5. Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары Кәсіпкерлік қызмет тек бір ғана меншік формасымен (жеке, ұжымдық, қоғамдық) байланысты емес. Оның әр түрлі нұсқалары мен үйлесімдері болуы мүмкін. Бұл кәсіпкерлікпен шұғылдану үшін қолданылған капиталдың толық меншік болуы міндет емес. Қарыз капиталын қолдануға болады, алайда қарыз капитал пайданың белгілі бір бөлігімен бірге қайтарылады. Сондықтан оны пайдалану кезінде кәсіпкердің экономикалық тәуекел дәрежесі өседі.
Меншіктің формасына сәйкес кәсіпкерліктің үш түрін атап кетуге болады:
индивидуалдық немесе жеке кәсіпкерлік;
серіктестік немесе партнерлік;
корпорация (акционерлік қоғам).
Индивидуалдық (жеке) кәсіпкерлік деген бір адам иелік ететін бизнес. Индивидуалдық бизнестің иелік етушісі сонымен бірге менеджер қызметін атқарады. Оның мүлкі мен жауапкершілігінде шек болмайды. Индивидуалдық кәсіпкерліктің басты кемшілігі- капиталаның аз мөлшерде болуы.
Артықшылықтары: меншік иесінің әрқайсы барлық пайданы иемденеді, өзгерістердің қандайын болмасын өзі жүргізе алады. Индивидуалдық бизнесмен заңды тұлға болмайды. Сондықтан ол тек табыс салығын төлейді, корпорацияға белгіленген салық төлемейді. Бизнестің аса кең тараған бұл формасы ұсақ дүкендерге, қызмет сферасына, фермаларға, заңгерлік іс-әрекеттерге тән болады.
Серіктестік (партнерлік) дегеніміз екі және одан көп адам иелік ететін бизнес. Бұл да заңды тұлға емес, сондықтан табыс салығын ғана төлейді және фирманың барлық қарыздарына шексіз жауапкершілік артады.
Артықшылығы: ұйымдастырылуы жеңіл, қосымша қаражаттар және жаңа идеяларды іске тарту мүмкіндігі болады.
Кемшіліктері:
шаруашылық дами түскенде қаржы ресурстарының тапшылығынан қосымша капиталды іске тарту мүмкіндігі шектелген;
фирма мүшелерінің барлығы бірдей іс-әрекет мақсаттарын жетіле түсінбеуі;
фирма табыстары мен шығыстарындағы бірге тапқан мүліктерді бөлудегі әр кісінің үлес салмағын анықтаудың қиындығы. Брокерлік кеңселер, аудиторлық фирмалар, қызмет көрсету сферасының мекемелері және т.б. көбінесе, серіктестіктер формасында ұйымдастырылады.
Корпорация деп бір заңды тұлға болып бірлесіп, кәсіпкерлік қызмет жасау үшін қосылған адамдар жиынтығын атайды. Корпорация меншігіне құқықтар акцияларға сәйкес бөлшектерге бөлінеді, сондықтан корпорацияның иелері акциялар ұстаушы, ал корпорацияның өзі- акционерлік қоғам деп аталады. Корпорацияның табыстарына корпорация салығы салынады. Акциялардағы үлестеріне сәйкес белгіленетін корпорация қарыздары үшін, корпорация иелері шектеулі жауапкершілік артады.
Корпорацияның артықшылықтары:
акциялар мен облигацияларды сатып ақша капиталын іске тартудың шексіз мүмкіндігі;
акционерлер құқықтарының заттық (мүліктік) құқыққа және жеке құқыққа бөлінуі. Мүліктік құқыққа дивиденд алу және фирма жойылған жағдайда оның мүліктерінің құнының бір бөлігін алу құқығы жатады. Жеке құқыққа акционерлік қоғамның істерін басқаруға қатынаса алу құқығы жатады. Акционер заңдық құқығын жоғалтпай басқаруға, қатыспауына болады;
басқару қызметтерін жүргізуге сырттан жоғары квалификациясы бар мамандарды шақыра алады;
корпорацияның тұрақты қызмет етуі. Қоғамнан әлдебір акционердің шығуы фирма қызметіне, оның жабылуына әсер етпейді.
Бизнес ұйымдастырудың корпоративтік формасының кемістіктері:
акция ұстаушыларға дивиденд түрінде төленетін корпорация табысының бөлігіне екі жақты (екі рет) салық салынуы: біріншісі- корпорация пайдасының бөлігі деп, екіншісі- акция ұстаушы табысының бөлігі деп;
экономикалық бейәрекеттердің, қылмыс жасауға қолайлы мүмкіндіктердің мол болуы;
меншіктену мен бақылау қызметтерінің бөлінуі. Акция иемденушілер барынша көп дивиденд алуға ынталы болады, менеджерлер оны азайтып ақшаны айналысқа жіберуге тырысады.
Корпорациялардың басқа да кемшіліктері болады, бірақ артықшылықтары одан көп.
Фирманың көлеміне сәйкес бизнес кіші (шағын), орташа және ірі бизнес болып бөлінеді.
Бақылау сұрақтары:
1
13
апта№ 13
дәріс
Дәріс 13. Бизнестегі тәуекелдер
1 Кәсіпкерлік тәуекелдің түсінігі және түрлері
2 Тәуекелдерді басқару және оларды бағалау әдістері
3 Тәуекелді төмендетудің 3 әдісі
4 Іскери құпиялардың түрі
Дәрістің қысқаша мазмұны:
Тәуекел - бұл шығынның пайда болу ықтималдығы немесе кірістің төмендеуін рұқсат ететін параметр. Кәсіпорынның тәуекелдері ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді жергілікті тәуекел кәсіпорынның даму перспективаларымен байланысты.
Әсер ету дәрежесіне байланысты кәсіпкерлік тәуекелдің мынадай түрлері бар:
* өндірістік;
* коммерциялық;
* қаржылық;
* кредиттік;
* пайыздық.
Өндірістік тәуекел өнімдерді, тауарлар мен қызметтерді өндірумен,
өндірістік қызметтің кез келген түрін жүзеге асырумен байланысты.
Коммерциялық тәуекел тауарлар мен қызметтерді сату, кәсіпкер өндірген немесе сатып алған процесстерде туындайды.
Қаржылық тәуекелдер - бұл көбінесе кәсіпорынның банктермен және басқа қаржы институттарымен қарым-қатынасы саласында пайда болатын алыпсатарлық тәуекелдер.
Валюталық тәуекелдер мыналарға байланысты: валюталық шығындар қаупі, сыртқы экономикалық, кредиттік және басқа валюталық операцияларды жүргізу кезінде бір шетел валютасының екіншісіне қатысты бағамының өзгеруін білдіреді.
Инвестициялық тәуекелдерге жоғалған пайда тәуекелі, кірістіліктің төмендеу тәуекелі және тікелей қаржылық шығындар тәуекелі кіреді.
Кредиттік тәуекел - қарыз алушының несие берушіге негізгі борышты және пайыздарды төлемеу қаупін қамтиды.
Биржалық тәуекелдер биржалық мәмілелерден болатын шығындар қаупін білдіреді. Осы тәуекелдерге коммерциялық мәмілелер бойынша төлемеу тәуекелі, брокерлік фирмаға комиссиялық сыйақы және т. б. төлемеу тәуекелдері жатады.
Селективті тәуекелдер - бұл капиталды инвестициялау түрін дұрыс таңдамау қаупі, инвестициялық портфельді қалыптастыру кезінде инвестициялау үшін бағалы қағаздарды сатып алу.
Банкроттық тәуекел - кәсіпкердің өз капиталын толық жоғалту қаупін
және оның алынған міндеттемелері бойынша есеп айырысу қабілетсіздігін білдіреді.
Кез-келген капиталды инвестициялау кезінде әрқашан тәуекел болады.
2. Тәуекелдерді басқару және оларды бағалау әдістері.
Тәуекелдерді басқару белгілі бір түрдің пайда болуын болдырмауды,
құнын айқындау, алдын алу іс - шараларын жүргізу,
шығындарды болдырмау немесе азайтуды білдіреді. Тәуекелді басқару жүйесінің маңызды сәті - бұл нақты ықтималдық пен тәуекел бағасын дұрыс бағалау, нәтижесінде кәсіпорын өз қызметін жүзеге асыру процесінде оған ұшырайды.
Тәуекел бағасы деп кәсіпорын үшін нақты шығындар, олардың азайту және өтеу шығындары деп түсіну керек.
Кәсіпкерлік тәуекелді басқару жүйесінің негізгі әдістері:
талдау, болжау, жоспарлау және есепке алу. Тәуекелді талдау кезінде көбінесе негізгі кезеңдердің көрсеткіштері, мақсаттардан ауытқулары және олардың себептері зерттеледі. Тәуекелді жедел талдау, дер кезінде әрекет етуге, шаруашылық қызметті жүзеге асыруда туындаған қиындықтардың тәуекел құнын төмендету мүмкіндігін береді. Алайда жедел талдау нәтижелері, алдын-алу шараларын әзірлеуді қамтамасыз ете алмайды, өйткені оларда алдын-ала шағылысу қасиеті болмайды. Бұл тек жоспарды әзірлеу барысында жүргізілетін перспективалы талдау аясында мүмкін.
Кәсіпкерлік тәуекелді сандық бағалау үшін екі
әдістер тобы қолданылады. Бірінші топ алдын-ала тұжырымдарға,
теориялық ережелер мен нәтижелерге қойылатын талаптарға,
логикалық ойлау негізінде белгілі бір шешімдерге негізделген. Әдістердің екінші тобы эмпирикалық тұжырымдарға негізделген, бұл жерде күтілетін тәуекелді анықтау кезінде модельдеу мен экстраполяцияны өткен тәжиребеге сәйкес қолдану
факторлары мен құбылыстар жатады.
3.Тәуекелді азайту жолдары
Тәуекелдерді басқару жүйесінің маңызды элементі олардың төмендеуі бойынша іс-шараларды әзірлеу болып табылады.
Компанияның тәуекелдерін төмендету бойынша іс-шаралар келесідей бөлінеді:
Нормативтік әдіс-бұл белгілі бір стандарттарды, лимиттерді белгілеу,
белгілі бір әрекеттерді орындауға шектеулер, атап айтқанда:
өнім шығарудың шекті көлемі, өнімді кредитке тиеп жөнелтудің шекті көлемі (тұтынушылардың қаржылық жағдайын ескере отырып), қарыз қаражатын тартуға арналған лимиттер, белгілі бір қызмет саласына инвестициялар көлеміне арналған лимиттер (нақты құрылымдық бөлімшелер, жауапкершілік деңгейлері және т. б. бойынша) және т. б.
Сақтандыру (резервтік) қорларын құру, атап айтқанда:
шикізат, материалдар және дайын өнім қорларының резервтік қорларын, кәсіпорынның, төлеуге арналған резервтік қордың есеп шотындағы ақшалай қаражаттың резервтік қалдығын
облигациялар бойынша пайыздар және артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер және т.б қамтиды.
Компания шығарған пайыздық тәуекелді сақтандыру үшін
және пайыздық мөлшерлеменің төмендеуінен болатын шығындар мүмкіндігімен байланысты облигацияларды мерзімінен бұрын өтеу, (өзгермелі) купон және т. б қолданылады.
Хеджирлеу шикізат, материалдар, дайын өнім бағасының өзгеруіне,
өнім, валюта бағамының ауытқуы және т.б факторлармен байланысты болады.
Әртараптандыру – кәсіпорынның технологиялық әр текті қызмет салаларын кеңейту қызметтерімен байланысты. Әртараптандыру- тәуекелдік пен кәсіпорындардың банкроттығы жөніндегі ықтималдылықты төмендетудің маңызды факторы болып табылады, бірақ бұл өндірістің икемділігі мен үлкен шығындарды талап етеді.
Кәсіпкерлік, оның анықтамасына сәйкес, облигациялар бойынша проценттерді төлеу үшін резервтік қордың және артықшылықты акциялар бойынша дивидендтердің және т. б. есеп айырысу шотындағы ақшалай қаражат тәуекелерінсіз мүмкін емес.
Компания шығарған кезде пайда болатын және пайыздық мөлшерлеменің төмендеуінен болатын шығындар мүмкіндігімен байланысты пайыздық тәуекелді сақтандыру үшін, облигацияларды мерзімінен бұрын өтеу, (өзгермелі) купон және т. б. қолданылады.
Хеджирлеу шикізат, материалдар, дайын өнім бағасының өзгеруіне, өнім, валюта бағамының ауытқуы және т. б.факторларға байланысты.
Әртараптандыру - технологиялық әр текті қызмет салаларын кеңейту саласындағы кәсіпорын. Әртараптандыру-тәуекел мен ықтималдылықты төмендетудің маңызды факторы
кәсіпорындардың банкроттығы, бірақ бұл өндірістің икемділігі мен үлкен шығындарды талап етеді.
Кәсіпкерлік, оның анықтамасы бойынша, тәуекелсіз мүмкін емес. Сондықтан тәуекелдерді басқаруды үйрену маңызды, яғни оларды талдау, жоспарлау және бағалау.
4.Тәуекел - кәсіпкерліктің негізгі белгілерінің бірі
Тәуекел - жоспар немесе болжауда қарастырылған нұсқамен салыстырғанда табыс алмаудың немесе зиян шегудің ықтималдығын қамтиды. Тәуекелдің бірнеше түрлері бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық, несиелік, проценттік.
Тәуекелдің мүмкін деңгейі осы қызметке қатысатын адамдардың санына кері тәуелді деген көзқарас бар. Көбінесе тәуекел сақтандыру кәсібімен шұғылданатын мекемелерде қолданылады.
Тәуекелді әртүрлі әдістермен өлшеуге болады:
статистикалық, мұнда бұрынғы шығындар статистикасына қарап болашаққа болжау жасайды.
эксперттік, мұнда мамандар мен тәжірбиелі бизнесмендер көзқарастары зерттеледі.
есептік талдау математикалық тәсілдерге негізделеді.
Бақылау сұрақтары:
