Дәріс тақырыбы және тезистер Сағат көлемі

Тамыз айы болатын институттың жанына екі қатты қиналып, кітаптарды парақтап, отырған қыздарды көрген студент, олардың мұндай ішкі күйлерін жақсы түсініп, олардың орнына өзін жеңіл қоя біледі, талапкер болған кезін еске алып, институт есігінде емтиханға шақыру уақытын күтіп отырғанын еске түсіреді.

Біраққарым- қатынас субъектісіне маңыздысы басқа адамды түсінумен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар индивид ретінде көңіл аударып, онымен қарым-қатынасқа түсіп, оны түісініп және қабылдау керек. Серіктесімен қарым-қатынас кезінде ол өзі қалай қабылдайтынын саналы түрде субъектінің түсінуірефлексиятүрінде көрінеді.Рефлексия басқа адамды қабылдау құрамына енеді. Басқа адамды түсіну, көбінесесубъектіні қабылдаған сияқты оныңөзіне қарым-қатынасын саналы түрде түсіну. Осыған орай, адам бір-бірін қабылдауда айнадағы екі еселенген бейнеге сәйкестедіруге болады. Адам басқа да адамды бейнелеуде, осы өзгені айнада қабылдап өзін де бейнелейді

Егер де әрбір адам барлық кезде толық ғылыми ақпаратпен негізделген адамдар жайында білсе, ол өзі қарым-қатынасқа түскенде, олонымен еш қатесіз дәл өзара әрекеттесуінде қарым-қатынасқа түсе алар еді. Дегенмен күнделікті өмірде, ереже бойынша, субъекті нақты ақпараттық дәлелі жоқ, оны басқа адамдарға олардыңәрекетіне немесе олардың істегендері жайлы айтуға тура келеді.Басқа адамныңсебепті қылықтарын оның сезімдерін, тілектерін, ойларын, және мотивтерін сипаттау арқылы түсіндіру каузальды атрибуция деген атқа ие (лат.тілінде causa-себеп және atributio-бөлісемін) немесе себепті интерпретация деп аталады.

Педагогтардың себептерді қате интерпретатциялауыбаланың қылықтарын қиындата түседі, ал кейде тіптен мектепте қалыпты пеагогикалық қарым-қатынас болуы мүмкін емес. Каузальды атрибуция көбінесе санадан тыс жүзеге асады немесе басқа адамдармен идентификациялау негізінде тағы басқа сол мотивтер немесе сезім жаңылуы субъектініңөзі санап ойлап анологиялық ситуыцияда туатын немесе әріптесіне айналған қатынаста болатын таңдалған негізгі серотипті көрсетеді.

Стереотипизация –қылықтарды және интерпретатцияларын топтастыруы (кейде ешқандай негізсіз) оларға ендігі белгілі себептерінің жолдарымен беруі немесе танымал сияқты құбылыстармен,яғни әлеуметтік стереотиппен жауап беруі. .Стереотип бұл жерде қалыптасқан адам бейнесін мөр сияқты қолданады. Стереотипизация субъектінің жеке адамдық қабылдауда өзінің тәжірибесімен жалпылау ретінде құрылуы мүмкін, дәлелге келетін кітаптар алынған кинофильмнен тағы басқа таныстарының білдірген пікірлерінің есінде қалғаны. Сонымен қатар, осындай білімдер тек күдікті ғана емес, дұрыс қорытындыларының жанында терең қате болуы да мүмкін.Қалыптасқан тұлғааралық сияқты стереотипке қарағанда басқа адамды түсіну эталоны қолданылады.

Сонымен әлеуметтік психологиялық сұрақнамаларда, адамның сыртқы және оның міңездерінің бітістері арасындағы біртекті байланыстар туралы көпке танымал терең стереотиптік көзқарастар туралы айтылады.

72 сұралған адамның 9 адамның айтуынша, төрт бұрышты жақтарға, иектерге күшті ерік- жігер тән, 17 адамның айтуыншаүлкен маңдайлы адамдарды- ақылды.‡ш адам қатты шаштары барларын, ерекше мінезі бар деп қарастырған. Бесеуінің айтуынша, орташадан төмен бойы бар адамдар әрқашанда билік етуімен, жігерлігімен, барлығына әмір етуді қалайтындығымен ерекшеленеді. Бес адамның пікірінше, көрікті адамдар не ақымақ, не болмаса-өзін-өзі жақсы көретіндер. Екуінің пікірінше, жіңішке, қансыз еріндері болса, ол өзін жақсы көресетуге тырысатын, ал шың мәнісіндесұм адам (ханжа)және оған тұйықтық тән.

Белгілі стереотип, бұл бұрын болған тұлғааралық қабылдауүрдісіне қатысты, адамдардыарнайы қабылдауларында қателіктер істеп және олармен қарым-қатынас үрдісі барысында аяқ асты өзгерістерге ұшырады.

Стереотипизация каузалды атрибуция механизмі ретінде, американдық нәсілдердің дәстүрлі түсіндірулерінденегрлердің қылықтарын агрессивті жыныстық, дөрекі, айтып болмайтындай және т.б. , қарастырады.Мына берілген жағдайдағы стереотипизация наным-сенімдер сипатына ие: этникалық наным-сенімдер жеткілікті тұрғыда кең таралған болып табылады.

Каузалды атрибуциялық мінездерпсихологияда жақсы зертелген, әр түрлі жағдайларға байланысты. Сонымен, мысалға басқа адамды қабылдау кезінде, яғни субъект қабылдауда алатын, бастапқы ақпараттар үлкен роль атқарады.

Психологиялық экспериментте екі топтың студентеріне бірдей адамның суретерін қайта көрсеткен. Бірінші жағдайда экспериментаторға, оны танымал ғалым ретінде, ал екіншісі- қылмыскер ретінде қабылдаған. Оған мінездеме беруді сұраған зерттелуші бірінші топ (ақпараттыққатар ғалым деп санаған) суретке түскен адам үнемі жұмыстан қолы тимейтін, ақылды, жақсы ақкөңіл деп айтқан. Ал екінші топ пікірінше,(қылмыскер қатары) біздің алдымызда өте қатыгез, шешімді, дөрекі адам. Адамның суреті деген дәл сол сурет- көзі бір жағдайда интепритацияланады, яғни ақылды және сыпайы ретінде, ал екіншісі - қайырымсыз және қатал ретінде.

Белгілі жәйт, алынған ақпарат қатал қабылдау үрдісіне бағытталған, бет әлпетіненғалым немесе қылмыскер стереотип бейнесіндеұқсас бағалауы.

Студентерге жағымды және жағымсыз қарым-қатынасты тудыратын стеоретиптер, мұғалімнің субъективті қарым-қатынасына қарай бағытталады. Үлкен топтағы экспорттыұстазтар, олар 400 болған, ксерокөшірмеден өткізген студенттердің жеке іс құжаттарын таратқан (анкета, автоөмірбаян, фотокарточка,жазбаша жұмыстарның үлгісі жэне т.б).Әрбір эксперт студенттің жан-жақты мінезін оқып білуі керек еді. Барлық студенттерден алынған мінездемелер зерттеуде топты екіге бөлуге мәжбүрболады. Бір топтың эксперттары студенттердің жақсы бағаларын мінездеді, ал екінші жағы керісінше, жағымсыз жақтарын эксперттер бірауыздан жетілдірілген жауаптар берді.

Эксперименттің мақсаты неде еді? Шын негізінде барлық 4010 эксперттер бір ксерокөшірмеден өткізілген жеке іс қағаздарын алды.Оның ерекшелігі мынада болды, 200 тек жеке іс қағаздардағы суреттерсымбатты, салмақты, алдын ойлағыш, ақылды жас адам деп, ал қалған 200 суреттің фотоваты сол жастағы адамның аз қызықтыратын суреті еді. Бірінші суретке жағымды мінездеме, ал екіншіде керісінше, студенттердің сыртқы бейнесін бағалауды эксперттерден ешкім сұрамады, бірақ шындығында сыртқы бейнесі мәнді және эксперт нәтижесіндегі айырмашылықты білдіріп көрсетеді екен.

Каузальды атрибуция кезінде өзі қатысы жоқ субъектінің қабылдауы жағымды немесе қарама-қайшы болады. Осындай жағдайларда шартты эксперимент мұғалімдердің өздеріне мүлдем таныс емес оқушыларға тапсырма беру арқылы қорытындылады. Оларға алдын-ала қай бала тартымды, ал қайсысы керісінше екендігі айқын болды. Тіпті бұл тартымды балалар қателік жасаған күнде де, (экспериментатормен кездесу кезінде) «тартымды еместерден» үміт күтеді. Бұл экспериментерде көрсетілген тәуелділіктер эффект ореолы деген атқа ие.

Эффект ореалдың маңызы мынада: адамның қалдыратын жалпы жағымды әсері субъективті түрде соның жағымдысын және сапаларын бағалауға алып келеді, яғни қабылдауға берілмеген; сонымен қатар жалпы жағымсыз белгілер соған сәйкес жағымсыз бағалауларды тудыртады. Көбінесе эффект ореалы, яғни субъектінің қабылдауы кішігірім ақпаратты қабылдағаны туралы ойын білдірген кезде пайда болады. Бір жағынан, ондай эффектілер таныс адамдарды қабылдаған кезде, бірақ оған эмоциональды қарым-қатынасы айқын көрінген жағдайларда кездеседі.

Осыған орай, педагогикалық көзқарастарда қалт жібермейтін, кейбір кезде мұғалімдердің мәдениетінде сыныптағы өздері «жақсы көретіндерін», оқушыларды бағалауда субъективті қателіктерге және олардың жеке адамдық сапаларын қате қабылдауына әкеледі.

Тұлғааралыққабылдаудың аяғында күнделікті әлеуметтік бағалау процесіндегі әрекеті оның мінезін өзгертеді. Тұрақты каузалды атрибуция қарама-қарсы әрекет эффект ореалын ұсынады. Дәл осы сол мінез адам мен адамныңүлкен ортада бір-бірін түсінуге көмектеседі.