Буынаяңтылар былкылдаңденеліле
§ 6 КІРП ІКШ ЕЛI И ЕБІСШ Е
жүктеу/скачать 23,2 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 6 КІРП ІКШ ЕЛI И ЕБІСШ Е
і-алуы. Көптеген к ір л ік ш е л М Ш Ц ! денелі болып келеді. Солардың бірі ҚОЗ б іс и іе н ің „ іш ін і расында да к е б іс к е Н Д О І Ш # К " жщішке түк тәрізлі в с к ін __ұксас. Оньщ оүкіл денесін кебісше денесінде 1 0 - 1 5 мын кі п Ы ™ . ? ™ жатаДь.. Бір ғана Щ әР ^ й с ы с ы е с к е к ш е к и м ы л д а п , к е б і с ш Т Т з д І к ^ Г К Ір П ІК Ш е л е р - ғалады. сше үздіксіз ш апш аң қоз- Кірпікшелі кебісшенің амеба немесе ж а с ы л машылыгы: денесін ж т е а & жасыл эвгленадан айыр- " Щ б о л г а н д ы т „ 21 Үлкен ядро Цитоплазме К ірпікш елер Қабықша Жиырылғыш вакуоль Кіші я д р о А уы з тесігі Асңорыту вакуолі КірпікшелІ кебісшенің құрылысы. қалыпқа келтіре алады. Кірпікшелілер тоқтау суларда, тоғанда* батпақты жердегі суларда кездеседі. Кірпікшелі кебісшенің денесі өте күрделі бТр жасушадан тұрады. Денесінің негізгі бөлігін цитоплазма толтырады да цито- плазманың ішінде бір үлкен және бір кішкене,— екі ядро болады. Цитоплазманың сыртқы қабаты — тығыз қабықша, онда өте көп кірпікше өседі, ал ішкі қабаты сұйықтықтан тұрады. Кебісшенің а л д ы ң ғ ы “ * . 7* ^ ғ І Ь --------- Ж ------------- -------- I ; ----------- Оның қозғалып жүзуі де көңіл аударарлық: кірпікшелер арқылы алға қара айналады Қоректенуі. Кірпікшелілердің негізгі қорегі иялар не ұсақ ағзалар. Кебісшенің алдыңғы жағынан анықтап қараса, со- кебісшенің ауыз ойысы байқалады Ауыз ойысы цитоплазмада тар шұқырақ тәрізденген жұтқын- шаққа жалғасады. Ауыз ойысындағы кірпікшелердің қимылымен судағы ұсақ тірі ағзалар және бактериялар кебісшенің жұтқынша- ғына қарай жылжиды. Қоректік зат цитоплазмаға түсісімен төңі- * А 1 і а м., в в . • « • м аиналып өзгеріске ұшыратады. Асқорыту сөліне оралған қорек түйірлері қорытылып, цитоплазмамен жайлап жылжиды да, қорытылмаған бөлігі денедегі тесік шығады алуы алатын денесіндегі ж ұқа қабықша арқылы өз айналасындағы суда еріген оттегін бүкіл деневіне сіңіріп, газ алмастырады, тыныс алады. Кірпікшелі кебісшенің денесінде жиырылғыш, жұлдызш а тә- різді екі вакуоль айқын көрініп тұрады. Бұл вакуольдерге денедегі артық мөлшердегі сұйықтық жиналады. Вакуольдердің біреуі ке- бісше денесінің алдыңғы бөлігінде. екіншісі апткы жағынпя ппня. г - 9 I Ж ү л д ы з ш а т ә р і з д ж и ы р ы л ғы ш в а к у о л ь ( З а р ш ы ғ а р у қ ы з м е т ін а т қ а р а д ы ) Қ о р е г і А у ы э т в с іг і Қ ы л а у л а т қ ы ш А у ы э ойьісь Ж ұ т қ ы н ш а ң I К ір п ік ш е лер КірпІкш елі кебісш енің қоректенуі. |О ң жақта кірпікшелі кебісшенің ауыз ңуысы меи жұтңыншағы үлкейтіліп кврсетілгем.) ж и н ақ тал ған сонды қтан көпірш іктің кейде пайда болып, кейде ж ойы лы п кетуі мүмкін. К ірпікш елі кебісш енің ш ығару қы зм етін атқарады . о с ы зәр ж асу ш ал ы ж ән діктер тәрізді кірпік- ш елілер де сы ртқы тітіркендірулерді қабы лдап, оған тиісті ж ауап қай тарады . О ларды ң сезім мүш есінің қы зм етін кірпікш елері қарады . ікш елілер тітіркендіруге қимы лы н б аяу л ату немесе тездету, со н д ай -ақ қим ы л бағы ты н өзгерту арқы лы әр түрлі әре- кеттер ж асай д ы . әсерге ірпікш елілер бөгде затты ң ж ан асуы н а, ортадағы хим иялы қ х ан ал ы қ сезім тал , бірақ ж ар ы қ ты сезетін арнаулы органелла- ікш елілердің х и м и ял ы қ К өбею і. К ірп ікш ел ілер қорегі мол болса, ж а з д а көбею ге кіріседі. К өбею к езін д е кірпікш елінің еқі ядросы д а (үлкен ж ә н е кіш і) біраз созы лы п, ортасы н ан қ ы н ал а бастайды . Осы кезде кірпікш елі ж ән - дік қоректенуін тоқтатады . Я д р о л ар біртіндеп екі ж ар ты ға бөлінеді ™ ЩЖ ж ^ -тШ тар ал ад ы болады . Әрбір ж а ң а ж а с у ш а д а ж е к е кірпікш енің ж етім сіз м үш е- лері ж иы ры лғы ш б асқал ар кірпікш елілер Қ о л ай л ы ж ағдай лініп көбейеді Ц иста түзуі. С уқой м аларды ң суы тарты л ған кезд е кірпікш елі- л е Р де ден есін е ты ғы з қ аб ы қ түзіп, ұ з а қ уақы т қи м ы лсы з ж ат а д ы , бүл құбы лы с кірпікш елілердің циста түзуі деп аталады . Ц и стад а Кіші ядро ! I А уы з ойысы Үлкем ядро • к Жиырылғыш вакуольдер жатқан кірпікшеліні жел ұшырып, басқа суқоймаға түсіруі немесе бұрынғы орнына су толуы мүмкін, сондай кезеңде жәндік цистадан шығып, тіршілігін одан әрі жалғастырады. 1. Қарапайым жәндік неліктен «кірпікшелі кебісше» деп аталған? 2. К ебіо шенің басқа қарапайымдардан қандай айырмашылығы бар? 3. Кірпікшелі кебісше қалай қоректенеді? 4. Кебісшенің қозғалысындағы ерекшелік неде? 5. Кебісше қорегін қалай қорытып, зәр шығарады және тыныс алуы қалай жү- зеге асады? 6. Кебісше қалай көбейеді? 7. Кірпікшелі кебісше қайда тіршілік етеді және оның жүзу ерекшелігін зертханалық жұмыс үстінде бақылаң- дар. 8. Бұған дейінгі қарастырған қарапайымдардан кірпікшелі кебісше құ- рылысында қандай өзгешеліктердің бар екенін салыстыру арқылы анық- таңдар. 9. Кірпікшелілердің тітіркенгіштігін зертханалық жұмыста тексеріп, тітіркенгіштік туралы қорытынды жасаңдар. 10. Кірпікшелілердің тіршілігі үшін циста түзудің мәнін түсіндіріңдер. ▲ II. Кірпікшелі кебісшенің құрылысын, қозғалысын бақылау тітіркенпшпгін тамшыда • ^ ш т ш ш Ш анықтап, микропрепарат дайындаңдар. Ол үшін заттық шыныға кебісшесі бар судан бір тамшы тамызып, су тамшысына мақта талшығын еалыңдар да, жабын әйнегін жабыңдар. 2. Микропрепаратты микроскоптың заттық, үстелшесіне орналастырып, жағын және артқы сүйір жағын анықтап қараңдар 3. Кірпікшенің шагын мүшелерін — алдыңғы органеллаларын көру үшін арнаулы препарат даиындаңдар. Ол үшін қаламға арналған сияны 5—8 есе сұйылтып, кебісшелі тамшыға тамызса, сияның түйірлері жиырылғыш вакуольге талады да, оны көгілдір-жасыл түске бояйды. Сөйтіп вакуоль анық көрінетін болады. Кебісше тіршілігін жойған кезде үлкен ядро да сияға боялады. Мүндай препараттан кебісше кірпікшелерінің қимылы да анық байқалады. 4. Кірпікшелі кебісшенің тітіркенуіне де тәжірибе жасауға болады. Ол үшін заттық шыныға бір тамшы кебісшелі және бір тамшы таза су тамызып (там- шылардың арасы біраз алшақтау болғаны жөн), кірпікшелері бар тамшыға бір тҮйір түз салу керек. Бұдан соң екі тамшының арасын жіңішке етіп қосып, жабын әйнекпен жапқан соң микроскоп арқылы қарасаңдар, кірпікшелердің таза су тамшысына қарай өткенін байқайсыңдар. Бүл кірпікшелердің хи- миялық заттың әсеріне қалай жауап беретініне мысал болады. Екһшп препаратты да дәл бастапқыдай әзірлеп, бірақ кірпікшелі тамшыға түз түйірін салмастан, таза су тамшысына бактериялар жіберіп, бақылап көрщдер. Бұдан қоректщ кірпікшелерге қалай эсер ететінін анықтайсыңдар. Егер мектепте микроскоп өте аз болса, бүл зертханалық жүмыста көрнекі көрсету ретінде сабақтан тыс уақытта әр оқушыға жеке жасатуға болады. 5. Кірпікшелі кебісшенің тітіркенгіштігіне корытынды жасап, дене бөлікте- рінің түсына атауларын жазу үшін дәптерге кебісшенін суретін салыңдар. БІРЖАСУШАЛЫЛАР ТҮРІНІҢ САН АЛУАНДЫҒЫ. ҢАРАПАЙЫМДАРДЫҢ ТІРШІЛІКТЕГІ МАҢЫЗЫ Біржасушалылардың басым көпшілігі паразит жәндіктер бо- лып табылады. Мұндай қарапайымдар әдетте адам мен жануарлар дын әр түрлі мүшелерінде, қанында паразиттік жолмен тіршілік етеді. Сондықтан өте көп таралған біржасушалы қарапайым жән- діктсрдің әсіресс адам мен жануарлар үшін қауіпті өкілдері қарас- тырылады. Қантышқақ амеоасы. Суқоймаларда болатын амебалардан басқа адам және жануарлардың ішек жолында мекендеп, паразит- тік ж олм ентірш ілік ететін түрлері бар. Солардың бірі қантышқақ амеб асы ф Ауру адамның тоқ ішекке түскен к а н т ы ш қ а қ амеба- сынан өте қауіпті ауру — қантышқақ пайда б о л а д ы . Қантышқақ амеб асы ішектің қабырғасындағы сілемейлі к а б ы к ш а н ы бүлді- ріп, іштен қан аралас түзіліс бөледі де, дене ә л с ір е й д і. Қантышқақ амебасы ішектің бүлінген ұлпасымен және қанның қызыл түйір- шіктерімен қоректенеді. Сөйтіп, ішектің қабырғасында* асқынған жара пайда болады. Лас су көзі, азық-түліктік заттар, жидектер — қантышқақ ау- руының жұғуына себепші негізгі жағдай. Қантышқақпен ауыратын адамның тәулігіне 300 млн шамасында циста бөлуі аурудың негізгі көзінің қайда екеніне нақтылы дәлел бола алады. Трипаносома. Омыртқалы жануарлардың қанында, жүлын сү- йықтығында және басқа ұлпаларында паразиттік жолмен тіршілік етіп, қауіпті ауру туғызатын талшықты қарапайым жәндіктердін о ш I ЗВ6Я Қантышңаң амебасы Трипаносома / % Б езгек паразит Лямбия Лейш мания Қуртамыш и*** жасушалы У ' ~ - Оф1 трипаносома • 0 н ы Ч Дене тұрқы 1,4—2 ,4 X 1 5 —40 мкм, П 1 ШШ 1 ұршық тәрізді. Трипаносомалар қанның сарысуын, ұлпа сұ- йықтығын және иесінің қорытылған асын бүкіл денесімен сіңіру Ал жұқпалы ауру туғызады қарада '% 4 ^ ---- 7 ---— * іираіі\оіш V тырады. Ыстық елдерде таралған үйқы ауруы қыда Жылқы, қарақаптал накденелілер ж ұқ- трипаносоманың суару> сиырда — нагана, жыл- Лейшмания іықтыларға жататын лейшмания адам мен ның ішінде паразиттік жолмен тіршілік етеді әрекетінен пайда болған ауру лейшманиоз . Лейшманияның аталады. Лейшманиоз ауруы құмыты арқылы таралады сілеймелі маниозы және ішкі мүшелер лейшманиозы. Тері лейшманиозының белгілері: бетте, қолда күлдіреп бөрткен шығады да, соңынан уытты айналады. Одан сақтану жолы ж і ргізу Лямблия. Бұл да т мүрт тәрізді болады адамның, әсіресе балалард құмытыға қарсы күрес класының бір өкілі, пішіні ал . Лямблияның 100-ден астам түрі бар, | дың денесінде паразиттік жолмен тіршілік етіп, лям блиоз деген ауру тудырады. Лямблия көбінесе аш ішекте бөлігіне жолмен Ішектің соңғы бы Біржасушалылардың адамға на жататын құртамыш әр түрлі мүшелер жасушасының ішінде паразиттік тірш ілік етеді 1& Олар әсіресе іш ек, бауы р, бүйрек і м үш елердің ж асу ш ал ар ы н балы қ аталад ы I ^ д г г ^ ^ ------■ — ---- ■ ж ■ ■ ■ ш ш т^тт ш т » щ р р Л % щ ж V ■ диоздан көбінесе іш ек ауруға ұш ы райды . К о к ц и д и о зға тап болм ау м алдарды дұры с күтіп, адам гигиеналы қ I т а за л ы қ сақтай білуі керек. I Б е зге к п арази ті. Б ұ л 10. Б е зг е к п ар ази ті тірш ілігінің бір кезең ін де _____ | | ___ сінде енді бір кезеңінде безгек м асасы н ы ң денесінде өмір сүреді. Б езгекп ен ауы рған адам н ы ң қы зуы 40°С -ге дейін көтеріліп, ж и і- есінен де айы ры лады . Д ен ен ің бір қанда тірш ілік ететін п а р а зи т ж ән дік адам н ы ң ден е- қалты рау сал д ар ы н ан адам бір салқы ндауы б езгек п көбейіп, канға улы з а т бөлуіне байланы сты . Б езгекті н ау қастан безгек м асасы сау адам ды ш ағу арқы лы ж ұ қ ты р ад ы . Д ү н и е ж ү - зінде осы ғасы рды ң 3 0 -ж ы л д ар ы ж ы л м а -ж ы л тек б езгек ауруы нан ғана 700 млн. адам зар д ап шекті. Б езгек м асасы н а қ ар сы күрес ж ү р гізу н әти ж есін де бұры нғы К С Р О -д а 1960 ж ы л ы б езгек ауруы іс ж ү зін д е ж ойы лды . Б ір ж а с у ш а л ы қар ап ай ы м д ар д ы ң пайдасы . К өп теген б ір ж асу - ш альуіар то п ы р ақ түзуде үлкен орын алады , оларды ң басы м көп- шілігі б ал ы ққ а қорек болы п табы лады . Б ақ ал ш ағы ж ә н е қаң қасы әкті, м инералды за т т а р д а н түзілген б ір ж асу ш ал ы тең із т а м ь ю а я к - ты лары 1 1 сәулелілер м атери алы ретінде пайдаланы лады . Әсіресе сә> эстети к ал ы қ тәрби е үш ін тап ты рм ай ты н қ ұ р ал пішінде ад ам көзінің ж ауы н алады 11. і і Табиғи керінісінде боялып салынғам әр түрпі сәулелі қарапайымдар I. Адам жэне жануарлар үщін қауіпті қандай біржасушалы жәндікті мы- салға келтіруге болады, олар неге паразиттік жолмен тіршілік ететін жәндіктер дел аталады? 2. Қантышқақ амебасынан қандай зиян келеді? 3. Трипано- сома= және лейшмаиия туралы не айтуға болады? Олардан пайда болтан ауру» лар қалай аталады? 4. Талшықтылар класына жататын тагы қандай біржа- с) шалы жәндік паразиттік жолмен тіршілік етеді? Лямблиозбен ауырмау үшін не істеу керек? 5. Кокцидиоз және безгек ауруларынын коздырғыштары туралы не айтуға болады? 6. Біржасушалы жәндіктердің кандай пайдасы бар? 7. Паразиттік пен тіршілік ететін қарапайымдардың қайсысы қай класқа жататынын анықтаңдар. 8. Өздерің түратын жерде біржасушалы жәндіктер- ден пайда бодатын аурулардың қай түрінің тарағанын және оны емдеу тә- сілін ересектерден сұрап, ол туралы класқа хабарлаңдар. КІРПІКШЕ/1ІЛЕР КЛАСЫНА ЖАТАТЫН Ж Ә Н Д І К Т Е Р Д І Ң НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. Ң А Р А П А И Ы М Д А Р Д Ы Ң ШЫҒУ ТЕГІ Біржасушалы кірпікшелі жәндіктердің басқаларынан негізгі айырмашылығы — денесін өте көп кірпікше қаптайды. Кірпікшелер қимылдау қызметін атқарады. Кірпікшелілердің денесін жұқа, майысқақ қабықша қаптайды, сондықтан сшардың денесі белгілі пішінін сақтайды (мысалы, ке- бісше). Бұларда сондай-ақ екі ядро — үлкен және кіші ядро бо лады. \ Кіщі ядро кірпікшелілер тірщілігінде жыныстық көбею қызметін атқарады. Жыныстық жолмен көбею кезінде екі кірпік- шелі біріне-бірі жақындасып, кішкене ядроларын алмастырады. Үлкен ядро негізінен өсімді ядро болып табылады, ол кірпікшелі- лердің жынысты көбеюінен басқа барлық тіршілік әрекетіне каты- сады. Кірпікшелілер екі түрлі жолмен көбейеді: екі кірпікшелінің оіріне-бірінің жанасуы — жынысты жолы және кірпікшенің көл- денеңінен бөлінуі арқылы көбеюі — жыныссыз жол. Дене бөлік- терін және кішкене ядросын алмастыру арқылы өтетін жынысты көбею жолы — тек кірпікшелілерге ғана тән қасиет, біржасушалы- лардың тобы басқа түрлерінен мұндай қасиет байқалмайды. Кірпікшелілер тұщы сулы ортаның мекендеушісі, оларды сон- дай-ақ тұздылау сулы ортадан да, теңіздерден және ылғалды то- пырақ арасынан да кездестіруге болады. Бұлардың көпшілігі жән- діктер мен омыртқалы жануарлардың паразиті болып табылады. Қарапайымдардың шығу тегі. Ж ер бетіндегі жануарлардың ішінде ең қарапайым құрылыстысы біржасушальг жәндіктер тәрізді болып байқалады. Алайда тарих куәгері — табиғатта одан да құры- лысы қарапайьш ағзалар болған. Осы заманғы қарапайым- дардың ішіндегі ең қарапайым құрылыстысы — жалаңаш амеба. Солай бола турса да талшықтылар тобына жататын кейбір жәндік- тердщ өсімдіктерше ж әне ж ануарларш а қоректенуі плазмалылар класына ж ататы н амебалардың қарапайым жәндіктерге бастам а бо- луына күмән келтіреді. Зоологтардың пікірі бойынша жәндіктің қоректену тәсілінің маңызы зор екені белгілі. Ал амебалар ж а нуарлар тәрізді қоректенеді. Алайда өсімдіктерше қоректенетін талшықтьшарды да^ қарапайымдардың арғы тегінен санау дұрыс арғы тегі құрылысы өте қарапайым әртекті тәсшмен қоректенетін ядролы амеба тәрізді тірі ағзалар Деп есептеледі. Ондай тірі ағза ж алған аяғымен де, талшығымен де қозғалғаны дәлелдене түсуде. Сөйтіп, ж алғанаяқты тірі ағзадан — амеба тәрізді, ал талшықты қарапайым тірі ағзадан талшықты қарапаиым жәндіктер таралды деген ұғым дәлірек болып табы- лады. Кірпікшелілер дене құрылысы жағынан баеқа қарапайым- дардан әлдеқайда күрделі болса да, кірпікшелері қимыл қызметін атқаратындықтан талш ықтылардан таралды деген пікірлер бар. % % 5 Ь ***** і І М М М І V ІМИ » 4 а Т А Ш ! ^Чг.л^тЗчГ 1 Ш М ' Ш 3 4 к ш Ш т » - * Ч . >-,• И ? І и * - % -§ . V I И ¥ т т 1 ш т л тл ш — я т * * 1 * 1 )1 1 « V 5 6 Н ^ Т Л ь 3& ? лка? ™ -тяиг * * , ■ 1 г*"*х 1 Ч"и- ||Чнй! С 5 %ч 4 * 4 V * % » *УДЛ «Кйа&Р Көлжәсушалы жануарлар IШ ЕККУЫ СТЫ Л Б ірж асуш алы ж әндіктердің денесі бір ған а ж асу ш ад ан қ ұ р ал а ж отасы балм аған ды қтан и « ш Ғ. ^ п д і тан ы сқал ы оты р- ған организмде ом ы ртка ж отасы н ы ң б о л у - б а л м а у ы н а б а й л а н ы с т ы тарау » деп аталады . Б у л ар д ы ң денесі бірнеше (кем дегенде екі) кабатгы ж асу ш ал ар д ан к у р ^ а д ы со„ д а қ т а н м ұндаи ж а н у а р л а р (ж эн д ік тер ) квпж асуи ш лы ла р деп а т а - Л а Д Ы * ? Т* * '____________ т'* '__________________ Т - ________ Іш е к қ у ы с т ы л а р И СКІ қ а о а тты ж ас у ш а л ар д а н қ ұ р ал ған ®'Р куь,сты- к ө п ж а суш алы ж ан у ар л ар д ы н ішіндегі в т е к а р а ' паиым кұры лы сты ж әндіктер. Д ен есін д е тек бір ган а іш ек куысы болгандыктан, б ұ л ж ан д ік тер іш екқуы ст ы лар деп аталлы . қуыстылардың л і к ™ Ж ОМЫртКа ж о т а с ы б ол м аған д ы қтан , ■ ж атад ы ТҰЩ Ы С У ГИ Д Р А С Ы — К Ө П Ж А С У Ш А Л Ы Ж Ә Н Д ІК с ы рт қы бай баяу ататы н » 6 : Ж Ш Ш Щ И Щ І І І Ё г : = = ы ° " ж ^ ол — іш екқуы сты ж әндік. 'апкіы й л й « “ <Ү ^ " пш а оипк ж ү р п з іп , қ ар м ал а б ° илаи 6 'р н е ш е м елш ерлес бөліктерге б ел у ге болады “ т е г гиг ; і г и * в “ “ « » іл б к . п жөн* 5 кеңалңым ж әне укі; 6 А уы з тесігі Сыртқы қабаты Бурш іктен дамып келе юкатңан жас гидра Қармалауыш тары Аталың ж асуш алардан құралған іш кі қабаты Таба ны Г и д р з н ы ң с ә у л е л і си м м етр иясы ф . Тущысу гндрасы. Гидраның қурылысы және оның дене беліктерінің мел- шерлестігі мен шамаластығы. Ж ан-ж аққа сәулелерше таралған бөліктерге тең бөлінетін жәндік симметриялы нашар қозғалып, бір орында отыратын жәндіктер әдетте сәулелі симметриялы болады 12. Гидраның қапшық тәрізді денесі жасушалардың екі қабатынан: сыртқы қабаты ал ішкі қабаты энтодермадан лады. Сыртқьі қабатында тері-бұлшықет, жүйке және атпа жасу- шалар жасушалары жасушалар гидра денесія- Жасушалардың түбінде Ж іпш есін сыртңа лақтырған атпа жасуш а С е з ім т а л тү к А тп а жіпше Ж іпш есі атыЛмағаи ж асуш а 13. Гидраның құрылысы А тпа ж асуш а Ж у й к е ж асуш асы .С п е р м а то зо и д Ж ум ы р тқ а ж асуш асы Я 1 А с корытатыи ж асуш а Ішкі қабат (э н т о д е р м а ) Тері-бұлш ы ц ет ж асуш асы алаты н бұлш ы қетті талш ы қ таоанымен, о і р д е қарм алауы ш тары м ен бір ж ер д ен екінш і ж е р г е адьімдсш, «тоңқаңдаи» қозғалады . Ьгер гидраны ң б ар л ы қ б ү л ш ы қ - етті талш ы қтары бір м езгілде ж и ы р ы лса, гидраны ң денесі тар ты - лып, қы сқарады . А тпа нем есе қ ал ақ ай ж ас у ш а л а р д а гидраны ң сы р тқы қ аб а- тында орналасады . А тпа ж ас у ш а л а р гидраны ң бүкіл денесінде, әсіресе қар м ал ау ы ш тар д а өте көп болады . А тпа ж а с у ш а л а р гидраны ж ауы нан қорғайды ж ән е ссш арқы лы ж ем ін аулайды . Гидраның сы ртқы қабаты н ан ар ал ы қ ж ә н е сезім тал ж а с у ш а л а р да кездеседі. Г идра сы ртқы қаб аттағы безді ж а с у ш а д а н бөлінетін желім тәрізді з а т арқы лы қим ы лдайты н таб ан ы м ен қ а р м а л а у ы ш - Т Й П Ы Н Г Я Н Я и э п л а г а _________ ___________ _______________ ^ ал ад ы Сөитіп, гидраны ң эктод ерм асы н да — сы ртқы қ а б а т ы н д а тері- бұлш ықет, атпа, аралы қ, ж ү й к е . бечлі ____ •__ ___ орналасады пайда болады с е зім та л ж а с у ш а л а р ж а с у ш а л а р ы да Гидраның сы ртқы қабаты мен ішкі қаб аты и ы ң ар ал ы ғы н д а ү з ы - І Щ г 1 Т~ 6 — М¥НЫ к аң к асы Қ оректенуі. Г и д р а — ж ы рткы ш ж әндік. Ол су д а тірш ілік ете- ™ р е к т ^ е Г Т н Г ДйІЛе?МеИ’ ТІПТІ 6аЛЫКТЫЧ КІШКене ш абағы м ен ж а ү ы т н ҮКШ ДеНеСШДе' эсіРесе к а р м а л а у ы ш т а р ы н д а ж ауы нан корганран ж ә н е ж ем ін ау л аған д а п ай д ал ан аты н а тп а ж асуш алары болады . А тпа ж агуш яииш ------------ куш рш ік тәрізді атпалы ПаЛЫ Лопбяіняикіи і т и і и п Ат- „ " ' лмпішкс түтікш е — ат п а ж іп ш еН ппиЯ асады. Г ндраны ң денесінен қы лтиы п ш ы ғы п Я Ш І , . ^ осы атпалы шығып тұ р а ты н с е зім та л немесе у сак ^ * ~ Іске «ф істіреді. С удағы кіш кен е ш ая н немесе ұ с а қ б ал ы қ ш абағы сезім тал өскінге тиіп кетге дорбаш аны ң ішіндегі атп а ж іп ш е л е зд е ж а з ы л а л ы пя Йт ’ ш ш ш ш а ш ■ ш ” Ш I алуы м үш елері еріген оттегін і ш к е Н ы іг и г . • 7 1 ДСІ1си ар қы л ы суда ш ығарады. З ә р ш ы ғаруы д а б у к ь Г * *ӨМ.ф қ ы ш қ ы л г а зДы с ы р т қ а Ж у й к е * - У ш а с ы Р ж , „ 7 ^ еГ Г і к аРп е Г Ы „ е 1 Т Ге ұғым. Г идраны ң д е н е с і н е ^ е м е н түртіп эсер етсе ТУРаЛЫ нып, денесін ж иы п м п я п я і ^ т а л , . Р св, ол ж ү м ы р л а - етінік асты н а ^ Г Г п Г і " МӘН'С‘: те р і-б у л ш ы к - Ж асу ш ал ар д ала көптегвн ж ү й к е ж асу ш ал ар ы н ы ң орн ал асу т а л ш ы к т а ш ^ ’ж Т' «еруіие б ай л ан ы сты « алш ы қтары ж и ы ры ладь, д а, гидра ден есін ж и ы р ад ы V* кіл ағзаиың тітіркенуі Гидраньі пышақлөн е к іге бөлу Ә р бөліктеи жаңа гидраны ң пайда болуы ір кенуден іркөнуді қабылдау цозудьің таралуы 14. Гидрамың тітіркенгіштігі және регенерация. I ф щ ф # Д да, онда еріген әр түрлі заттардың ершндісін де тітіркену арқылы сезінеді. Ж үйке жасушасының сырт- кы әр түрлі қимылдарға жауап беруі тітіркенгіштік деп аталады. Тітіркенгіштік арқылы күрделі құбылыс — рефлекспен таныса аламыз. Тірі мақұлықтардың денесінде пайда болатын бұл қүбылыс үш кезеңде жүзеге асады. Бірінші, гидраның инеден денесінің ауыр- сынуы, яғни тітіркенуді қабылдауы; екінші, гидра денесіндегі жүйке жасушиларының қозуды денеге жеткізуі; үшінші, гидраның белгілі әрекетке жауап қайтаруы. Сонымен, рефлекс дегеніміз — тірі мақұлықтардың сыртқы немесе ішкі тітіркендіргіштерге жүйке жүйесі арқылы жауап қай- таруы. Гидраның денесі қарапайым құрылысты болғандықтан, мұн- да рефлекс біркелкі өтеді. ? ^ Гндраиың жәндік екенін қалай дәлелдеуге болады? 2. Гидра мекен ету ортасына қалай бейімделген? 3. Гидра қалай қозғалады? 4. Сәулелі сим метрия деген не? 5. Гидраның құрылысы қандай? 6. Тітіркенгіштік деген не? 7. Рефлекс деген не, гидра денесінде рефлекс қалай жұзеге асады? 8. Ойша дәптерге гидраның суретін салып байқаңдар. 9. Гидра денесінің Д сыртқь| кабатындағы жасушаларды атаңдар. 10. Мұғалімнін жәрдемімен гидраның қозғалу сызбанұсқасын дәптерге сызыңдар. 11. Оқулықтағы 14 суретке қарап, гидра денесінде қозудың қалай таралып, рефлекстің қалай жүзеге асатынын түсіндіріңдер. жүктеу/скачать 23,2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|