Дәріс курсы Инклюзивті білім беру
Адамдардың девиантты дамуының психологиялық типологиясы
жүктеу/скачать 196,5 Kb.
|
| 3. Адамдардың девиантты дамуының психологиялық типологиясы
Қазіргі зерттеулер көрсеткендей, адамның денесінің кез-келген жүйесінің патологиясы (орталық жүйке жүйесі, эндокриндік, дәнекер тіндік және т.б.) іс жүзінде психикалық даму проблемаларының түпкі себебі болуы мүмкін. Іс жүзінде, инклюзивті білім беру мекемелеріндегі психолог мұндай адамдардың психикалық көріністерінің үлкен жеке өзгергіштігіне тап болады. Тек дамудың сапалы типологиясы маманға дамудың әр нұсқасына тән мәселелерге назар аудара алады, білікті психологиялық сараптама жүргізуге және түзету-дамыту көмегінің типтік формаларын құруға көмектеседі. Кез-келген ауытқуды адамның жеке басының дамуының жеке бағдарымен салыстырған кезде ғана қарастырған жөн. Мұндай жағдайда адамдарды белгілі бір стандарттарға сәйкес фронтальды оқытуды ұйымдастыру өте қиын (бұл инклюзивті білім берудің негізі), сонымен қатар жеке тенденцияны, «теңдестірілген қарым-қатынасты, адам мен қоғам арасындағы үйлесімді тепе-теңдікті» анықтау. [6] Психикалық дамудың бүкіл иерархиялық құрылымын немесе оның жеке компоненттерін (психикалық функциялар, функционалдық жүйелер) қалыптастырудың ауытқуы белгілі бір білім беру, әлеуметтік-мәдени, этникалық жағдай үшін анықталған әлеуметтік психологиялық нормативтен тыс, осы өзгерістің белгісіне қарамастан (алдын-ала немесе кешіктіру) девиантты даму ретінде қарастырылуы керек. Бұл девиантты дамуды талдау жүйесін анықтауға мүмкіндік береді: - онтогенездің идеалды моделі (немесе дизонтогенездің идеалды моделі), - дамудың осы нұсқасы үшін ерекше ерекшеліктерді ескеретін типологиялық модель, - жеке адамның дамуының нақты жеке ерекшеліктерін анықтайтын жеке модель. Психологиялық типология белгілердің жиынтығын «психологиялық синдром» ретінде қарастыра отырып, нұсқалардың біреуінің ықтимал көріністерін ескеруге мүмкіндік береді, сонымен қатар психологиялық диагноз қоюға, адамның одан әрі дамуының ықтималды болжамын анықтауға және психологтың топтық және жеке жұмысына қатысты түзету жұмыстарының тиісті бағдарламаларын жасауға мүмкіндік береді. В. В. Лебединский психикалық дизонтогенезді жіктеуде: 1. Мидың ерте органикалық зақымдануына байланысты барлық функциялардың дамуындағы жалпы тұрақты артта қалуды білдіретін дамымау (ең алдымен ми қыртысы). Зақымдану тұқым қуалайтын сипатқа ие болуы мүмкін (эндогендік) немесе ішілік, табиғи кезеңдерде немесе ерте балалық шақта әсер ететін сыртқы (экзогендік) факторлардың нәтижесі болуы мүмкін. Дамымаудың ең тән мысалы - ақыл-ой кемістігінің ең көп таралған түрі-олигофрения. 2. Кешіктірілген даму-бұл көбінесе ми қыртысының әлсіз органикалық зақымдануы (әдетте ішінара) немесе ұзақ және ауыр соматикалық аурулар нәтижесінде пайда болатын бүкіл психикалық даму қарқынының баяулауы. 3. Органикалық деменциямен сипатталатын зақымдалған психикалық даму-ерте жастан немесе үш жастан кейін мидың жаппай жарақаттарына, нейроинфекцияларға байланысты психикалық дамудың бұзылуы. Көптеген жағдайларда органикалық деменция прогрессивті сипатқа ие, 4. Тапшы психикалық даму. Бұл анализатор жүйелерінің - көру, есту және бұлшықет-кинестетикалық жүйенің (яғни тірек-қимыл аппаратының) жеткіліксіздігіндегі психикалық дамудың бұзылыстарымен айқын көрінеді. 5. Бұрмаланған психикалық даму-бұл жалпы дамудың, кешіктірілген, жеделдетілген және зақымдалған дамудың күрделі комбинациясының әртүрлі нұсқалары. Бұрмаланған дамудың себептері шизофрения, метаболикалық процестердің туа біткен жеткіліксіздігі сияқты кейбір процедуралық тұқым қуалайтын аурулар болып табылады. Ерте балалық аутизм-бұл бұзылудың ең жарқын мысалы 6. Эмоционалды-еріктік саланың қалыптасуының бұзылуымен байланысты гармоникалық психикалық даму. Оған психопатия және білім берудің өте қолайсыз жағдайларына байланысты адамның патологиялық дамуы жатады. Осылайша, В.В. Лебединскийдің психикалық дизонтогенезін жіктеуде дизонтогенездің үш тобы ұсынылған. Бірінші топ-артта қалу (артта қалу) түріндегі ауытқулар: ақыл-ой дамуы мен ақыл-ой дамуының тежелуін қамтитын дамымау және кешіктірілген даму. Жеткіліксіз даму нұсқаларының ерекшелігі барлық (жаппай, кідіртілген) немесе жеке (ішінара) психикалық функциялардың, олардың негізгі компоненттерінің орташа баяулығына қатысты жеткіліксіздік болып табылады. Екінші топ-асинхрония түрі бойынша (диспропорция): ерте балалық аутизм мен психопатияны қамтитын бұрмаланған және үйлесімсіз даму. Асинхронды даму дамудың негізгі қағидатының (гетерохронияның) бұзылуымен сипатталады, онда дамымаудың, жедел (акселеративті) дамудың, жеке психикалық функциялардың және олардың негізгі компоненттерінің құрылымының бұрмаланған дамуының күрделі үйлесімдері байқалады (негізгі аффективті компоненттің басым бұзылуымен). Үшінші топ-зақымдану түрі бойынша (сыну, түсу): зақымдалған және тапшы даму, оған органикалық деменция және анализатор жүйелерінің ауыр бұзылыстары кіреді: көру, есту, тірек-қимыл аппараты, сөйлеу, соматикалық аурулар жағдайында даму. Әр түрлі даму бұзылулары бар адамдарды арнайы оқыту тәжірибесінің талаптары осы адамдарды зерттеуді ынталандырды, оның барысында қалыпты адамдың психикалық дамуында кездесетін ең көп кездесетін заңдылықтар әртүрлі ақыл-ой және физикалық кемістігі бар адамдарда байқалатыны анық болды. [7] Мұны алғаш рет дәрігер және психолог Г. Я. Трошин «тәрбиенің антропологиялық негіздері.Қалыпты емес адамдардың салыстырмалы психологиясы» 1915 жылы Петроградта жарық көрді. Содан кейін оны Л.С. Выготский бірнеше рет атап өтті. 1923 жылы ол адамдың қалыпты және патологиядағы дамуының негізгі заңдылықтарының ортақтығы туралы тезис ұсынды. Бұл қауымдастық даму бұзылыстары бар адамдарды зерттеумен айналысатын бірқатар байланысты ғылымдардың зерттеу нәтижелерін салыстыру кезінде анықталды. Дамудың жалпы заңдылықтары дененің барлық жүйелерінің, соның ішінде биологиялық және физиологиялық жүйелердің жетілуінде, сондай - ақ психикалық функциялардың дамуында байқалады. Қалыпты және девиантты дамудың мұндай жалпы заңдылықтарына, ең алдымен, психиканың даму кезеңдерінің белгілі бір реттілігі, бұрын қалыптасқан жеке психикалық функциялардың дамуы; психикалық функциялардың дамуындағы сеитивті кезеңдердің болуы; психикалық дамудағы қызметтің рөлі; жоғары психикалық функциялардың қалыптасуындағы сөйлеудің рөлі; психикалық дамудағы оқытудың жетекші рөлі; жүйке жүйесінің икемділігі; психикалық даму процесінде биологиялық және әлеуметтік факторлардың арақатынасы жатады. Оларды біле отырып, ауытқулары бар адамдардың әртүрлі санаттарының даму жолдарын, факторлары мен бағыттарын нәтижелі іздеуге болады. Қалыпты және қалыптан тыс адамның дамуының жалпы тенденциялары түзету әсерінің және өтемақы механизмдерінің маңызды жағдайын анықтайды: қалыптан тыс бала қалыпты дамып келе жатқан құрдастар сияқты онтогенетикалық дамудың барлық кезеңдерінен өтуі керек. Алайда, даму құралдары мен оның қарқыны сапалы түрде өзгереді, ал қалыпты емес баламен жұмыс нәтижелері қалыпты дамып келе жатқан адамдардың қол жеткізуімен толық сәйкес келмейді. Сонымен қатар, аномальды дамудың жалпы заңдылықтары мен ерекшеліктері бар, дизонтогенез жағдайында олар даму процесінің оның жүруінің әртүрлі қолайсыз жағдайларына реакциясы ретінде анықталады. Зерттеушілер девиантты дамудың келесі жалпы заңдылықтарын анықтайды: 1. Ақпаратты қабылдау, өңдеу, сақтау және пайдалану қабілетінің төмендеуі. В. И. Лубовский (1978) саңырау адамдардың ақпаратты қабылдауын зерттеу бойынша зерттеулерді талдады. Мұндай адамдарда сенсорлық қабылдауда немесе зақымдалған (есту) және басқа да сақталған анализаторларға (мысалы, визуалды) әсер ететін ынталандыруды қабылдау кезінде алынған ақпараттың жылдамдығы мен көлемінің төмендеуі анықталды. Жасы ұлғайған сайын ақпаратты қауіпсіз анализаторлармен қабылдау және беру сипаттамасы нормаға жақындап келеді, ал үлкен мектеп жасында көптеген саңырау адамдар компенсаторлық механизмнің маңызы бар тактильді-діріл сезімталдығының дамуының кейбір көрсеткіштері бойынша қалыпты адамдарды басып озады. В.И. Лубовский мен А. И. Мещеряковтың (1965) пікірінше, мұндай төмендеу кез - келген анализатордың ақауына байланысты пайда болатын жүйке процестерінің динамикасының кейбір жалпы дамымауынан (ең алдымен олардың қозғалғыштығынан), сондай-ақ интеранализаторлық байланыстардың әр анализатордың жоғарғы бөлімдерінің жұмысына қайталама әсерінен болады. Екі жағдайда да, қауіпсіз анализаторлардың функцияларын қалыпты деңгейге дейін дамытуға болады, бірақ бұл көп уақытты және түзету жұмыстарын арнайы ұйымдастыруды қажет етеді. Ақпараттың барлық түрлерін қабылдау жылдамдығының төмендеуі және уақыт бірлігіне келетін оның көлемінің төмендеуі, сондай-ақ бастапқы ақпараттың бұрмалануы, әсіресе орталық жүйке жүйесінің зақымдануына байланысты аномальды даму кезінде жиі кездеседі Қалыпты емес адамдардың психикалық белсенділігінің жалпы төмендеуі, ең алдымен танымдық, қоршаған әлем мен өзі туралы білім мен идеялардың тарылуына әкеледі. 2. Қоршаған шындық туралы идеялар мен түсініктерді қалыптастыру процесінің баяулауы. Дизонтогенетикалық дамудың кез-келген түрі шындықтың қалыпты психикалық көрінісінің бұзылуымен сипатталады: интеллектуалды қабілеттер төмендейді, немесе әлеуметтік жетіспеушілік анықталады немесе қоршаған шындық туралы ақпараттың кез-келген түрі (визуалды, есту, визуалды-есту, тиімді) түседі. Дамудың белгілі бір патологиясы бар адамның қалыпты дамып келе жатқан адамдар сияқты қоршаған шындықтың әртүрлі жақтары туралы бірдей толық және идеяларды қалыптастыру үшін ұзақ уақыт пен арнайы әдістер қажет. 3. Ауызша медиацияның қиындығы.Шындықты және өз тәжірибесін түсінуде маңызды рөл вербализация және іс-әрекетті ауызша реттеу процесіне ие. Тіпті Л.С.Выготский екі жастан бастап сөйлеу барлық психикалық процестердің одан әрі дамуында шешуші рөл атқара бастайды деген ұстанымды алға тартты. Сөйлеудің реттеуші функциясын қалыптастыру өте маңызды, ол сөйлеу функциясының дамуымен де, мидың фронтальды бөліктерімен де, озбырлықтың ми негізі ретінде де тығыз байланысты. [8] Нейрофизиологиялық зерттеулер көрсеткендей, фронтальды құрылымдардың жетілуінің кешігуі бірқатар дизонтогениялардың жалпы патогенетикалық сипаттамасы болып табылады, мысалы, ақыл-ойдың дамуы, ақыл-ой дамуының тежелуі, ерте балалық аутизм және т.б. психикалық дамудың барлық ауытқуларында көп немесе аз дәрежеде вербальды емес және ауызша мінез-құлықтың дивергенциясы (сәйкес келмеуі), сөйлеу тәжірибесіндегі бұзылулар және ауызша делдал болу қиындықтары, сөз бен іс-әрекет, сөз бен кескін арасындағы алшақтық. Ауызша жүйенің жеткіліксіз қатысуы ерікті реакцияларды реттеуде де, психикалық белсенділіктің басқа түрлерінде де кездеседі. Бұл есте сақтау және қабылдау процестеріне теріс әсер етеді: ауызша медиацияның шектеулі мүмкіндіктері объектілерді танудың жетілмегендігіне әкеледі, ал ауызша медиацияның ақаулары жадтың дамуындағы кідірісті анықтайды. Бұл құбылыс адамдардың әртүрлі топтарына тән-мысалы, көру қабілеті нашар адамдарды қабылдауды зерттеуде визуалды сигналдарды тікелей талдау ол туралы ауызша есеп беруден гөрі аз зардап шегетіні көрсетілген. Кейбір жағдайларда сөйлеу коммуникативті функциясын жоғалтады немесе зерттеулерде адамдардың өзара әрекеттесуді ұйымдастыру үшін дамымаған сөйлеуді қолданудың қиындықтары байқалады. Мұның бәрі дамудың бұзылуымен байланыс құрылымына әсер етеді. Қарым-қатынас құралдарының сарқылуы және оның функцияларын ішінара қысым көрсету қарым-қатынасты құрылымданбаған және жалпы даму бұзылулары бар адамдарды толық әлеуметтендіру үшін аз жұмыс істейді. 4. Дамудың әлеуетті мүмкіндіктерінің болуы.Арнайы психология саласындағы зерттеулер қазіргі патологиялық процесі жоқ адамдардың барлық санаттарында жоғары психикалық функциялардың қалыптасуына мақсатты әсер ету арқылы дамудың әлеуетті мүмкіндіктерінің болуын көрсетеді. Оқу мен тәрбиенің қолайлы жағдайларында адамдардың дамуындағы ауытқулар түзетіледі, жоғалады немесе басқа сапалы өрнек алады. Түзету тәрбиесі мен оқытудың қолайлы жағдайларында жүзеге асырылатын өтемақы мүмкіндіктері адамдардың психикалық дамуының біркелкі еместігін тегістейді және белгілі бір дәрежеде жояды. Сонымен қатар, заңдылық ретінде функцияларды белгілі бір деңгейге дейін жақсарту мүмкіндігі, көбінесе жас стандарттарына жетпейді, сонымен қатар функцияларды түзету ұзақтығы да әрекет етеді. Даму атипиясындағы адамдың қазіргі даму деңгейі оның әлеуетті даму шеңберімен айтарлықтай шектелуі мүмкін. Бұл маңызды заңдылықтың ашылуы адамдарға уақтылы ұйымдастырылған көмекті қажет етеді. Осылайша, бұзылған дамудың айрықша ерекшелігі оның өздігінен, тәуелсіздігімен және ересектердің балаға көмегі болған жағдайда ғана психикалық даму мәртебесін жоғарылату мүмкіндігінің бұзылуы деп қарастырылуы керек. 5. Әлеуметтік бейімделудің қиындықтары. Л. С. Выготский бастапқы және қайталама ауытқулары бар адамдардың психикалық дамуының заңдылығы ретінде олардың әлеуметтік бейімделуінің қиындықтарын, әлеуметтік ортамен өзара әрекеттесу мен қатынастардағы қиындықтарды қарастырды (1934). Кез-келген кемшілік адамның маңызды қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі мен оған қол жетімді жағдайлар арасындағы оңтайлы тепе - теңдікке қол жеткізуді қиындатады, оның ішінде таза тұрмыстық, мысалы, арбаға кіруге арналған пандустардың болуы, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық-жақын әлеуметтік ортаның осындай адамдармен қарым-қатынас жасауға дайындығы. Бұл параметр соңғы жылдары білім берудегі интеграциялық процестердің күшеюіне және олардың ауытқуларының ауырлығы мен сипатына қарамастан адамдардың әлеуметтік құзыреттілігін дамытуға берілген мәнге байланысты ерекше маңызды болды. Ерекшеліктердің келесі тобы дизонтогепетикалық бұзылулардың қандай да бір тобына тән заңдылықтар, мысалы, талдағыш жүйелердің (көру, есту, тері, қозғалыс) дамымауы салдарынан туындаған немесе өзінің негізінде бас миының ерте органикалық зақымдануы бар (ақыл-ой кемістігі, церебральді-органикалық генездің психикалық дамуының тежелуі және т.б.). Сонымен, соңғы топ - дизонтогенездің белгілі бір түріне тән ерекше заңдылықтар.Психикалық дамуы бұзылған адамдардың әртүрлі топтарын зерттеу көрсеткендей, дамудың әр түрінің белгілі бір ақауларға байланысты, осындай адамдардың бір санатын екіншісінен ерекшелейтін күрделі ерекшеліктері бар (ақыл-ой кемістігі немесе ерте балалық аутизм типіндегі бұрмаланған даму немесе визуалды анализатордың жетіспеушілігіне байланысты тапшы даму және т.б.). Тақырыпты қарастыра келе, бұзушылықтың белгілі бір түрінде дамудың жалпы және нақты заңдылықтарын дұрыс түсіну бастапқы ақаудың табиғатын білуге және адамның психикасының қалыптасуындағы қайталама ауытқулардың қалыптасуына табиғи әсер етуге байланысты, олар бірге психикалық дамудың барлық бағытына әсер етеді. [9] жүктеу/скачать 196,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|