Топырақ құнарлылығын қалпына келтіру: компостинг

1. Топырақ құнарлылығының түрлері

2. Топырақ құнарлылығының факторлары мен шарттары

3. Топырақты бағалау

Топырақ құнарлылығы туралы ілімнің дамуы Орыс топырақтанушысы В. Р. Уильямстың есімімен байланысты. Ол топырақ түзілу процесінде құнарлылықтың қалыптасуы мен дамуын зерттеді, топырақ қасиеттерімен өзара байланысын және оны ауылшаруашылық мақсатта пайдалану арқылы арттыру жолдарын көрсетті.

Құнарлылық-бұл топырақтың ерекше ерекшелігі, ол оның тау жыныстарынан басты сапалық ерекшелігі болып табылады. Құнарлылық-бұл топырақтың пайда болуының нәтижесі, ал ауыл шаруашылығында қолданылған кезде - өсіру нәтижесі.

Топырақ құнарлылығының түрлері

Құнарлылықтың келесі түрлері бөлінеді: табиғи (табиғи), жасанды, тиімді (экономикалық) және ықтимал.

Табиғи құнарлылық-бұл топырақ адамның араласуынсыз табиғи жағдайда болатын құнарлылық. Табиғи құнарлылық бір жағдайда салыстырмалы түрде жоғары болуы мүмкін, екіншісінде өте төмен, бірақ әрқашан табиғи факторлар мен топырақ түзілу процестерінің үйлесімі мен бірлескен әсерімен анықталады. Таза түрдегі табиғи құнарлылыққа тек тың жерлер ғана ие. Ол биологиялық өнімділікпен анықталады, яғни. ауданның бірлігіне бір жылда пайда болатын өсімдік массасының мөлшері.

Жасанды құнарлылық-адамның мақсатты әсер етуі (өңдеу, тыңайтқыш, Мелиорация және басқа өсіру әдістері) нәтижесінде топыраққа ие құнарлылық. Тың жер айналымға енгізіліп, топырақ өндіріс құралы мен адам еңбегінің өнімі болған сәттен бастап, ол табиғи құнарлылықпен бірге жасанды құнарлылыққа ие болады. Оның таза түрінде ол жылыжайларда, жылыжайларда және т. б. өсімдіктерді өсіру үшін субстрат жасағанда пайда болады.

Жасанды құнарлылық белгілі бір дәрежеде өсірілген топырақтарға тән. Алайда, топырақ қаншалықты көп өсірілсе де, ол әрдайым жасанды түрде бірге топырақтың табиғи қасиеттеріне байланысты табиғи құнарлылыққа ие. Ауылшаруашылық мәдениеті неғұрлым жоғары болса, топырақтың бастапқы қасиеттері соғұрлым өзгереді және ондағы жасанды құнарлылық соғұрлым айқын болады. Алайда, өсірілген топырақ құнарлылығының қай бөлігі оның табиғи құнарлылығына жататынын және қайсысы жасанды екенін анықтау мүмкін емес. Құнарлылықтың бұл екі түрі бір-бірімен тығыз байланысты және тиімді (экономикалық) құнарлылықты құрайды.

Тиімді (экономикалық) құнарлылық-бұл өсімдік дақылдары түрінде сатылатын топырақ құнарлылығының бөлігі. Бұл жасанды және табиғи құнарлылықтың нақты көрінісі және белгілі бір әлеуметтік-экономикалық жағдайларда адамның топыраққа әсер етуінің нәтижесі. Демек, тиімді құнарлылық тәуелді болатын негізгі факторларға табиғи құнарлылық деңгейі ғана емес, өндірісте топырақты пайдалану шарттары, ғылымның, техниканың даму деңгейі және олардың жетістіктерін жүзеге асыру жатады және соңғысының өсуімен бірге өседі. Топырақ құнарлылығының бір бөлігі болып табылады.

Потенциалды құнарлылық-бұл топырақ түзілу процесінде алынған немесе адам жасаған (өзгерткен) қасиеттерімен анықталатын топырақтың жалпы құнарлылығы. Ол өсімдіктердің қоректік заттарының қорымен, олардың қосылыстарының формаларымен және өсімдіктерді басқа факторлармен – сумен, ауамен, жылумен (және бұл өсіру кезінде мүмкін) қамтамасыз етудің қолайлы жағдайларында топырақтың қабілеттілігін анықтайтын барлық басқа қасиеттердің күрделі өзара әрекеттесуімен сипатталады – ұзақ уақыт бойы өсімдіктерге қажетті мөлшерде қоректік заттарды жұмылдыру және тиімді құнарлылықтың жоғары деңгейін сақтау. Мысалы, шалғынды шымтезек батпағының үлкен құнарлылығы бар, құрғағаннан кейін және оны игергеннен кейін, резервтік қордың ішінара тұтынылуына байланысты мәдени өсімдіктердің өте жоғары өнімі алынады. Чернозем топырақтары жоғары потенциалды құнарлылыққа ие, төмен – подзоликалық.

Әр түрлі өсімдіктер топырақ жағдайларына бірдей емес талаптар қояды. Сондықтан олар топырақтың салыстырмалы құнарлылығы туралы айтады, яғни өсімдіктердің белгілі бір түрлеріне немесе өсімдік түзілімдеріне қатысты. Сол топырақ кейбіреулер үшін құнарлы және басқа өсімдіктер үшін жарамсыз болуы мүмкін. Мысалы, батпақты топырақтар батпақты өсімдіктер үшін өте құнарлы және далаға жарамайды, қышқыл подзолиялық өсімдіктер орман өсімдіктеріне қатысты құнарлы, галофильді өсімдіктер тұзды батпақтарда жақсы өседі.

Топырақ құнарлылығының факторлары мен шарттары.

Топырақ құнарлылығының факторлары мен жағдайларын ажыратыңыз. Біріншісіне өсімдіктердің азот және күл қоректену элементтері, сәулелі энергия, су, ауа және жылу – өсімдіктердің тіршілігі мен өсуінің қажетті факторлары, екіншісі – күрделі өзара әрекеттесуі өсімдіктерді жер факторларымен қамтамасыз ету мүмкіндігін анықтайтын қасиеттер мен режимдердің жиынтығы (физикалық және физикалық-химиялық қасиеттері, улы заттардың болуы және т.б.).

Топырақ құнарлылығының деңгейін анықтайтын негізгі көрсеткіштерді (жағдайларды) келесі топтарға біріктіруге болады:

1) топырақтың физикалық қасиеттерінің кешені-механикалық құрамы, құрылымы, физикалық-механикалық қасиеттері, ауа, су және жылу қасиеттері;

2) химиялық қасиеттер кешені-гумустық құрам, минералогиялық және химиялық құрам, макро - және микроэлементтердің жылжымалы нысандарының саны, уытты заттардың болуы, жеңіл еритін тұздардың артық болуының болмауы;

3) физика-химиялық қасиеттер кешені-реакция, сіңіру сыйымдылығы, алмасу катиондарының құрамы, негіздермен қанығу дәрежесі, тотығу-тотықсыздану әлеуеті;

4) биологиялық қасиеттер кешені-микроорганизмдердің саны, бактериялардың басым болуы (нитрификациялайтын, целлюлозаны бұзатын, азотты бекітетін), ферментативті белсенділік, топырақтың "тынысы", фитосанитариялық жай-күй;

5) Топырақ режимдерінің кешені – қолайлы су-ауа, тамақ және жылу.

Құнарлылық топырақтың қасиеттері мен режимдерінің күрделі өзара әрекеттесуі мен өзара әсерінің нәтижесінде пайда болатындығын атап өткен жөн. Топырақтың қасиеттері оның құнарлылық деңгейіне оң және теріс әсер етуі мүмкін.

Тың топырақты игергеннен кейін оның құнарлылығы топырақты өсіру шараларына байланысты өзгереді. Онда қолайлы бағытта (қоректік заттардың жинақталуы, су-ауа режимінің жақсаруы және т.б.) немесе қалаусыз (құрылымның бұзылуы, эрозия және т. б.) болуы мүмкін сандық және сапалық өзгерістер орын алады. Мәдени өсімдіктердің егінімен топырақтан көптеген қоректік заттар алынады, ал кірістілік соғұрлым жоғары болады. Сонымен қатар, жауын-шашынмен, эрозиямен және т.б. сілтілену нәтижесінде көп мөлшерде жоғалады, бұл топырақ құнарлылығының төмендеуіне әкеледі. Алайда құнарлылықтың тұрақты деңгейі үшін жағдайлар болуы мүмкін. Сондықтан топырақ құнарлылығының көбеюінің үш түрі бөлінеді: толық емес, қарапайым ирасшир.

Толық емес көбею кезінде құнарлылық бастапқы деңгейден төмен қалыптасады, бастапқы деңгейге оралу қарапайым көбеюді білдіреді, құнарлылық бастапқы деңгейден жоғары болған кезде кеңейтілген көбеюді білдіреді.

Тиімді құнарлылықты арттырудың негізгі әдістеріне органикалық және минералды тыңайтқыштарды ұтымды пайдалану, топырақты әктеу және гипстеу, өңдеу жүйесі, суару және құрғату, ауыспалы егіс жүйесін енгізу, эрозиямен күресу және өсімдіктердің ең өнімді сорттарын өсіру және т.б. жатады.

Тың топырақты игергеннен кейін оның құнарлылығы топырақты өсіру шараларына байланысты өзгереді. Онда қолайлы бағытта (қоректік заттардың жинақталуы, су-ауа режимінің жақсаруы және т.б.) немесе қалаусыз (құрылымның бұзылуы, эрозия және т. б.) болуы мүмкін сандық және сапалық өзгерістер орын алады. Мәдени өсімдіктердің егінімен топырақтан көптеген қоректік заттар алынады, ал кірістілік соғұрлым жоғары болады.

Топырақты бағалау және бағалау

Бонитировка (лат. bonitоs - қатерсіз топырақ)-бұл топырақтың өнімділігі бойынша мамандандырылған ғылыми-өндірістік сыныптамасы. Ол аймақтық аймақта өсірілетін негізгі дақылдардың орташа көпжылдық өнімділігімен ауылшаруашылық өсімдіктерінің өсуі үшін маңызды топырақтың объективті табиғи қасиеттері мен режимдерін салыстыруға негізделген.

Нижний Новгород губерниясының топырақ мысалында алғаш рет В.В.Докучаев н.М. Сибирцевтің қатысуымен топырақты бағалаудың ғылыми әдісін жасады, оның негізінде әр топырақтың топырақ құнарлылығын қалыптастыратын көптеген қасиеттері бар екендігі көрсетілді. Алайда, барлық белгілер бағалау критерийлері бола бермейді, тек уақыт өте келе өзгерістерге бейім емес, құнарлылық деңгейін сенімді сипаттайды және өнімділікпен байланысты. Сонымен қатар, табиғи аймақтың ерекшеліктерін, оның агроклиматтық көрсеткіштерін ескеру қажет – жылу жағдайлары мен су режимі (температура сомасы 10 ° C-тан жоғары, ылғалдану коэффициенті, климаттың континенталдылық дәрежесі), өйткені топырақ құнарлылығын анықтайтын табиғи қасиеттер топырақ-климаттық аймақтарда ерекшеленеді.

Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарын ылғалмен қамтамасыз ету жеткілікті гумидтік климат жағдайларында (Тайга-орман, борозем-орман аймағы) шығымдылықтың ең үлкен корреляциялық байланыстары егістік қабатындағы қарашіріктің құрамымен, тұзды сорғыштың рН-мен, гидролитикалық қышқылдықпен, физикалық саздың құрамымен, сіңірілген негіздердің сомасымен, негіздердің қанығу дәрежесімен байқалады.

Топырақ бонитетін сипаттайтын қасиеттері бар құрғақ климат жағдайларында (орманды дала, дала, құрғақ дала, шөлейт аймақтар): егістік қабатындағы қарашіріктің болуы және оның қарашірік көкжиегінің барлық қалыңдығындағы қоры т/га, қанығу дәрежесі және сіңіру сыйымдылығы, гранулометриялық құрамы (% физикалық саз). Тұзды топырақтарда-оңай еритін тұздардың болуы, тұзды топырақтарда-сіңірілген натрийдің болуы.

Топырақтың өнімділігіне және, тиісінше, дақылдардың өнімділігіне басқа факторлар әсер етеді, оларды анықтау қиын (жуылу немесе дефляция дәрежесі, жалаңаштығы және т.б.). Мұндай факторлар осындай топырақтардағы өнімділікті салыстыру бойынша есептелетін түзету коэффициенттерінің көмегімен жеке ескеріледі.

Топырақ белгілерінің жоғарыда аталған тізімі бағалау жұмыстарындағы жергілікті ерекшеліктер мен дәстүрлі тәсілдерге сәйкес нақтыланады. Беларусь жағдайында мұндай белгілер:

● топырақтың белгілі бір процестерінің көріну дәрежесі, топырақ түзуші жыныстардың физика-химиялық қасиеттері, Топырақ профилінің морфологиялық құрылымы бойынша анықталатын топырақтың генетикалық түрі мен әртүрлілігі,

● гранулометриялық құрамы,

● негізгі агрохимиялық қасиеттері – қышқылдығы, негіздермен қанығу дәрежесі, қарашіріктің құрамы, фосфор мен калийдің жылжымалы нысандары, жалпы және жеңіл гидролизденетін азоттың, алмасатын кальцийдің, микроэлементтердің және т. б. мөлшері.

2. Топырақ құнарлылығының факторлары мен шарттары қандай?

3. Топырақты бағалау яғни бонитировкалауға сипаттама беріңіз?