Дәріс №3. Дағдарыс жағыдайдағы мемлекеттік реттеу

14 
• мемлекеттік ӛнеркәсіп саясаты; 
* кірістерді қайта бӛлу. 
Мемлекеттің нормативтік-заңнамалық қызметі дағдарысқа қарсы 
басқаруды жүргізу үшін құқықтық база құруды білдіреді. 
Қаржылық реттеу дағдарысқа қарсы шараларды жүргізу үшін 
мемлекеттің қаржылық тетіктері мен ресурстарын пайдалануды білдіреді. 
Реттеудің бұл түрі мемлекеттік қаржы ресурстары шоғырланатын 
мемлекеттің бюджет жүйесін пайдалануға және дағдарыстық жағдайда 
қаржылық қолдауды қамтамасыз етуге және дағдарыстардың теріс салдарын 
жеңілдетуге арналған бюджет саясатын жүргізуге негізделеді. 
Дағдарыс жағдайындағы бюджет саясатының міндеттері: 
* экономиканы басқаруды қамтамасыз ету; 
* ең тӛменгі әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруды қамтамасыз 
ету және әлеуметтік шиеленісті жеңілдету, оның ішінде жүргізіліп жатқан 
реформалар барысында; 
* бюджетаралық қатынастар жүйесін жетілдіру есебінен әртүрлі 
аумақтардағы әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру. 
Бұдан басқа, бюджет саясаты қоғамды экономикалық реформалау 
міндеттерін шешудің құралы болып табылады. 
Мемлекеттік ӛнеркәсіптік саясат болашақ кезеңдердегі жағдайды 
болжауды, ӛнеркәсіптік дамудың негізгі басымдықтарын айқындауды және 
реформаларды жылдам жылжыту үшін инвестициялық бағдарламаларды 
ынталандыруға, тиімсіз ӛндірістерді қысқартуға және (немесе) жоюға 
мүмкіндік беретін шараларды әзірлеуді білдіреді. 
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеу міндеттерінде мемлекеттік 
меншік басымдық болып табылмайды. Басымдылық-меншіктің кез келген 
түрінде тиімді жұмысы. Ӛнеркәсіптік дамудың белгілі бір бағытын 
қаржыландыру үшін капиталдың қандай нысаны пайдаланылатыны маңызды 
емес, ол қаншалықты тиімді пайдаланылатыны маңызды. 
Мемлекеттік ӛнеркәсіп саясатының негізгі белгілері: 
* "ӛсу нүктелерін" — ӛнеркәсіптік дамудың басым бағыттарын анықтау; 
* ӛсу нүктелерін дамыту (тамақтану) үшін ресурстарды қалыптастыру»; 
* жеке капиталды тарту үшін жағдай жасау; 
* конкурстық негізде инвестициялық бағдарламаларға қатысушыларды 
іріктеу; 
* инвестициялық бағдарламаларды іске асыруды мемлекеттік реттеу мен 
бақылаудың тиімді тетіктерін құру. 
Кірістерді қайта бӛлу экономиканың үдемелі дамуы мақсатында 
халықтың түрлі топтары мен топтарын әлеуметтік қорғауды қамтамасыз 
етуді білдіреді. Мемлекет ең тӛменгі әлеуметтік пакетке – федералдық 
бюджеттен қаржыландырылатын әлеуметтік стандарт кепілдік беруі тиіс. Бұл 
жүзеге асырылады кірістердің бір бӛлігін алып қоюға: 
• халықтың бай жіктерін қайта бӛлу және халықтың неғұрлым кедей 
жіктерінің пайдасына қайта бӛлу; 

15 
• жоғары табысты ӛңірлер және оларды дотациялық пайдасына қайта 
бӛлу. 
Дағдарыстық жағдайларды реттеу саласында мемлекеттік саясат 
Дағдарыстық жағдайларды реттеу саласында мемлекеттік саясаттың 
басты міндеті мемлекеттік билік институттары (жүйесі) мен экономикалық 
жүйенің тепе-тең жағдайын қамтамасыз етуге және дағдарыстық 
жағдайларды еңсеруге бағытталған қоғам мен мемлекеттің даму 
стратегиясын әзірлеу мен іске асырудан тұрады. 
Экономикалық реттеудің үш негізгі түрі белгілі: нарықтық, мемлекеттік 
және корпоративтік. Олардың ең жақсы үйлесімі мемлекеттік экономикалық 
реттеудің түрлі деңгейлерінің оңтайлы үйлесуін талап етеді. Егер 
мемлекеттік экономикалық реттеу деңгейін тігінен алатын болсақ, онда бұл: 
макро -, мезо- (аралық, орташа), микро деңгей болады. 
1. Макродеңгей-ұлттық экономиканың деңгейі, сондай-ақ қазіргі 
кезеңдегі мемлекетаралық одақтардың ұлттықтан жоғары деңгейі, мысалы 
ЕО. 
2. Мезодеңгей-экономиканың жекелеген секторлары (тұрғын үй-
коммуналдық шаруашылық, агроӛнеркәсіптік кешен, отын-энергетикалық 
кешен, әскери-ӛнеркәсіптік кешен), еліміздің аймақтары мен салалары. 
Мезоуровнадағы мемлекеттік реттеу мемлекеттің ӛнеркәсіптік саясатының 
бір бӛлігі болып табылады. 
3. Шағын деңгей – шаруашылық субъектілері (фирма, кәсіпорын), 
тұтынушылар, ӛндірушілер, сатып алушылар және сатушылар. 
Экономиканың тұрақты жағдайында мемлекеттік реттеу функциясына 
заңнаманы, мемлекеттік аппаратты және мемлекеттік басқару құрылымын 
жетілдіру, сондай-ақ экономикадағы ахуалдың мониторингі кіреді. 
Экономиканың тұрақсыз жағдайында (дағдарыс қаупі) ӛндіріс кӛлемі 
мен бірқатар тауарлар номенклатурасын мемлекеттік бақылау (мемлекеттік 
тапсырмаға дейін), кейбір бағаларды, жекелеген салалар мен кәсіпорындарды 
мемлекеттік бақылау жүзеге асырылады. 
Экономиканың дағдарыстық жағдайында айналым процестерін қатаң 
реттеу, қор бӛлу, кірістер мен тұтыну, баға белгілеу жүйесі жиі қолданылады. 
Мемлекеттік реттеу жүйесі экономиканың дағдарыстық жағдайды сходна 
командалық-әкімшілік жүйесі кеңестік үлгідегі және жүйесі болып табылады 
мәжбүрлеу. 
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеудің рӛлі макро - және 
микроэкономикалық дағдарыстардың алдын алуды және оны еңсеруді 
қамтамасыз ететін нарықтық экономика мен мемлекеттің ӛзара іс-қимыл 
жүйесін құрудан тұрады. 
Әлемнің барлық елдерінің тәжірибесі кӛрсеткендей, қазіргі экономика 
оған мемлекеттің реттеуші және басқарушы орган ретінде, сондай-ақ 

16 
нарықтық экономикалық қатынастардың субъектісі ретінде белсенді 
қатысуын кӛздейді. 
Дағдарысқа қарсы мемлекеттік реттеу Екінші дүниежүзілік соғыстан 
кейін экономикаға мемлекеттік араласудың негізгі бағыты болып отыр. 
Барлық елдер оны дағдарыстардың алдын алу үшін де, олардан шығу үшін де 
қолданды. Ол негізінен мемлекеттің несие-ақша және бюджет саясаты 
арқылы жүзеге асырылады. Мәселен, 1950-1960 жылдары тоқырау 
құбылыстарына қарсы тұру үшін капиталистік елдердің үкіметтері 
салықтарды 
тӛмендетіп, 
мемлекеттік 
шығыстарды 
ұлғайтып, 
амортизациялық аударымдар нормасын арттыра отырып, амортизация 
процесін жеделдетуге қамқорлық жасады. Бұл шаралар жиынтық сұраныстың 
артуына, инвестициялардың ӛсуіне кӛмектесті және ӛз кезегінде ӛндірісті 
кеңейтуге әкелді. 
Әлемнің әр түрлі елдерінде экономикалық процестерге мемлекеттің 
араласуы да мүмкін. Бірақ, экономикалық процестердің ӛсіп келе жатқан 
күрделілігі үкіметтік органдардан барлық үлкен біліктілікті талап етеді. 
Қазақстан сияқты, тарихи қысқа мерзімде қазіргі заманғы нарықтық 
шаруашылық жүргізу әдістерін игеру және экономикалық жүйені 
трансформациялау елдеріндегі мемлекеттің экономикалық функциялары 
неғұрлым күрделі болып отыр. 
Кез келген үкімет үшін экономикаға мемлекеттік араласу командалық-
бӛлу-бұл экономика немесе нарықтық екеніне қарамастан объективті қажет 
болып табылады. Экономикалық бӛлуші Мемлекет қызметтер мен 
тауарларды бӛлу және ӛндіру жӛніндегі барлық міндеттер мен құқықтарды 
ӛзіне алады. Бұл мемлекетте реттеу ештеңе жоқ. Алайда, іс жүзінде мұндай 
жүйе ӛзінің дәрменсіздігін және тиімсіздігін кӛрсетті. 
Үкімет алдында нарықтық экономикада тауарларды ұйымдастыру және 
ӛндіру ресурстарын тікелей бӛлу міндеттері жоқ. Оның еркін капиталды, 
ресурстарды және ӛндірілген тауарларды басқаруға мүмкіндігі жоқ. 
Дегенмен, шешім қабылдау құқығы ең алдымен тұтынушылар мен 
ӛндірушілерге тиесілі, мемлекеттің функцияларын реттейтін нарықтық 
жүйеде да айрықша маңызды рӛл атқарады. 
Мемлекет почта, темір жолдар, телеграф және т. б., мак сияқты 
экономиканың үлкен құрылымдарын нарықтық тетіктер ретінде ұстау 
мәселелерін ӛзіне алуға мәжбүр. Мемлекетаралық интеграцияны күшейту 
нәтижесінде еңбекті бӛлу негізінде ғылыммен, қорғаныспен, жұмыс күшін 
молықтырумен, 
әлеуметтік 
қатынастарды 
реттеумен, 
экологиямен 
байланысты жаңа әлеуметтік-экономикалық проблемалар пайда болады және 
мемлекеттің саяси және экономикалық шешімдер қабылдауды реттеу тетігіне 
араласуының ӛткір қажеттілігі туындайды. 
Қазақстан, Азия мен Еуропаның жекелеген елдері сияқты, нарықтық 
жүйені пайдалану мен қалыптастырудың әлі де жеткілікті тәжірибесі жоқ. Ол 
экономикалық құрылымдарды реформалау жолының басында, сондықтан 
дамыған шет елдердің мемлекеттік реттеу практикасын зерделеу және 

17 
қолдану орынды. Жинақталған тәжірибені зерттеу және пайдалану 
экономиканың дамуындағы кӛптеген қателерді қайталамауға үміт береді. 
Қазіргі кезеңде Қазақстан экономикасының ӛзекті стратегиялық 
мәселелері болып бәсекеге қабілетті ӛнімдер алуға бағытталған отандық 
ғылыми сиымдылығы мол ӛндірістерді дамыту, жаңа ақпараттық 
технологияларды дайындау мен игеру, сондай-ақ республиканың ӛндірістік 
және ғылыми-техникалық мүмкіндіктерін сақтап қалу мен дамыту арқылы 
ұлттық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету табылады. 
Қазақстанның 
ғылыми-технологиялық 
саясаты 
инновациялық 
үдерістерді белсенді етуге, жаңа технологиялық үрдістерді іске қосуға, 
ӛңдеуші ӛнеркәсіптерде жаңа бӛліністерді игеруге, ұлттық ғылыми-
техникалық мүмкіншіліктерді дамытуға, ғылым мен ӛндіріс арасындағы 
ажырастықты қалпына келтіруге, инновация саласындағы қызметтерді 
ынталандыруға, алдыңғы қатарлы шет елдік технологиялардың нақты 
трансфертін қамтамасыз етіп, халықаралық стандарттарды енгізуге 
бағытталған. 
Ғылыми-техникалық салада кәсіпкерлік секторды қалыптастырмай, 
инновация саласын дамыту мүмкін емес. Соңғы жылдар ішінде ӛнеркәсіптік 
ӛндіріс құрамындағы және еңбекпен қамтамасыз етілгендер санындағы 
шағын бизнес секторының үлесі ӛзгеріссіз қалып, сәйкесінше 2,8-3,2% және 
12,0-14,0% құрап отыр [4, б.375]. Бұл кӛрсеткіштер индустриалды дамыған 
елдермен салыстырғанда бірнеше есе аз. 
Ірі 
кәсіпорындармен 
салыстырғанда 
шағын 
инновациялық 
кәсіпкерліктердің дамуына олардың бәсекеге қабілетті ӛнім ӛндіре алмауы 
кедергі жасап отыр. Ірі кәсіпорындар мен шағын кәсіпкерліктердің 
ынтымақтастықтарын қамтамасыз ету үшін қызмет кӛрсету бойынша табиғи 
монополиялардың қызметтерін шағын бизнестің бәсекелік ортасына 
ауыстыру тетіктерін жасау қажет. Сондай-ақ, шағын бизнестегі 
инновациялық және ғылыми сиымдылығы мол ӛндірістердің дамуына жағдай 
жасау қажет, мәселен, лизинг бойынша жабдықтар мен технологиялар алу 
және франчайзингтік қатынастарды дамыту. 
Қазақстандық ӛндірушілерге ғылыми зерттемелерді нарықтық тауар 
деңгейіне жеткізу тәжірибесі, менеджмент маркетинг және талдау 
салаларында білікті мамандар жетіспейді. Сол себепті де қазақстандық 
мамандарды 
шет 
елдердегі 
алдыңғы 
қатарлы 
ғылыми-зерттеу 
институттарында, 
компанияларында 
тәжірибеден 
ӛткізу 
үрдісін 
қалыптастыру қажет, сондай-ақ отандық кадрларды дайындау үшін шет елдік 
білікті мамандарды шақыру қажет.  
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында ұйымдармен басқару 
қиынырақ болып келеді. Бұл құқықтар мен жауапкершіліктің кеңейтілуімен 
және қоршаған орта ӛзгерістеріне бейімделуімен шарттастырылған. Осыған 

18 
байланысты туындайтын барлық мәселелерді кәсіби менеджментсіз шешу 
мүмкін емес. 
Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымның 
басты мақсаты 
шығарылатын ӛнімнің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету болып 
табылады. Сондықтан да біздің кӛзқарасымыз бойынша менеджмент-бұл 
ұйым пайдалылығын қамтамасыз ету мақсатында нарықтық қатынастар 
жағдайында ұйым мен оның қызметкерлерінің бәсекеге қабілеттілігін 
қамтамасыз ететін басқару тәжірибесі мен ғылымы.[1] 
Персонал латынның «personalis» -жеке деген сӛзінен шыққан. 
«Персонал» термині алғаш рет ағылшын әдебиеттерінде ұйымның барлық 
қызметкерлері деген атпен қолданылып келді. Біздің ойымызша, персонал- 
жеке мақсаттары мен ұйымның белгілі міндеттерін іске асыра алатын, 
ұйымның нақты белгілерін игере алатын ұйымның жеке құрамы. 
Ұйым персоналы – бұл негізгі қызмет түрі бойынша және ұйымның 
әртүрлі бӛлімшелерімен қатынас жасайтын, соның ішінде персоналды 
басқару бӛлімшесімен қалыптастырылған жұмысшылар тобы. 
Персоналды басқарудың мақсаты жалпы ұйымның ӛндірістік 
стратегиясының 
құрамдас 
бӛлігі 
болып 
табылады. 
Қазақстан 
Республикасындағы кӛптеген кәсіпорын қызметін талдау және кадрлармен 
жұмыс тәжірибесі ӛмір сүруге қабілетті ӛндіріс ұжымдарын қалыптастыру, 
кадрлық әлеуетті қамтамасыз етудің шешуші факторлары кәсіпорын 
қызметінің бәсекеге қабілеттілігі мен тиімділігі екендігін кӛрсетеді. 
Персоналды басқаруды тұтас ұйым шеңберінде адам ресурстарын 
жандандыруды аспаптық және функционалдық міндеттер жиынтығы ретінде 
қарастырады. Ұйым персоналдын басқару персоналды басқару жүйесінің 
ақпараттық, техникалық, нормативті-әдістемелік, құқықтық және іскерлік 
қамтамасыз етілуін қарастырады. 
Персоналды басқару ұйым ішіндегі адамдармен олардың қарым-
қатынасымен тығыз байланысты. Бұл персонал қызметінің тиімділігіне жету 
мен 
қызметкерлермен 
ӛзара 
қарым-қатынастарының 
шындығына 
бағытталған. 
Қазіргі қоғамда экономикалық, техникалық және әлеуметтік прогрестегі 
басты негізгі күш ӛзін тұлға ретінде және ӛз мүмкіндігін толық кӛрсете 
білетін, жоғары кәсіби дайындықтағы адам болып табылады. Адам қоғам мен 
кез келген ұйымды дамыту үшін маңызды мәнге ие. 
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында барлық санаттағы жұмыс 
күшінің басқару функцияларын кеңейту жүргізілуде. Персонал басшылығы 
мен оның жалпы жүйесін жетілдіруге елеулі мән берілуде.[2] 
Адам ресурстары кез келген ұйымдағы бәсекеге қабілеттілікті 
анықатйды. Сондықтан да дағдарыс кезеңінде бұл сферада маңызды 
салымдар 
тӛмендетілмейді, 
кәсіпорынның 
қаржылық-экономикалық 
тұрақтылығын іздеу жолында тиімділігі жоғары технологияны ғана емес, 
қабілетті қызметкерлерді де іріктейді.Дағдарысқа қарыс басқару тәжірибесі 

19 
(шетел және Ресей) кәсіпорындағы қайта ұйымдастыру мен қаржылық 
сақтандыруда персоналдың маңызы ролін кӛрсетеді.
Отандық кәсіпорындардағы дағдарысқа қарсы басқару бағдарламаын 
қайта құрылымдауға, техникалық және технологиялық жаңғырту, 
маркетингтік стратегияның ӛзгерісіне бағытталған. 
Кез келген дағдарыстан шығуға бағытталған кәсіпорын үшін 
стратегиялық міндетті шешуде ұзақ мерзімді мәнділікті қамтитын 
факторлардың бірі, адам факторы екенін ескеру керек.сондықтан да басқару 
жүйесіндегі персоналдың қарқындылығы, бағыттылығы мен кӛлемі 
дағдарыстың түрлеріне байланысты болып келеді.

жүктеу/скачать 1,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: