Д. Т. Кен же таев Ә.Ә. Сай лы баев Ө. О. Тұяқ баев зайырлылық ЖӘне дінтану негіздері негізгі орта білім беру деңгейінің 9-сыныбына арналған оқулық
М.Қашқари ғылымның қай салаларына үлес қосты?
жүктеу/скачать 3,82 Mb. Pdf көрінісі
|
| М.Қашқари ғылымның қай салаларына үлес қосты?
Мах мұт Қаш қа ри (ХІ ғ.) – түр кі тіл де рін ең ал ғаш зерт те ген ғұ ла ма ға лым. Әке сі Хұ сай ын ибн Мұ хам мед сол кез де гі Ор та Азияны би ле ген хан әуле ті нен шыққан. М.Қаш қа ри дың өмі рі мен қыз ме ті жай ын да де рек тер ді оның әлемге бел гі лі « Диуа ни лұ ғат ат-тү рк» ең бе гі нен алу ға бо ла ды. Өз ең бе гі нің қа- 173 лай жа зыл ған ды ғы ту ра лы ғұ ла ма: «Мен тү - ріктер, тү рік мен дер, оғыз дар, яғ ма лар, қыр- ғыз дар дың қа ла ла рын, қыс тау ла ры мен жай- лау ла рын ұзақ жыл дар бойы ара лап шық тым, сөз жи на дым, әр алуан тіл ерек ше лік те рін үйре ніп, олар ды анық тап отыр дым. Мен бұл іс тер ді тіл біл ме ген ді гім нен емес, сол тіл дер- де гі әр бір же ке айы рым бел гі лер ді ба қы лау үшін іс те дім. Әйт пе се, мен тіл дер ді өте жақ- сы, же тік бі ле тін ма ман дар дың са на ты нан- мын, жі ті аң ға рып, ес кі мен жа ңа ны жы ға та- ни тын бі лім паз дар дың бі рі мін», – дейді. « Диуа ни лұ ғат ат-тү рк те гі» сөз дер әріп- тер дің өза ра тәр тіп те рі бойын ша тү зіл ген. Әр сөз араб ті лі не ауда ры лып, сол сөз дің қол да- ны луы жай ын да мы сал дар кел ті ріл ген. Мы сал дар дың кө бі: ха лық аузы нан жи нал ған ғибратты на қыл сөз- дер, ма қал-мә тел дер, қа нат ты сөз тір кес тері, өлең дер. Со ны мен қа тар кі- тап та дін, та рих, геог ра фия, эт ног ра фия, поэ зия, фольклор, түр кі тіл де- рі нің фо не ти ка сы мен грам ма ти ка сы, т.б. жай ын да кел ті ріл ген ма те ри- ал дар да аз емес. М.Қаш қа ри дың « Диуа ни лұ ғат ат-тү рк» ат ты кі та бы қа зір гі есе бі міз бой ын ша 1072 жыл дың 25 қаң та рын да жа зы ла бас та ған да, 1074 жыл- дың 10 ақ па нын да аяқ тал ған. Бұл ең бек, не гі зі нен ал ған да, түр кі тіл дес ха лық тар дың күн де лік ті өмі рі мен ді ни, ру ха ни дү ниесін көр се те тін көп- те ген ма те ри ал дар ға то лы. Он да та ри хи-әлеу мет тік жағ дай лар ға, эт ног- ра фиялық, әде би мұ ра лар ға, мә де ниет са ла ла ры на, тіл ерек ше лік те рі не, ха лық ме ди ци на сы на, ма те ри ал дық ерек ше лік тер ге, геог ра фия лық су- рет теу лер ге, аст ро но миялық атау лар ға, ғы лы ми зерт теу лер ге, та ғы бас қа то лып жат қан нәр се лер ге бай ла ныс ты аса бай мә лі мет тер мен нақ ты лы мы сал дар, үзін ді лер мен үл гі лер кел ті ріл ген. Мі не, осын дай әр алуан та- қы рып та жан-жақ ты кел ті ріл ген ма те ри ал дар мен мә лі мет тер дің не гі зін- де бір не ше ғы лы ми-зерт теу жұ мыс та ры жа зыл ды. Он да әң гі ме бо ла тын жағ даят тар деп мы нан дай бас ты-бас ты мә се ле лер ді атау ға бо ла ды: ежелгі дәуір де гі түр кі тай па ла ры мен олар дың тіл де рі, әде биеті мен әлеу мет тік өмі рі, ді ни на ным да ры мен ойын- сау ық та ры, тұтыну бұйымдары, ас-тағам мен неке қатынастары, әйел тұр мы сы, ауыз әде биеті мен эт ног ра фия са- ла ла ры, дә рі гер лік тә сіл дер мен әс ке ри өнер, та ғам ның түр ле рі жә не сол кез де гі түр кі ха лық та ры ның ор на ла су жайт та ры, әкім ші лік кар та сы, т.б. Қаш қа ри ең бек те рін де ең ал ғаш тү ркі ті лін де Құ ран ау дар ма ла рын қол дан ған. Ді ни мә тін дер мен ха дис тер дің тү ркі ті лін де гі ба ла ма ла рын жа зып қал дыр ған. Оның сөз ді гін де ис лам нан бұ рын ғы тү ркі ті лін де гі Махмұт Қашқари 174 тер мин дер мен ис лам ді ні тер мин де рі са лыс тыр ма лы түр де бе ріл ген. Бұл бү гін гі қоғамдық-гуманитарлық ғылым са ла ла ры үшін ең бас ты не гіз бо лып та бы ла ды. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|