрықтанады.  Ішекқуыстылардың  еркін  жүзетін,  дене 
қүрылысы  едәуір  кірпікшелі  дернәсілі  болады,  ол  планула  деп  ата-

ЖАЛПАҢ  ҢҰРТТАР  ТИПІ
Құрттар 
жануарлардың  өте  кең  таралған  тобы.  Бұлардың
денесі  созылыңқы  пішінді,  аяқтары  болмайды,  алайда  басын  айқын 
ажыратуға  болады,  ирелеңдеп  жүреді.  Құрттар  үш  типке  ажыра- 
тылады.  жалпақ  құрт,  жұмыр  құрт  және  буылтық  құрт.
Дене  пішіні  созылыңқы,  қарны  арқасына  жабысып  жалпай-
ған,  кейбіреуінің  денесін  кірпікшелер  қаптаған,  еркін  тіршілік  ете-
тін  жәндіктер  жалпақ  қүрттар  типіне  жатады.  Бұлар  жалпақ  де-
нелі  болғандықтан  да  жалпақ  құрттар  деп  аталды.  Ж алпақ  құрт-
таР  теңізде,  мұхитта  және  тұщы  суларда  тіршілік  етеді.  Бұлардың
көпшілігі  жыртқыштықпен,  біразы  паразиттікпен  тіршілік  етеді.
Қазір  ғылымға  жалпақ  құрттардың  12  500-ге  тарта  түрлері  бел- 
гілі.
КІРПІКШ ЕЛІ  ҢҰРТТАР  КЛАСЫ
Кірпікшелі  құрттар  — еркін  қозғалатын  жалпақ  құрттардың 
бір  класы.  Бұлардың  денесін  кірпікшелер  қаптап  жататындықтан, 
осы  класқа  жататын  құрттар  кірпікш елі  құрттар  деп  аталады.  Кір- 
пікшелердің  үйлесімді  қимылынан  жалпақ  құрт  бірқалыпты  еркін 
қозғалады.  Бұлар  су  түбінде,  кейбіреулері  паразиттікпен  тіршілік 
етеді.  Ылғалды  тропиктік  ормандарда,  топырақта  тіршілік  ететін 
де  турлері  кездеседі.  Ғалымдардың  есептеуіне  қарағанда,  қазір 
кірпікшелі  құрттардың  3000-ға  тарта  түрі  бар  деп  есептеледі.
^  11  АҢ  СҮЛАМ А
Тіршілігі  жэне  сыртқы  құрылысы.  Қоғасы  қалың  өскен,  су  бе- 
тінде  лалагүлдің  жалпақ  жапырақтары  қалқып  жүрген  қарасудан 
Дене  тұрқы  2,5  миллиметрге  жетер-жетпес,  созылыңқы  денелі  ж ал- 
пақ  құрт  —  сұламаны  кездестіруге  болады.  Бұл  құрт  түсі  ақ,  денесі 
көлбеу созылып жатқандықтан,  ақ сұлама деп  аталды.  Оның ж алпақ 
денесін  бойлай  ойша  негізгі  сызық  жүргізсек,  дененің  бірдей  екі
бөліктен  құралатынын  көреміз.  Мұндай  жәндіктер  екіжақты  сим- 
метрияльі  жәндіктер  деп  аталады.  Көпжасушалы  жәндіктер  мен 
жануарлардың  көпшілігі  екіжақты  симметриялы  болып  келеді.
■
  Т ас қалқасында жасырыныгі жатқан өте нәзік ақ сұламаны абай- 
лап  алып,  сол  судан  құйылған  шыны  ыдысқа  салсақ,  оның  сыртқы 
құрылысын  анық  көре  аламыз.  Ақ  суламаның  ж алпақ  денесінің 
алдыңғы  жағында  екі  кішкене  қара  көзі  бірден  көзге  түседі  18. 
Үлғайтқыш  әйнек  арқылы  оның  денесін  кірпікшелердің  қаптап 
жатқанын  көруге  болады.  Ақ  сұлама  барлық  кірпікшелері  үйле-
42 
-

Іш к і  қ а б а т   ( э н т о д е р м а )
О р т а ң ғ ь і  қ а б а т   ( м е з о д е р м а )
18
Лц  сулама  ж эне  оның  д ен есін д е  булиіыңеттер  мен  ңабаттардың  орналасуы.
сімді  қ о зға л ға н д а   ж а й л а п   ал ға  қ 
л ер   оны ң  ж у р у ін е  ж әр д ем д есед і.
ол
қ ұ р ал ад ы
э н т о ­
дерм а,  ан ал ы қ
ал  үшінші  қ аб ат  —  м езо -
ұ л п а л а р   м ен  м ү ш ел ер   дам и ды .  Ақ  с ұ л а м а н ы ң   іш ек-
ку ы сты лард ағы дай   д ен е  қуы сы   болм айды ,  онда  белгілі  піш інсіз
б о р п ы л д ақ   ж а с у ш а л а р ғ а   толы   тү зіліс  —   п а р е н х и м а   орн аласады .
П а р е н х и м а   д еген ім із  —  м езо д е р м а д а н   тү зілген   м үш елерді  қорш ап
^жататын  д ән ек ер   ұлп а.  Ақ  сү л ам ан ы ц   денесі  4  түрлі  ұлпадан:  ж а -
бы и.  дән екер,  б ұ л ш ы қ е т   ж ән е  ж ү й к е   ұ л п ал ар ы н ан   құ р ал ад ы .  Ақ
с ұ л а м а   д ен есін щ   құры лы сы м ен   тан ы сқ ан д а  м үш е  деген  ұғым
алғаш қы   р ет  кездеседі.  М ү ш е  —  ағзад ағы   белгілі  кұрьілы сы   бар,
үилес.м д.  қ ы зм е т   а тқ а р а т ы н   д ен е  бөлігі.  К үрделі  қүры л ы сты   ж ә н -
д ік тер   мен  ж а н у а р л а р д а   м ы н ад ай   м үш елер  ж үй есі  болады :  асқо р ы - 
ту,  ты н ы салу,  зәрш ы ғару,  ж у й к е.  к ан там  ып
і  сан алады . 
Қ о ректен уі
м үш ел ер
тасы н д а болады .  Ол  ж ем ін   аулаған  к езд е ж у тқ ы н ш а ғы н   айналды ры п 
ау ы зд ан  
ш ы ғары п, 
қорегіне  сұғы н ды рады   д а, 
оны 
тұ тастай  
соры п  алады .  Қ орек  іш екте  қоры ты лады .  С өйтіп.  а у ы г   * т и и .
бол
калган
рек  қалды гы   қ ай тад ан  
л а м а   —  ж ы р тқ ы ш ,  ол
Ақ  сү -

19.  Лқ  сұпаманың  ішкі  мүшелер  жүйесі.
Ас  ңорытатын  ж ан е  з ә р   шығаратын  ж уйелер
Іш ек  тармағы
Жыныс  ж ән е  жуйке  ж үйелері
'Ч
Аналы кбез
Ж у й к е   жуйесі
Аталы қбез
Тыныс  алуы  және  қан  айналымы.  Ақ  сұламада  арнаулы  тыныс- 
алу  мүшесі  жоқ,  сондыктан  бүкіл  денесімен  судағы  еріген  оттегін 
сіңіреді  де,  бүкіл  денесі  арқылы  жарамсыз  көмірқышқыл  газын 
шығарады.  Денесінде  қан  болмағандықтан,  ақ  сұламада  қанай- 
нальім  мүшесі  де  жоқ.
Зәр  шығаруы.  Бұған  дейін  оқыған  қөпжасушалы  немесе  бір- 
жасушалы  жәндіктерде  арнаулы  зәршығару  мүшесі  болмағаны  мә- 
лім.  Ал  ақ  сұламаның  ағзадағы  жиналған  су  мен  сұйық  өнімдерді 
денеден  бөліп  шығаратын  зәршығару  мүшері  бар Шк  .  Зәршығару 
мүшесі  ақ сұламаның  бүкіл,денесіне  тармақ,талып,  артық су /йен  сұ- 
йық  өнімді  көптеген  өтТ  нәзік  өзекш елср'арқылы  сыртқа  шыға- 
рады. 
■"'V""--." - 
...??1
Ж үйке  жүйесі.  Ақ  сұламаның  жүйке  жүйесі  дененің  алдыңғы
бөлігіндегі  жүйке  жасушалары  жинақталған  түйіннен  басталады.
Гидрада  жүйке  жүйесі  бытыраңқы  және  тор  түзе  орналасқан  еді,
ал  сұламада  жүйке  жасушалары  денені  бойлай  созылатын  екі  ба- 
ғанаға  жинңқталады.
Сезім  мүшелері.  Ак  сұлама  денесінің  алдыңғы  бөлігінен  екі
жағындағы  томпайып,  құлақ  тәрізденіп  білінген  өскін  сипап-сезу
мүшесі  болып  табылады.  Сол  тұста  жарық  сезетін  екі  қара  көзі  ор-
наласады.  Егер  абайлап  алынған  ақ  сұламаны  жайлап  денесін  төң-
керсе,  біраздан  соң  оның  қайтадан  денесін  қалпына  келтіріп,  жыл-
жып  бара  жатқанын  көреміз.  Демек  суламаның  денесінде  тепе- 
теңдік  сақтайтын  да.мүш е  бар.
Көбеюі.  Ақ  сұлама  да  гидра  тәрізді  жынысты  жолмен  көбейеді 
және  аталықбез  бен  аналықбез  бір  ағзада  орналасады.  Бір  ағзада  |  
аталықбез  бен  аналықбездің  орналасуы  қосжыныстыльщ  немесе  |
44 
1

а т а л а д ы
қос
налы
о р н а л а с ы п ,  а т а л ы қ б е з  
л а д ы .  А н а л ы қ б е з д е н   ж ұ і 
қ а б ы қ ш а ғ а   т о п т а с т ы р ы п
с ү л а м а н ы ң   а л д ы ң ғ ы   ж а ғ ы н д а   е к і  д е н е ш і к   р е т і н д е
о н ы   а қ   с ұ л а м а   т ы ғ ы з
т о з о и д т а р   д а м и д ы .  Ү р ы қ т а н ғ а н  
к іш к е н е   с ұ л а м а л а р   с ы р т қ а   ш ы ғ а д ы
ұ м ы р т қ а л а и д ы .   А т а л і
ұ м ы р т қ а л а р д а
э е з д е н   с п е р м а -  
п іл д е н і  ж а р ы п
4ПІ
' 
Қ  СұЛаМаНЫ  Қ аидан  к е з д е с т ір у г е   б о л а д ы ,  ол  ж а л п а қ   қ ұ р т т а р д ы ң   қ а й  
к л а с ы н а   ж а т қ ы з ь ш а д ы ,  н ел ік тен ?  2.  Қ а н д а й   ж ә н д ік т е р   м е н   ж а н у а р л а р   е к і- 
ж а к т ы   с и м м е т р и я л ы   б о л а д ы ?   3.  Е к іж а қ т ы   с и м м е т р и я н ы н   с ә у л е л і  с и м м е т р и я -  
д а н   а и ы р м а ш ы л ы г ы   н ед е?  4.  Ү л п а   м ен   м ү ш е н ің   а й ы р м а ш ы л ы г ы   н е д е ?   5  
А к  
с ұ л а м а н ы н   қ а н д а й   м ү ш е л е р   ж ү й е с і  б а р ?   6.  А қ   с ұ л а м а   қ а л а й   к ө б е й д і?   Г е р - 
ф р о д и т   д е г е н   не?  7.  А к   с ұ л а м а н ы н   қ а н д а й   с е з ім   м ү ш е л е р і  б а р ,  о л а р д ы ң
ь*  “ » « * « ?  8 -  Г и д р ан ьщ   д . „ е   КҰРЫл ь ,с ь ,„ а „   к і р п і к і л і   Қ, р т   "
С У Л Я М я и и и  
_____________________ 
. . .  
г
а қ
д ә л е л д е ң д е р
ж ү и к е   ж үй есі  м ен   ги д р а н ы ң   ж ү й к е   ж ү й е с ін   с а л ы с т ы р а   «угырып 
о н д а ғы
а и ы р м а ш ы л ы қ т а р д ы   а й т ы ң д а р .  10.  Г и д р а м е н   с а л ы с т ы р ы п ,  а к   с ұ л а м а н ы ң  
т ір ш іл ж   әр ек еті  ер ек ш е л ік тер ін   тусін дірің дер.
К І Р П І К Ш Е Л І   ҢҰРТТАР
Ж Ә Н Д І К Т Е Р Д І Ң   НЕГі:
К ір п ік ш е л і  қ ұ р т т а р  
б ін д е   т ір ш іл ік   е т е т ін
▲ СЫ НА  Ж А Т А Т Ы Н  
Е Р Е К Ш Е Л І К Т Е Р І
т е ң і з ,  м ұ х и т   ж ә н е   т ұ щ ы   с у л а р д а   с у   т ү -
ж а л п а қ   д е н е л і,  с о з ы л ы ң қ ы   п іш ін д і
д ік т еп  
----- ’ 
ш ш ін д і  ж ә н -
к л а ск а   ж а т а т ы н  
“ Р П,КШ етер  к а п т а й т ы н д ы қ т а н ,  б ұ л
К ір п ік ш е л і  қ ұ р т т а р   —   ж ы р т қ ы ш   ж ә н д і к т е р ,  о л а р   с у д а ғ ы
ж ә н д і к т е р м е н   қ о р е к т е н е д і. 
^  
^
К ір п ік ш е л і  қ ұ р т т а р д ы ң   д е н е с і  у ш   қ а б а т т а н :   э к т о д е р м а д а н   э н т о
м а д а н   ж ә н е   « е з о д е р м а д а н   к у р а л а д ы .  Б ұ л а р д а   Рд е „ а   к у ы с ы
а т а л а д ы
д е р м а д а
а л ғ а ш   м ү ш е л е р г е   ж і к т е л у   б а й қ а л а д ы
Ш
Ж
К
' К
 К
 р  Ш
арнаульГ 
С
Г
"
 
Ш
  " " “ “ Ч
а р к ^ Г М
^ д Г
Г
уР
р е ^ еРж
^
С
ІК  еТ е  Ш
  —
Р '
С О Р Ғ Ы Ш   ҢҮРТТАР  К Л А С Ы
л  к л а с к а   ж я т я т м и   ______^ 
*  
е т е т ш   ж а л п а қ   қ ү р т т а р

атал ад ы .  « Т рем ато д а»   грекш е. атау,  оны ң  қ а з а қ ш а   б а л а м а с ы   «сор- 
ғы ш ы   бар»  дегенді  білдіредйД сорғы ш   қ ұ р т т а р д ы ң   д е н е   т ұ р қ ы   бір-
н еш е  м и л л и м етр д ен   5  с а н т и м е тр ге   д ей ін   ж е т е д і.  5 0 0 0 -н а н   астам  
түрі  б а р   деп   есеп теледі. 
Ш
Б А У Ы Р С О Р ҒЫ Ш   Ж Э Н Е   С О Р Ғ Ы Ш   ҢҰРТТАРДЫ Ң  К ЕЙ Б ІР   Ө К ІЛ Д Е Р І
V »
алм аи
тірішлігі  мен  сыртқы  қүрылысы.  Т ө р т   түлік 
ы лғалды   ж а й ы л ы м д а   ж а й ы л ғ а н   к е з д е   отты ға
қы зы п ,  ісініп,
с а л д а р ы н а н
р уы н а  (ғы лы м и   атау ы   —   ф ац и сш ез)  ш ал д ы ғаты н ы н
м ал ды ң
м ал д ы ң   өліп  қалуы
реиіп,  өт  ө зегін щ   кеңей ген і  бірден  к ө з г е   түседі.  Ө т  ө зегін ің   кеңейген 
ж е р ін   ж а р ы п   қ а р а с а қ ,  ауруды   туды руш ьі  п а р а з и т   —   б ау ы р со р ғы ш  
деп  а т а л а т ы н   қ ұ р т   ш ы ғады .  Д е м е к   б ау ы р со р ғы ш   м а л   б ау ы р ы н д а
тірш ілік  етеді.
қ ұ р т т а р д ы ң түрлері  көп.  Әсіресе  кең  тараған ы  
ж ан у а р л а р д ы ң ,  кей д е  ад ам н ы ң   д ен есін д е  п а р а з и т т ік   ж о л м е н   тір-
шілік  ететін ,—   тұ р қ ы   3
ж а п ы р а қ   п іш індес  ж а л п а қ
' 3 ? еСеК  б аУЫРС° р ғ ы ш т а р д а   д ен есін   қаптА йты н  кір-
о л ар   бір  о р ы н н ан   қ о зға л у ға   д ә р м е н -
сіз.
ж о л ы н ы ң
сорғы ш ы   ар қ ы л ы   бекінеді  20.  Б а у ы р со р ғы ш ть щ   т е к   д ер н әсіл ін д е
қ и м ы л д а й   ал
м аи ты н д ы қтан ,  со р ғы ш тар д ы ң   қ о р ек тен у   тәсілі  д е   ө згер ген ,  олар 
қи м ы лдам аи ,  п а р а зи т т ік   тірш ілік  етеді. 
„ 
і
Е р е с е к   б а у ы р с о р ғ ы ш
К у й р ы қ с ы з
д е р н ә с і л
Ж ұ м ы р т қ а
К і р п і к ш в л і   д е р н ә с і л
Қ ұ й р ь щ т ы  ^ 
д е р н ө с і л
Т о с п а ұ л у   д е и е с і н д е г і  
к е б е й е  
а л а т ы н   к і о п і к ш е с і з   д е р н ә с і л
20.  Бауырсорғыштың  дамуы

оауырсорғыштың  алдыңғы  сорғышы  -   ауыз,  ал  екінші  -   қур- 
сақтағы  сорғышымен  иесіне  бекінеді.  Құрттың  сыртын  дене  жабы- 
нының  жасушаларынан  бөлінетін  тұтас  ж ұқа  қабықша  —  кутикула
әсерден  з а ^ м д а ^
я 
.кебеюі-  Алдын™   соргыштын  ортасында
¥  14ьіншаққа  жалғасады 
айналады.  Баүыпгппғкии
яғни  бір
■
~  * 
ж
------ іуапоімсп  Жі
I  жасушаларымен  қоректенеді.
I  ағзадаУТ тС™
Шт Г   1  
ТӘРІЗДІ  ~   геРм*ФР°Дит,  Щ
  I
аТа^ ық  та’  аналық  та  жынысы  болады.  Ұрықтанған 
жұмьфтқа  бауырдағы  қантамырлар  арқылы  ішекке  шығып,  одан 
нәжіспен  бірге  сыртқа  шығады  20.  Мұндай  жұмыртқалардың  бір- 
ден  суға  түсу,  де,  түспеуі  де  м ү Ж н .  Суға  түспеген  ж ұ м ы р т ^ а р  
[  одан  әрі  дами  алмай  калады  да,  суға  түскен  жұмырткалар
және Т и м Г Г 4  ДеНеСШе  өткенше  сыртын  кірпікше  қаптаған 
« ә н е   қимылдап  жүре  алатын  дернәсілге  айналады.  Ондай  дер-
одан  әрі  дамып,  көбейеді 
д е^ келес|  ұрпақ  үшін  тағы  бірнеше  дернәсілдерге  айналады.  Бұлар
тоспаұлудың  денеснен   суға  түседі  де,  құйрықты  дернәсілге  айна
Г „ ЫСГ
  ! РКШ  Ш Ш   боладь,‘  Бауырсорғыштың  жұмырткасы 
кұирықты  дернәсілге  аиналғанша  2 , 5 - 3   ай  мерзім  өтеді.  Бүдан
соң  дернәсілдщ  құирығы  түседі  де,  су  өсімдігінің  сабағына  жа- 
бысып,  денесін  қабықша  қаптағандықтан  қозғалмайтын  күйге  аүы- 
сады,  яғни  цистаға  айналады.  Мал  су  ішкенде  немесе  суы  кепкен 
жердегі  циста  жабысқан  өсімдікті  жеген  кезде  мал  оны  жұтады  да 
шіекке  түскен  кезде  циста  жарылып,  одан  жас  бауырсорғыш  жеті- 
леда.  Ол  қантамырлар  арқылы  бауырға,  бауырдың  өт  жолына  өтеді. 
Сөитіп  бауырсорғыш  көбею  барысында  екі  иеге:  негізгі  ие —  сиып 
қои  және  аралық  ие  —  кішкене  тоспаұлу  денесігіде  тіршілік  етеді’ 
Сорғыш  қүрттардың  кейбір  өкіддері.  Сорғыш  құрттардың  адам- 
"аР33” ™   етепн  түрлері  де  бар.  Сондай  сорғыш  құрттың  бірі 
мысық  сорғышы.  Бұл  көбінесе  мысық  пен  иттің  бауырында  пара- 
зиттікпен  пршілік  етеді.  Мысық  сорғышының  бауырсорғыштан 
б.р  ерекшелігі  -   „епзг,  иесінен  баска  екі  аралық  иесі  болады.  Сор­
гыштын жұмыртқасы судағы былқылдақдененің  (бірінші аралық ие) 
шше  түсіп,  сонда  дамиды  да,  кұйрықты  дернәсілі  суға  қайтадан 
шығысымен  тұқы  тұқымдас  балықтардың  (екінші  аралық  ие)  теоі- 
сше  қадалады.  Осылай  зақымданған  балықты  жеген  мысық,  ит
дығады.  Қақталған
шал
жегевде  оның  денесіндегі  мысық  сорғышы  адамға  да  жүғып  А  
олар  бауырға  орнығады.  Сөйтіп,  адам  да  описторхоз  ауруына  ш З ь  
дығады.  Ондаи  аурумен  ауырған  науқастың  оң  ж ақ  қабырғасының 
астындағы  қазантолмасы  ауырып,  лоқсиды,  кейде  құсады,  сілекейі

Ц.
  Жалпаң  құрттардың  сан  алуандығы.
Аиалык
Таспаша  сорғыш
Қурсаң
сорғышы
Бауы р со р ғы ш
Мысық  сорғышы
Аталық
Қаишыл  сорғыш 
н е м е с е   ай ы р д ен е
шұбырып,  кекіре  береді.  Бауыры  ауырған  кезде  саусақтарымен
сипаса,  оның  үлкейгені,  адамның  әлсізденіп,  кейігіш  қалпы  мен 
басы  ауыратыны  жиі  байқалады./ 
1
- «  
е 
‘  
Щ
  1 
■ 
Л
 
-  Н
п
 
* .гі
Онша  қауіпті  болмағанмен  де  ірі  қара  мен  ұсақ  малдарды 
аддыратын дикроцелиоз  ауруының  қоздырғышы  —  таспаша  сорғыш
21 
та  шөпқоректі  жануарлардьщ  бауырын  зақымдайды.  Таспаша 
сорғыштың  жұмыртқасы  құрлықта  тіршілік  ететін  ұлу  денесіне 
туседі  де,  өсіп  жетілісімен  сілемейге  шыланып,  тыныс  тесігі  арқылы 
денеден  сыртқа  шығады.  Онымен  құмырсқа  қоректенеді.  Ал  ішінде 
құйрықты  дернәсіл  дамыған  құмырсқаны  жайылып  жүрген  қой 
немесе сиыр жейді. Сөйтіп, таспаша сорғыштың негізгі  иесі  (шөппен 
қоректенетін  жануарлар),  аралық  иесі  (құрлық  ұлуы)  және  қо- 
сьім ^ а   аралық  иесі  (құмырсқа)  болады.
/Г үтқоректілер  мен  құстар  қанының  арнасында  тіршілік  ететін 
ете
  қауіпті  паразит  құрт  —  қаншыл  сорғыш  немесе  айырдене 
Щіі  Айырдененің  басқа  сорғыштардан  ерекшелігі  —  дара  жы-
нысты.  Бірақ  оның  жіңішке де  ұзын  аналығы  аталығының  құрсағын 
бойлаи  созылған  жүлге  де  орналасады.  Айырденелі  сорғыштың 
тұрқы  10 
15  мм.  Айырденелі  сорғыштың  көбеюі  де  басқа  сорғыш- 
тардан  басқаша,  аналығы  сыртында  қармақшалары  бар  ірі  жұмырт- 
қа  салады  да,  жұмыртқа  қантамырдың  қабырғасына  өткір  қармақ- 
шаларымен жабысады, кейде  қуыққа түсуі де  мүмкін.  Сөйтіп,  қанта- 
мырлардан  ішекке  немесе  қуықтан  зәр  шығару  жолына  түскен  ж ұ- 
мыртқа  нәжіс  немесе  несеппен  бірге  сыртқа  шығып  қалады.  Кірпік- 
шелі  дернәсілге  айналған  күйінде  тұщы  су  ұлуының  денесіне  (ара- 
лык  иесі)  өтіп,  дами  келе  қуйрықты  дернәсіл  күйінде  улу  денесінен 
суға  шығады  да,  негізгі  иесінің  (адам,  құс  немесе  баска  сұтқорек- 
тілер)  денесіне  қадалады.  Әсіресе  күріш  егетін  адамдардың  колы-
48 
-

ның  немесе  аяғының  терісіне  еніп  алып,  құйрығын  тастайды  да, 
ересек  аиырденеш  сорғышқа  айналады, Суы  баяу  ағатын  Қазақстан 
суларында  да  бұл  паразит  кең  тараған.  Паразиттің  дернәсілі  денеге 
қадалған  кезде  дене  қатты  қышып,  теріде  бөрткен  пайда  болады, 
паида  оолған  ауру  шистозоматоз  деп  аталады.
Зиянды  сорғыш  кұрттарға  қарсы  күрес.  Сорғыш  құрттардың
көпшіліп  судан  және  шала  пісірілген  балықтан  жұғатыны  белгілі. 
Демек,  одардың  аралық  иесі  көп  жағдайда  былқылдакденелілер  — 
ұлулар  оолып  келеді.  Осыған  орай  зиянды  сорғыш  құрттарға  қарсы 
күрестщ  ең  басты  шарты  —  ауруды  болдырмау  және  оның  алдын 
алу;  паразиттің  суда  таралатынын  ескеріп,  қайнамаған  суды  іш- 
пеу,  су  жұтып  қоймау.  Сондай-ақ  паразиттің  дернәсілі  шөптерге 
цисталанатынын  естен  шығаруға  болмайды,  су  жағасындағы  шөпті 
оаиқамаи  ауызға  салудан  сақтану  керек./
Паразиттің  аралық  иесі  ұлу  болғандықтан,  оны  жою  да  сорғыш 
құрттардан  пайда  болатын  аурудан  сақтандыру  тәсілі  болып  табы-
г
анықталғанда  ағзадағы  паразитті 
тазарту  үшін  ем  жасау,  ішекқұрттарды  жою  (дегельминитизация-
лау) 
сорғыш  құрттардың  зиянды  әрекетінен  құтылудың  негізгі 
тәсілі.
%
?  
\*  БауЫрСоррыш  кандай  құрт?  Ол  қайда  мекендейді?  2.  Бауырсорғыштың
тірпшнк  әрекет.  қалай  өзгерген?  Оны  қандай  мысалдар  арқылы  дәлелдеуге 
болады?  3.  Бауырсорғыштың  кірпікшелі  құрттарға  қандай  ұқсастығы  бар’
4.  Бауырсорғыш  калай  көбейеді?  5.  Сорғыш  құрттардың  тағы  қандай  тұрлері
бар?  5’  Паразит  кұрттарға  қарсы  қандай  шаралар  жасауга  болады?  6.  Кірпік- 
шелі  құрттар  мен  сорғыш  құрттардың  бір-біріне  ұксастығын  және  айыр- 
машылығын  аныктап,  дәлелдевдер.  7.  Бауырсорғыштың  паразиттік  тірпгі- 
лікке  байланысты  дене  кұрылысындағы  және  көбею  тәсіліндегі  ерекшелік- 
Тер 
г^ >ллы
  әңгімелендер.  8.  Негізгі,  арапық  және  косымша  иненің  бір-бірі- 
нен  айырмашылығын  түсіндірівдер.  9.  Паразит  құртгардан  пайда  болатын
аурулардың  мал  шаруашылығына  келтіретін  зияны  туралы  деректер  жи- 
наңдар. 
-  
' 
р'
С О Р Ғ Ы Ш   ҢҮРТТАР  К Л А С Ы Н А   ЖАТАТЫН  Ж Ә Н Д І К Т Е Р Д І Н  
НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
^
Әр  түрлі  жануарлардың  ішкі  мүшелерінде  (көбінесе  ішегінде) 
мекендеитін  ж алпақ  құрттар  типінің  бір  класы  — сорғыш  құрттар.
Бұлар  мекендейтін  иесінің  ұлпалары  мен  мүшелеріне  бекінетін  ар- 
наулы  мүшесі  —  сорғышы  болғандықтан,  сорғыш  қүрттар  атал-
Сорғыш  құрттар  —  ішкі  мүшелерде  паразиттік  тіршілік  етеді 
сондықтан  іиікіқүрттар  деп  аталады.  Бұлар  нақтылы  ж алпақ  құрт-
тар  оолғанмен  кірпікшелі  құрттардан  құрылысы  мен  тіршілік  эре- 
кеті  жағынан  едәуір  ерекшеленеді.

Сорғыш  құрттар  —  еркін  қозғала  алмайтын  жәндіктер,  сондық-
тан  олардың  денесі  кірпікшелермен  қапталмаған,  оның  есесіне
бекінетін  арнаулы  мүшесі  — сорғышы  бар.  Денесін  жұка,  тығыз
қабықша  —  кутикула  қаптайтындықтан,  сорғыш  құрттардың  ішкі
мүшелерде  тіршілік  ету  мүмкіндігі  артады.  Сорғыш  құрттар  —
гермафродиттер  —  қос  жынысты  жәндіктер.  Олардың  көбеюі  өте
күрделі.  \К ө б ею   кезінде  негізгі  иесі  —  омыртқалы  жануарлар,
аралық  иесі  —  былқылдакденелілер  (ұлу)  және  қосымша  иесі  —
құмырсқа  болады.  Сорғыш  құрттардың  дернәсілдері  кірпікшемен
қапталған,  сондықтан  олардың  кірпікшелі  құрттардан  шығуы  да
мүмкін.  Паразиттік  тіршілікке  байланысты  сорғыш  құрттар  жү-
мыртқаны  өте  мол  салады.  Бұларда  қанайналым  және  тыныс-
рі
алу  жүйелері  болмайды,  газ  алмасуына  қатыспайды.
ТАСПА  ҢУРТТАР  К Л А С Ы
Таспа  құрттар  —  жануарлар  мен  адамның  ішегінде,  кейде  басқа 
мүшелерінде  тек  паразиттікпен  тіршілік  ететін  өте  қауіпті  жәндік- 
тер.  Бұлардың  сыртқы  пішіні  таспа  тәрізді  әрі  жалпақ,  әрі  ұзын
**®* X
болғандықтан,  таспа  құрттар  деген  атауға  сай  келеді.  Таспа  құрт- 
тардың дене тұрқы миллиметрге жетер-жетпес, кейде тіпті  30 метрге 
дейін  жетеді.  Қазір  таспа  құрттардың  3000-нан  астам  түрі  бел- 
гілі.
§  13 
СИЫР  ЦЕПЕНІ
Тіршілігі  және  сыртқы  құрылысы.  Паразиттік  тіршілікке  ерек- 
ше бейімделген  құрттардың  б ір і—   сиыр  цепені.  Ересек  цепень адам 
ішегінде  мекендейді  де,  дернәсілдері  мүйізді  ірі  қараның  —  сиыр- 
дың  денесінде  дамиды,  сондықтан  сиыр  цепені  деп  аталды.
Сиыр  цепені  негізгі  иесінің  қорытылған  қорегімен  бүкіл  денесі
арқылы  қоректенеді,  сондықтан  оның  асқорыту  жүйесі  жойылып
кеткен.  Ол  нағыз  паразит  болғандықтан,  ерекше  құрылысты  болып
келеді.  Сиыр  цепенінің  дене  тұрқы  10  метрге  дейін  жетеді
Оның  таспа  тәрізді  ұзын  денесі  1000-нан  астам  бунақтардан  құ-
ралады.  Бунақтар  құрт  денесінің  мойын  жағынан  жаңарып,  құй- 
рығыңа  қарай  ескіре  береді.
Сиыр  цепенінің  ұзын  денесінің  алдыңғы  жағында  кішкене  басы 
және  қысқа  мойны  болады.  Мұның  басқа  таспа  құрттардан  бір 
ерекшелігі  —  басында  ішекке  бекінетін  бұлшықетті  төрт  дөңгелек 
сорғыштары  бар.  Таспа  құрттардың  бас  бөлігінің  құрылысы  әр 
түрлі  болып  келеді  1§і.  Сиыр  цепенінің  бунақтарының  үлкендігі 
дененің  әр  бөлігінде  бірдей  болмайды.  Мысалы,  мойындағы  бунақ- 
тар  —  қысқа,  дененің  ортаңғы  бөлігінде  —  шаршы,  ал 
дененің

Қ а р м а ц ш а
С о р ғ ы ш
Мойын
ң ы л ау
С и ы р   цепені
Ж алпақ  қиякңурт
Таспа  қурттар  және  олардың  бас  бөлігінің  ңурылысы.
соңғы  бөлігіне  қарай  бунақтар  ұзарып, 
е н і  
тарыла  түседі. 
Бунақтардың  пшіші  барлық  таспа  құрттарда  бірдей  емес,  мы-
салы,  ж алп ақ  таспа  құрттың  соңғы  бунақтарының  ені  ұзындьіғы- 
нан  ендірек  болады  ф .
Таспа  құрттарда  да  ж алпақ  құрттар  тәрізді  қанайналым  және 
тынысалу  жүиелері  болмайды.  Сондай-ақ  денеде  тіршілік  ететін- 
діктен  таспа  құрттарда  көз  дамымаған.
Көбеюі.  Таспа  қүрттардың  барлығы  дерлік  — гермафродиггер,
яғни  К ос жыныстьі  жәндіктер.  Сиыр  цепені  де  қосжынысты  жәндік
болып  табылады.  Ж ыныс  буылтықтары  мойын  буылтықтарынан 
кешнгі  200-бунақтан  бастап  дамиды.  Сиыр  цепенінің  бір  буна- 
ғында  аталы қ  та,  аналық  та  жыныс  буылтығы  пайда  болады  ф .  
Аналықбездегі  аталықбезбен  ұрықтанған  жүмыртқалар  сиыр  цепе- 
нінщ  соңғы  бунақтарында  толық  пісіп-жетіліп,  құрт  денесінен 
үзіледі  де,  нәжіспен  бірге  сыртқа  шығарылады.
Сиыр  цепенінің  тіршілік  айналымы  өте  күрделі:  көпшілігі  бір- 
неше  иелерді  алмастыру  арқылы  өтеді.  Негізгі  иесі  адамнан  жерге 
түскен  құрттың  жұмыртқаларыі.шөпке  жабысып,  оны  жеген  сиыр- 
дың  қарнына  түседі  де,  өте  ұсақ  дернәсілдёрге  айналады.  Сиыр  — 
сиыр  цепенінің  аралық  иесі.  Дернәсілдердің  өткір  алты  қармақ- 
шасы  боладьіз^сол 
қ а р м а қ ш а н ы ң   ж ә р д е м і м е н  
қарынның  қабырғасын 
тесіп,  қанға  өтеді  де,  сиырдың  бүкіл  денесіне  таралады.  Бүлшық- 
еттерге  орныққан  дернәсілдер  мөлшері  кішірек  асбүршақтай  кө- 
піршікке 
финкаға  айналады  23.  Финка —  сиыр  цепенінің  екінші 
дернәсілі.  Сиырдын  бүлшықеттеріне  орналасқан  финкалар  аралық 
иесімен  өл-өлгенше  бірге  тіршілік 
е'гедд. 
/
Т азалы қ  сақтамайтын,  салақ  адамдар  қолайсыз  жағдайларда 
өздеріне  сиыр  цепенінің 
ж ұ м ь ф т қ а с ы н  
жуқтырып,  оның  дамуына

Я
I  Алты  қа р м аңша.льі 
( д е р н ә с іл
V
о
ш
ігаХр
* • %
  4
0 - .
а н
в
1  ЛюЯ!
V і .. '1
1 * лч
Іаі  А  Д
1   о
Булшықет
г
*
ііі
 ;;;•! 
«міІІІІІіІІИ
птіпгш>_г
Фи нка
к  тәспа  кұрт
і
—
,
Басын  сыртқа 
шығарған  ф инка
К ө б ею   м ү ш е л е р і  бар   буылтың
С и ы р   ц е п е н ін ің   кө б е ю   м ү ш е л е р і  б ар   бунағы   ж ә н е   оның  д а м у ы
жағдай  туғызады.  Бұл  адам  үшін  өте  қауіпті, * егер  жұммртқа  қан 
арқылы  көзге  дейін  жетіп,  одан  финқа  дамыса,  адам  соқыр .болып 
қалады.  Ж ұмыртқаның  мида  дамуы  да  ықтимал,  ондайда  дамыған 
финканың  әсерінен  адам  кенеттен  дүние  салуы  да  мүмкін.  Мұндай 
жағдай  көбінесе  шала  пісірілген  шошқа  етінен  жиі  жұғады,  одан 
адам  шошқа  цепенінің  әрекетіне  тап  болады,  пайда  болған  ауру 
цистицеркоз  немесе  ф инноз  деп  аталады.
Денесінде  финкасы  бар  сиыр  етін  шала  пісіріп  жегенде  қарын- 
ға  түскен  жұмыртқадан  финка  дамитынын  жоғарыда  баяндащ>іқ. 
Өттің  әсерінен  финканың  басы  аударылып  сыртқа  созылады  да, 
мойын  бөлігінен  біртіндеп  ж аңа  буылтықтар  пайда  балады.  Ж аңа 
буылтықтар  пайда  болған  сайын  финканың  көпіршігі  жойылып, 
3 
4  айда  құрттың  ұзындығы  2—3  метрге  жетеді.  Ішектегі  сиыр 
цепені  денесінен  улы  зат  бөледі,  адам  оған  төзе  алмай.  іші 
пуяы
-
лып,  қаны  азаяды,  сөитіп  ауруға  шалдығады.
Сиыр  цепенінен  сақтану  шаралары.  Шала  пісірілген  және  шала 
қуырылған  финкасы  бар  сиыр  еті  —  финноз  ауруының  көзі.  Сон- 
дықтан  сиыр  етін  тоңазытқышқа  салып,  21  күндей  сақтаса,  сон-
Мұндайда  аурудың  алдын  алу
паидаланса
ең  маңызды  іс.  Ең  дұрысы
сиырға  таспа  құрт  жұмыртқасының  жұғуын  болдырмау.
г 
1*  Тасгіа  құрттардың  жалпақ  құрттардан  айырмашылығы  неде?  2.  Пара- 
зиттікпен  тіршілік  ететін  жәндіктер  денесінің  құрылысында  қандай  ерекше- 
ліктер  бар?  3.  Сиыр  цепенін  қайдан  кездестіруге  болады?  Оның  сыртқы  қү- 
рылысы  қандай?  4.  Сиыр  цепенінің  буылтықтарының  пішіндерінде  қандай 
айырмашылықтар  бар?  5.  Сиыр  цепені  қалай  көбейеді,  оның  жүмыртқасы 
адамға  қалай  жұғады?  6.  Финка  қалай  дамиды?  7.  Таспа  қүрттардың  пара-

Д  
зиттік 
тіршілігі  туралы  әңгімелеңдер.  8.  Кірпікшелі  құрттар  мен  таспа  құрт- 
тардың  қоректену  тәсіліндегі  айырмашылықтарды  нақтылы  мысалдар  кел- 
тіріп, 
дәлелдеңдер.  9.  Сиыр  цепенінің  иелері  туралы  әңгімелеңдер.  10.  Сиыр 
цепені 
малға  және  адамға  қалай  жүғатынын,  оны  жұқтырмаудың  және  сақ- 
танудың 
шараларын  баяндаңдар.
ТАСПА  ҢҰРТТАР  К Л А С Ы Н А   ЖАТАТЫН  Ж Ә Н Д І К Т Е Р Д І Н  
НЕГІЗГІ  ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Таспа  құрттар 
адам  мен  жануарлардың  ішкі  ағзасында  тір- 
ш ілікететін  паразит  жәндіктер.  Сыртқы  пішіні  ж алпақ  құрттардың 
.белгісіне  сай  кследі,  денесі  ұзын  да  ж алпақ  болып  біткен.
Паразиттік  тіршілікке  байланысты  таспа  кұрттарда  асқорыту 
мүшесі  жоқ,  сондықтан  иесі  пайдаланатын  қоректі  бүкіл  денесімен 
сініреді.  Паразиттік  тіршілікке  негізгі  бейімділігі:  денесін  қорғаныш 
қабықша  қаптайды,  иесінің  денесіне  бекінетін  арнаулы  м ү ш е с і_
^орғышы  және  қармақшалары  бар.  Ж үйке  жүйесі  нашар  дамыған, 
сезім  мүшелері  болмайды.
Таспа  құрттардың  тіршілік  айналымы  өте  күрдсліг  негізгі  және
аралық  иенің  денесінде  дамиды.  Бұлар  —  гермафродиттср,  яғни
косжынысты  жәндіктер.  Таспа  құрттардың  көбею  айналымы:
жумыртқа 
қармақшалы  дернәсіл  ------ *  финка  (екінші  дер-
нәсш) 
ересек таспа құрт* Финка негізгі  иесінде дамиды,  оның
қармақшалы  және  сорғышты  басы,  кысқа  мойны,  көпіршік  тәрізді
деңесі  болады.  Финканың  мойнынан  буылтықтар  пайда  болып,
олардың  саны  1000-ға  жетеді.  Таспа  құрттар  өте  көп  жұмыртқа 
салады.
ЖҮМЫР  ҚҰРТТАР  ТИПІ
Ж ұмыр  құрттар  — денесі  созылыңқы,  буылтықтарға  жіктел- 
меген,  цилиндр  немесе  ұршық  пішінді/көлденең  кесіндісі  дөңгелек, 
теңіздерде,  тұщы  суда,  топырақта,  кейбір  түрлері  адамда,  жануар­
лар  мен  өсімдіктерде  паразиттікпен  тіршілік  ететін  жәндіктер. 
Бұлар  денесінде  буылтығы  болмағандықтан,  жүмыр  құрттар  деп 
аталады.  Ж ер  жүзінде  жүмыр  құрттардың  20  000-ға  жуық  түрлері
тіршілік  етеді. 
. 
. 
V

жүктеу/скачать 23,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: