Дәріс №5 Дәріс тақырыбы: Стилистикалық қате туралы ұғым Дәріс жоспары

жүктеу/скачать 21,45 Kb. бет 1/2 Дата 18.12.2023 өлшемі 21,45 Kb. #140556

Бұл бет үшін навигация:

• 3. Дәрістің мақсаты

Дәріс №5 1. Дәріс тақырыбы: Стилистикалық қате туралы ұғым 2. Дәріс жоспары: 1. Стилистикалық қатенің түрлері, олардың басқа қателерден ерекшелігі 2. Тілдік-стилистикалық мәдениетті тәрбиелеу 3. Дәрістің мақсаты: Студенттерге стилистикалық қате жайында мәлімет беру. 4. Қысқаша теориялық мәлімет: Стилистикалық қате белгілі бір сөйлеу жағдайына сай келмейтін, стилистикалық нормадан ауытқудың салдарынан болатын қатенің түрі. Тілді жұмсауда күнделікті өмірде түрлі нормадан тыс ауытқулар болып жатады. Мысалы, лексикалық, фразеологиялық, грамматикалық тұлға-бірліктерді өзінің негізгі мағынасына сәйкес өз орнымен қолданбаудан болатын қателіктер т.б. Бұлардың барлығы әдеби тілдің лексикалық, грамматикалық нормаларының сақталмауынан болатын тілдік қатенің түрлері. Стилистикалық қате көп жағдайда тілдік талғамның төмендігінен болады. Тілдік талғам – тілді, сөзді жұмсап үйрену, жаттығу арқылы қалыптасатын қасиет. Стилистикалық қатенің өзге қате түрлерінен басты ерекшелігі де осында-тілдік талғамсыздықтың көрінісі болуында. Сол себептен де стилистикалық қатенің болмауын қадағалайтын стилистикалық норма тілдің қатысымдық сапаларының қатарына жатады. Тілді білу, оның күллі байлығын игеру, дұрыс жазып, айта алу-қоғамның кез келген мүшесіне қойылатын талап. Білген нәрсені орынды және ұтымды жеткізу, тіл байлығының ішінен тек өзіңе керегін ғана таңдап алып, ұтымды пайдалана білу, бұл-өнер. Ал, өнер дегеніміз –шеберлік. Сөз жұмсау шеберлігіне қол жеткізу стилистикалық қателермен мақсатты күресу барысында қалыптасатын, асқан шыдамдылық пен төзімділікті қажет ететін шығармашылық процесс. Стилистикалық қателердің алдын алып, олармен үнемі күрес жүргізіп отыру жалпы халықтың сөйлеу мәдениеті мен стилистикалық сауаттылығын көтереді. Халықтың тілді қолдана білу мәдениеті күллі қоғамның рухани сауаттылығының көрінісі әрі өлшемі болып табылады. Тілде неғұрлым жиі ұшырасатын нормадан тыс ауытқулардың алдын алу үшін стилистикалық және стилистикалық емес қате түрлерін ажыратып алу қажет [12]. Стилистикалық емес қатенің түрлеріне лексикалық, фразеологиялық, сөзжасамдық, морфологиялық, синтаксистік нормалардың сақталмауынан болатын ауытқулар жатады. Стилистикалық қатенің түрлеріне стильдік тұтастықтың сақталмауынан, сөз және грамматикалық құрылымдар мен формалардың сөйлеу мәнеріне, сөйлеу мақсатына сай болмауынан, сөйлеу түрі мен жанрдың формалық ерекшеліктерін ескермеудің салдарынан жіберілетін қателер жатады. Стилистикалық сауаттылықтың сатылары мен соған байланысты болатын стилистикалық қатенің түрлері былайша топтастырылады: 1) қазақ тілінің стилистикалық ресурстарын толық білмеудің салдарынан болатын стилистикалық қателер; 2) тілдік-стилистикалық талғамның төмендігінен болатын стилистикалық қателер; 3) функционалды стиль нормаларының сақталмауынан болатын стилистикалық қателер. Стилистикалық емес қателер: 1. Лексикалық қателер: 1) Сөздің мағынасын білмей қолдану: «Бәрінен де шиеттей баланы далаға тастамай өсіріп адам қылғанын айтсайшы»; 2) Сөздің мағынасын білмей тіркестіру: «Қырық құлаш қыл шылбырдан аттың мойнына тұзақ салды», «Кеше ғана осы университет есігін аттағанда»; 3) Сөздің мағынасының нақты қолданылмауы, күңгірт болуы: «Жігіт жігерлене жұтынды»; «Екінші, үшінші курста біреудің айтқанымен жүрген сияқты ұйқылы көзбен сабаққа келіп аузын ашып сабақ айтады, айтпаса ол да жоқ»; 4) Паронимдердің қолданысы: «Төсек жаңартты» (жаңғыртты); «Жазушылар сұрақты қардай жаудырды» (боратты). 2. Фразеологизмдерді қолдануда кететін қателер: 1) Тұрақты тіркес құрамындағы сыңарлардың мағынасына жақын келетін сөздермен ауыстырылып қолданылуы: «Ауыр қылмысқа адамды өмір сүру құқығынан қию жатады». 2) Тұрақты тіркес мағынасының контекске сай келмеуі: «Қысылтаяң қатал жағдайда қайрап, егеп «сөз тапқанға қолқа жоқ »дегендей ерге елге медет болып адамның ақиқат пен шындыққа,ақылдылық пен қайраттылыққа меңзеліп отырады. 3.Морфологиялық қателер: 1) Тек қана жекеше түрде қолданылатын зат есімдерге көптік жалғаудың тұлғасын қосып жазу: Зат есімдерде септік жалғауларының дұрыс қолданбауы: «Біз бұл өмірде бақытты болу үшін туылдық»; «ХХІ ғасырдың мақсаты осы, өмірде сау сәбиді өмірге келтіру, ішімдік пен есірткіден аулақ болу»; 2) Сын есімнің шырайларын орынсыз қолдану: «Бас Хатшының Баяндамасы проблеманың барынша тереңдігін және байыптылығын алғаш көрген БҰҰ-ға мүше мемлекеттер өкілдерінің ерен әсерін туғызғанын атап кеткен ләзім». 4. Синтаксистік қателер: 1) Сөз тіркестірудің нормаларының сақталмауы; бағыныңқы мен басыңқы сыңарлардың араларының тым алшақ болуынан мағына байланысының нақтылығының болмауы: «Қылмыс-елеулі маңызы бар немесе мемлекеттік қауіпсіздікке және адам өміріне зиян келтіретін әрекет не әрекетсіздік». 2) Етістіктің шақ тұлғаларының бір-біріне сәйкес қолданылмауы: «Ең алғаш мектепте оқып жүргенде арман етіп, қиялдап жүрген Алматы қаласына келдік, армандаған маман иесі болуымызға аз уақыт та қалды». Сондай-ақ, бұл сөйлемдегі «арман етіп, қиялдап жүрген» есімше тұлғаларының басыңқы «Алматы» сөзімен байланысы орынсыз. 3) Бірыңғай мүшелі сөйлемдерді қолдануда жіберілетін қателер: а) Бағыныңқылардың басыңқымен байланысының болмауы, бірыңғай мүше тұлғаларының біртектес келмеуі: «Халық ауыз әдебиетінің көпшілігі халықтың мұңын жырлаған. Сол дәуірлердегі теңсіздіктерді, жолсыздықты көпшілігі ауыз әдебиеті арқылы білдірді»; ә) Бір-бірімен тегі және түрі жағынан біртектес сөздердің бірыңғай қолданылуы: «Қазіргі кезде қылмысты жасайтын адамдар олар негізінен жас балалар». 4) Есімшелі, көсемшелі тұлғалы сөздердің орын тәртібінің сақталмауы, орынды жалғанбауы: «Сіздің БҰҰ-ны жан-тәніңізбен қолдайтыныңыз үшін өзімнің шынайы құрметімді жеткізгім келеді». 5) Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібінің сақталмауы: «Көшеде бір қарапайым өзімен-өзі кетіп бара жатқанда адамды полиция қызметкері көріп қалады». 6) Есімдіктерді орынсыз қолданудың себебінен сөйлемнің мағынасының күңгірттенуі: «Қазіргі кезде қылмысты жасайтын адамдар олар негізінен жас балалар. Олардың қылмыс жасау себептері отбасының әкесінің немесе шешесінің жоқтығы, не тәрбиесін көрмеуі»; «Қауырт өткен көпжақты келіссөздер мен пікірталастар нәтижесінде шешімдер пакетіне қатысты келісімге қол жетті. Олар 11 мамырда дауыс берусіз қабылданды»; «Егер елдің экономикасы төмен болса, қылмыстың жасалуы көп болады, өйткені халық жоқтықта өмір сүрсе ол өзіне керек затты алу үшін әр түрлі әрекеттерге барады, кейде адам өлтіруге дейін де барады». 7) Бастауыштың қайталанып, үстемеленіп жұмсалуы: «Бұл адам мұны өзі білмей қалды» "Менің Ы. Алтынсарин шығармаларынан алған жерім, яғни Ы. Алтынсариннің бізге қалдырған өнеге өсиеті бізге үлкен бір ғанибет". "Өлді деуге бола ма, ойлаңдаршы",-дегендей Ы. Алтынсарин, яғни ұстаз атамыз біз үшін тірі. 8) Құрмалас сөйлем құрамындағы компоненттердің орын тәртібінің сақталмауы: «Оның білгір достары, оған демеу бола тұра, болашағына зор ықпал етті». 9) Құрмалас сөйлем компоненттерінің арасында логикалық-грамматикалық байланыстың болмауы. «Ол сырды біз оқып, түсініп, түйсігімізде сақтап, ұғынып, мойындаған кезде ғана шертімді деп ойлаймын. Әр адам ол сырды әрқалай шеше алады. Сол екі ауыз сөзін бізге жеткізуге ата-бабаларымыз әбден тырысқан. Бірақ бұл салт-дәстүр әлі жалғасуда және ұрпақтан-ұрпаққа әрі жалғасып, одан әрі дамып, көркем тіліміздің тағы да көркейе түсетіндігіне сенімдімін. Мұндай қазақ елінің байлығын ешқандай да жолмен жоғалтуға болмайды және ұрпақ жоғалтпайды; «Мақал-мәтелдер көп болғандықтан, егіншілік кәсібіне де байланысты мақал-мәтелдер де аз емес». 10) Құрмалас сөйлем компоненттерінің тым шұбалыңқы болуы; сөйлемге қажетті сөздерді тастап кетудің салдарынан сөйлем мағынасының күңгірттенуі: «Сәби, жарыққа (дүниеге) шыр етіп келгеннен бастап, өмірден жылу алуды армандайды»; «Қылмыс дегеніміз-заңмен бекітілген, заңмен тыйым салынған және жазаланатын, мемлекетке, жеке меншікке немесе адам басына, қоғамға (қарсы) заңсыз әрекет жасау». Мұнда сондай-ақ, бірыңғай сөйлем мүшелерінің берілуінде де қателер бар екенін көруге болады. 11) Дәйек сөздерді қолдана алмаудың салдарынан болатын қателер: «Көп жағдайда қылмысты тәрбие алмаған жасөспірімдер жасайды. Сол үшін ата-бабамыз айтпақшы, «Болар бала-боғынан» демекші, бала жастайынан әке-шешесінен сыйластықты, ар-намысты, Отанға деген сүйіспеншілікті, сабырлықты, «үлкенге құрмет, кішіге ізет» деген түсінікпен тәрбие алып өсуі керек». 12) Мәтін ішіндегі сөйлеемдердің бір-бірімен мағыналық-грамматикалық байланысының болмауы, байланыстырушы конструкцияларды білмеуі. Соның салдарынан ойдың күңгірттенуі: «Қазақ табиғатында ақын, шешен халық. Оның осы бір ерекшелігі тілінде айқын көрініс тапқан. Әр сөзінде тайға таңба басқандай дәл, нақты, мағыналы ойлар түйіскен. Ендеше, осындай қасиеті ерте заманнан бері жетіліп, дамып, жылдан-жылға өркендеуде. Бұл-тіл табиғатындағы заңды құбылыс». Осындағы «ендеше» сөзінің орынсыз қолданысы сөйлемдердің тұтас логикасын бұзып тұр. Алғашқы үш сөйлем мен кейінгі екі сөйлемдегі автордың айтайын деген ойы екі түрлі, сол себепті соңғылары алдыңғы үш сөйлемнің тұжырымы бола алмайды. Стилистикалық қателер: 1. Қазақ тілінің стилистикалық ресурсын толық меңгермеудің салдарынан болатын қателер: 1) Сөздік қорының жетіспеуі: а) Бір контексте бір сөздің немесе түбірлес сөздердің себепсіз қайталануы: «Біз бұл өмірді бақытты болу үшін туылдық, сол себептен біз өзімізді бақытты қылуымыз керек». «Осы жерден басталып екеуіміздің таныстығымыз басталды». ә) Плеоназм мен тавтологиялық сөз қолданысының салдарынан сөйлеу тілінің көріксіз, кедей болуы: «15 сәуір күні біздің университет ұжымы жылдағыдай наурыз мерекесін Алматы қаласының орталық бағындағы стадионда тойлады». Осындағы университет және ұжым сөздері бірін-бірі толықтырып тұрған сөздер болса да автор оларды қайталап қолданып, плеоназмдардың әсерінен көпсөзділікке жол берген. Сондай-ақ, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі де сақталмағандықтан, «жылдағыдай» сөзі «наурыз» сөзіне қатысты мағынаны нұсқап тұр. «Мысалы, оған біреудің мүлкіне қол сұқса, ұрласа. тонаса, біреудің өміріне қасақана не болмаса абайсызда нұқсан келтіру жатады немесе қылмысқа әрекетсіздік жатады. Мысалы, дәрігер науқас адамға жәрдем етіп көмектеспесе соның нәтижесінде науқас қаза болса», «Өмір жолы өте қиын, бұралаң жол. Осы жолда саған демеу болатын, құлап қалсаң көтеріп көмегін беретін ана ғой», «Сол кезде ғана қылмыс кішкене, аз-маз болса да азаяды». Тавтология: «Сонан кейін тағы да шашу шашылған соң ойындар ойналып, ән шырқалып, би биленіп той қызығы жалғасты», «Барлығы іс-шаруасын бітіріп, құмырсқа ініне жиылғандай барлық отбасылары жиылады». 2) Штамп сөздердің қолданылуы: «Міне, көзді ашып-жұмғанша тамылжыған көктемнің екінші айы да келіп жетті. Қар еріп, жер қарая бастаған күннен-ақ әр тіршілік иесі өзіне тиесілі жұмыстарымен айналысады». 3) Қыстырма сөздерді орынсыз қолдану: «Қылмыстың алдын алу үшін мектеп қабырғасында дұрыс тәрбие беріп қадағалап, және де діни сабақтар жүргізу және де инспекторлар қою керек». «Ауыр қылмыс негізінен үлкен, жауапты құқық бұзушылық болғанда, яғни ауыр қылмысқа жаза пайдаланылады. Негізінде жеңіл қылмыс немесе құқық бұзушылық үшін де негізінде елімізде адамның белгілі бір құқығынан айырады». 4) Әдеби тілге жатпайтын сөздерді себепсіз қолдану: «Арман алысты арымай, тереңге тегеурінмен түссең түбі мұратыңа айналмай қоймайды». 5) Тілдің көріктеу құралдарын керекті жерінде пайдаланбау: Әрине, әр адамның өзі біртуар, қайта келмес даналары болады. Бұл адамзаттар елі үшін күрескен, сонымен қатар бізге туындыларын қалдырып кеткен данышпандар болмақ». 2. Тілдік стилистикалық талғамының төмендігінен болатын қателер: 1) Бояма сөздерге құмар болу: «Осы өлеңді оқысымен жүрегім дүр сілкінді». «Мақал-мәтелді оқығанымда сөздің құдіретін терең меңгеріп қана қоймай, санамызда мәнгілікке жатталады». а) Сындық мәні бар сөздерді дұрыс таңдай алмау: «Осы жолмен жүріп келе жатқан әрбір елдің достығы биік шыңда»; «Ол болашақта өз мүдделері және күллі адамзат мүдделері үшін тиімді еңбек етеріне шынайы үміттенеміз»; «Менің барынша құрметіме сендіруімді қабыл алғайсыз»; ә) Әдемілік үшін ойланбай қолданылған сәтсіз метафоралар мен теңеулердің, бейнелі сөздердің болуы: «Кеудесін керіп, төсін төңкере жайылған кең жазық бетінде де көз тірер бір нүкте болсашы». 2) Түрлі стильдің лексикасын пайдалану, соның ішінде ауызекі, кітаби тілге тән лексиканы себепсіз қолдану: «Студенттерді қорқытып қойса болғаны екен. Көрмеген кітапхананың есігін ашып, өмірінде ұстамаған кітапты ұстап көреді»; «Бас Хатшының Баяндамасы проблеманың барынша тереңдігін және байыптылығын алғаш көрген БҰҰ-ға мүше мемлекеттер өкілдерінің ерен әсерін туғызғанын атап кеткен ләзім». 3. Функционалдық стиль нормаларын ескермеуден жіберілетін қателер: 1) Ресмилік мәні басым сөздерді орынсыз қолдану: «Бұл жылдар сені аңсай сағыну, тосу жылдары еді. Мен бұл кезеңде адамдардың жүрегінде мәңгі-бақи өшпейтін бір сезім болатынын, ол-махаббат сезімі екенін ұқтым». «Саған «Ақша қарыңмен» деп айтқым келді. Сол себептен баяу аяңдап келіп, үйреншікті бұрыштан сені іздедім». 2) Ғылыми емес мәтіндерде термин сөздерді орынсыз қолдану: «Ананың мейірімі мен махаббаты шексіз. Ақын-жазушылардың романдарын оқығанда ананың жанашырлығы, балаға деген сүйіспеншілігі әсерлі суреттеледі. Себебі оның бір элементі болса да өмірден алынған». 3) Өзге стиль элементтерін орынсыз қолдану: «Үлкендердің алдын-ала ойластырылып жасаған бұл жоспарларының тамаша нәтижесі болғаны жұртқа жақсы белгілі»; «Ұстаздардың адамдық пен аярлыққа, әділетсіздік пен жалғандыққа, крепостнойлық тәртіпке қарсы ащы сындар айтып, мысқыл сөздерді боратуы кадеттердің ой-өрістерінің дамуына, өмірге, қоғам құбылыстарына қатысты біршама дұрыс көзқарастарының қалыптасуына едәуір ықпал етті». 4. Контекстік мағынаны ескермеуден болатын қателер: Бұған, әсіресе, жалпы шығарма мазмұнының функционалдық-стильдік тұтастығына қатысты қателіктер жатады: шығарма мазмұнының тақырыпқа не тақырып атауына сәйкес келмеуі, тақырыптың ашылмауы т.б. Мысалы, мына шығарма мазмұны «Күз» деген тақырып атауымен берілген: «Қыркүйек айының бас кезі, жердің беті кілемнің түріндей әлі жап-жасыл, таң атып, күн шығып келе жатыр. Таңертеңгі түскен шықтың тамшысы қызарып шығып келе жатқан күннің сәулесіне шағылысып, өсімдіктердің басы күмістей жылт-жылт етеді. Қалың тоғайдың арасынан ирек-ирек болып аққан жіңішке өзеннің үстінен көтерілген бұлыңғыр тұман, шықпен буланып, маңдайы терленіп, төмен қарап тұрған талдар, талдың арасымен сылдырап аққан өзеннің суы көз алдыңа елестейді. Көктің жүзі көкпеңбек теңіз сияқты. Шөптің басы қимылдарлық жел жоқ. Тып-тыныш. Табиғаттың барлық нәрсеге ықылас көзбен күліп тұрған күні еді». Осындағы күз мезгілінің бір күні, бір сәтіне (таңертеңгі) ғана құрылған шығарманың тақырып атауына «Күз» деп аталуы нақтылықты қажет етіп тұр. Күзгі таңның суретін қанша әдемі елестете алғанмен автор бұл жерде ойын шашыратып алғанға ұқсайды. Ол үшінші сөйлемде әсіресе байқалады. Кеңістікті, ондағы заттарды суреттеудегі бірізділіктің әлсіздігі ондағы сөздердің жиі қайталануынан көрініп тұр. Қатенің бұл түрі көп жағдайда автордың баяндау тілінің тақырыптың стилистикалық мәнеріне, эстетикалық әсеріне, көңіл-күйіне сай келмеуінен болады. жүктеу/скачать 21,45 Kb. Достарыңызбен бөлісу: