Дәріс №6. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы дамуында зақымдалуы бар балаларды диагностикалау

Барлық психикалық функциялардың қарқынды дамуы және практикалық іс-әрекет шеңберінің кеңеюі мектепке дейінгі баланың қоршаған шындыққа танымдық қатынасын қалыптастырады.

Мектепке дейінгі жас бала тұлғасының қарқынды дамуымен сипатталады. Ерік-жігердің дамуы басталады, жағдайды, іс-әрекетті іштей бағалау қалыптасады, зейін жетіледі, тұлғаның адамгершілік дамуының негізі қаланады.

Мектепке дейінгі жастың соңында балалардың мектепке дайындығы қалыптасады.

- практикалық өлшеу;

- көрудің бағдарлануы.

4-5 жастағы зияты қалыпты дамыған балалар мақсатты сынама әдісімен практикалық және проблемалық-практикалық міндеттерді шешеді. Бұл жаста балалардың сюжеттік ойыны дамиды және сюжеттік-рөлдік ойын пайда болады. Бұдан басқа, өнімді қызмет түрлеріне (сурет салу, құрастыру және т.б.) тұрақты қызығушылық байқалады.

Баланың даму деңгейінің маңызды көрсеткіштерінің бірі оның ойын қызметі болып табылады, ал оны бағалау диагностикалық критерийлердің бірі болуы мүмкін. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін ойын — жетекші қызмет, себебі А.Н.Леонтьевтің зерттеулеріне сәйкес:

- онда жеке психикалық процестер қайта құрылады;

- осы кезеңдегі тұлғаның негізгі өзгерістері ойынға байланысты.
Даму бұзылулары мен патологиялар жағдайында баланың ойын іс-әрекетінде ең алғашқы өзгерістер байқалады: ойын жас деңгейіне сәйкес келмейді немесе өзіндік сипатқа ие болады.
Бұл жағдайда тән көрсеткіштер ойынның біртіндеп күрделенуінің болмауы, конструктивті шығармашылықтың болмауы, ойындағы бастаманың төмендеуі, сондай-ақ оның бірсарынды, стереотиптік, монотондылық, ойын сипатының өзгеруімен бірге жүретін эмоционалды реакцияның болмауы немесе төмендеуі болып табылады. Ойын іс-әрекетінің қалыптаспауы психикалық дамудың бірқатар ерекшеліктерін тудырады.
Балаларда ойынның сипаты манипуляция, процесуалды ойын, сюжеттік элементтері бар ойын түрінде болуы мүмкін. Манипуляция кезінде бала нақты ойын әрекеттерін жасамайды. Ол ойыншықты қарайлайды, оны айналдырады, түртеді, бір орыннан екінші орынға ауыстырады, бірақ бұл әрекеттердің барлығы осы ойыншыққа немесе оны алмастыратын затқа тән емес (мысалы, кубиктерді "құйып", бір қуыршақты екіншісіне тигізеді және т.б.). Процессуалдық ойын соңғы нәтижеге бағытталмаған ойын әрекеттерін жақсартады. Бұл жағдайда әрекет балаға қанағат сезімін береді және оны бірнеше рет қайталауы мүмкін (машинаны айдау, бірдеңе құру мақсатынсыз кубиктерді жинау және т.б.).
Сюжеттік элементтері бар ойын процесуалдыдан мәнділікпен және мақсаттылықпен ерекшеленеді. Стереотиптік әрекеттер жоғалады, түпкілікті нәтиже пайда болады. Ойын әрекетін зерттеу бақылау әдісімен жүзеге асырылады. Оны балабақшаның нақты жағдайында және тікелей психологтың кеңсесінде өткізуге болады. Спонтанды ойынды бақылау кезінде оның мазмұны, сипаты, баланың мінез-құлқы және ойынның сөйлеумен сүйемелдеу қабілеті бағаланады. Кабинеттегі тексеру жағдайында балаға ойыншықтарды таңдауға және олармен әрекет етуге мүмкіндік беріледі. Бақылау бала ойыншықтарға жақындаған сәттен басталады. Ойыншықтарға эмоционалды реакцияның болуы, оларға деген қызығушылық, ойнауға деген ықылас және іс-әрекеттің бағыты белгіленеді.
Бағаланады:

- ойыншықтарға қызығушылық таныту (эмоционалдық реакциялар мен мәлімдемелер, өтініштер) ;

- ойыншықтарды таңдау (тақырыптық таңдау, қандай да бір ойын немесе кездейсоқ ұйымдастыру үшін, олардың мақсатына қарамастан үлкен ойыншықтарды алу үшін);

- ойыншықтарды пайдаланудың адекваттылғы, яғни, затты оның мақсатына сай пайдалану (дұрыс пайдаланбау: бала жыртады, сындырады, жалайды, сорады, затты аузына алуға тырысады; сапасы немесе ойын логикасы талап етпейтін заттармен қисынсыз әрекеттер);

- ойынды ұйымдастыру мүмкіндігі және дербестік деңгейі (манипуляциялар, процессуалдық ойын, сюжет элементтері бар ойын);

- ойын сипаты (монотонды, шығармашылық);

- ойын әрекеті кезіндегі мінез-құлық (эмоционалды реакциялар, сөйлеумен сүйемелдеу, басқа ойындарға ауысу мүмкіндігі, ересек адамның қатысуына реакция).
Зерттеу жағдайында ойынның болмауы дамудың зақымдалуының көрсеткіші емес, өйткені бұл жағдай бала үшін ерекше. Ойыншықтарға деген көзқарас, ойын деңгейінің сипаты көрсеткіш болып табылады. Егер бала ойыншықтарға қызығушылық танытпаса немесе оларды дұрыс пайдаланбаса, ойынды өзі ұйымдастыра алмаса және ересек адамның көмегімен тек әрекеттерді қайталаса, ақыл-ой дамуының төмендеуі туралы ойлауға болады. 4 жастан асқан балаларда сюжеттік ойынды кеңейту мүмкіндігінің болмауы дамудың зақымдалуы туралы айтады, ал сол жастағы манипуляция деңгейінде ойнау дамудың терең артта қалуын көрсетеді. Басқа көрсеткіштерді ескере отырып, осы ерекшеліктердің болуы ақыл-ойдың төмендеуін көрсетуі мүмкін.
7 жастағы балаларды диагностикалаудың басты мақсаты - олардың мектепте оқуға психологиялық дайындығын мақсатты түрде зерттеу.

"Мектепке психологиялық дайындық" ұғымына бірнеше маңызды компоненттер кіреді: ақыл-ой, мотивациялық, эмоционалды-ерікті және коммуникативті дайындық (яғни баланың өз құрдастарымен және жаңа ересектермен қарым-қатынасын құра білуі).

Мектепте оқуды бастағанда баланың қажетті базасы қалыптасқаны өте маңызды: дене денсаулығы; барлық психикалық функциялардың жеткілікті даму деңгейі; эмоциялық-еріктік жетілуі; құрдастарымен және ересектермен қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру; қоршаған орта туралы білім мен түсініктердің жеткілікті қоры, сауат, есеп элементтеріне ие болу; танымдық белсенділік, сабаққа қызығушылық.

В.И.Лубовскийдің, К.С.Лебединскийдің, М.С.Певзнер, Н.А.Цыпинаның және т.б. зерттеулері психикалық дамудың тежелуі кезінде психикалық функциялардың біркелкі қалыптаспауы орын алатынын көрсетеді, бұл ретте жекелеген психикалық процестердің зақымдануы да, дамымауы да байқалады. Психикалық үдерістерді және психикалық дамуы тежелген балаларды оқыту мүмкіндіктерін зерттеу кезінде (Т.В.Егорова, Г.И.Жаренкова, В.И.Лубовский, Н.А.Никашина, Р.Д.Тригер, Н.А.Цыпина, С.Г.Шевченко, У.В.Ульенкова, Л.В.Кузнецова және т.б.) олардың танымдық, тұлғалық, эмоциялық-ерік саласындағы және мінез-құлқындағы бірқатар ерекше ерекшеліктер анықталды: жоғары деңгейдегі тұрақсыздық (истощаемость) (және оның нәтижесі ретінде - жұмысқа деген төмен қабілеттілік), эмоциялардың жетілмеуі, еріктің әлсіздігі, психопатияға ұқсас мінез-құлық, жалпы мәліметтер мен түсініктердің шектеулілігі, сөздік қордың аздығы, дыбыстық талдаудың қиындықтары, интеллектуалды әрекет дағдыларының қалыптаспауы. Психологиялық-педагогикалық тексеру кезінде ойлаудың даму деңгейін бағалау үшін баланың жұмыс нәтижелерін сөздік және көрнекі материалдармен салыстыру маңызды.

Осылайша, оқу техникасы нашар болған жағдайда, психикалық дамуы тежелген балалар оқыған мәліметті түсінуге тырысады да кейде қайта – қайта оқу байқалуы мүмкін.

Зияты зақымдалған балаларда түсінуге деген ниеті жоқ, сондықтан олардың мазмұндауы бірізді емес және логикаға сай болмайды. Бұл балалардың жазуы да қанағаттанарлықсыз болады, ол мамандардың пікірінше моториканың дамымауы, кеңістіктік қабылдаумен байланысты болуы да мүмкін. Пдт балалар сөздерді дыбыстық талдау кезінде қиындықтарды сезінеді. Зияты зақымдалған балаларда бұл ерекшеліктер өте күрделі келеді. Математикалық білімдерді зерттеу кезінде сан құрамын, оннан кейінгі сандарға өтуде, жанама сұрақтарға қатысты есепті игеруде, және т.б. міндеттерді шешуде қиындықтар байқалады, бірақ, айтылғандай, ақыл-ойы бұзылған балаларға қарағанда, пдт балаларға көмек көрсету тиімділігі жоғары. Психикалық дамуы тежелген балалардың кейбір ерекшеліктері осындай және оларды медициналық-педагогикалық комиссияға жиі жібереді. Зиятты зақымдалуына ұқсастық анализаторлар жұмысының бұзылуында да болуы мүмкін, олар балалардың танымдық іс-әрекетінде белгілі бір қиындықтар туғызады, ал мектепте оқыту жағдайында үлгермеушілікке әкеледі. Сондықтан бұл бұзылыстарды зияттың зақымдалуынан ажырату өзекті міндет болып табылады.

Көру және есту қабілеті зақымдалған бар балалар қарапайым жағдайларда дәрменсіз болып, зияты зақымдалған балалар сияқты әсер береді. Бірақ егер есту қабілеті нашар балаға оның есту қабілетін қажет етпейтін логикалық сипаттағы тапсырма ұсынылса (жіктеу, себеп-салдарлық байланыстарды ескере отырып суреттерді салу және т.б.), ал көру қабілеті нашар балаға тиісті ауызша тапсырмалар берілсе, онда олар оларды орындайды.