Абайға ана сүтімен, бесік жырымен, әке тағылымымен, ұлт фольклоры, ақындық поэзия өнерін ел ішіне таратушы ақын-жыршылар, шешен-билер, айтыс ақындарының жыр маржандары, сөз кестелерімен сіңіп, «ақындықтың Әбулхаят суып ішкізген, өлімді жеңген, мәңгі тірлік тапқызған» ақындық өнердің алғашқы нәрі - төл әдебиет, туған халқының рухани ой қазынасы. Мұны М.Әуезов: «Қазақ халқының, есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп келген өз даналығы, халықтың ауызша әдебиет қоры»- деп атап көрсеткен.
Абай төл әдебиеттің өзіне дейінгі фольклорлық және поэзиялық барша мұраларын өз жүрегі мен санасына сіңіріп қана қоймай, оны өзге халықтар әдебиетімен иық тірестірген, тың поэтикалық биікке көтеріп, қазақтың жаңа жазба әдебиетінің негізін салды.
Бұл жолда Абай ел билеу ісіне араласа жүріп фольклорлық мұралардағы қалыптасқан дәстүр үлгілерінің ел өміріндегі әдет-ғұрып, салт-сана, тіл өрнегі мен сөз мәдениетіндегі көріністеріне қанықты, оларды өзі де шебер қолдана білді. Абайдағы нақыл, ғибрат түріндегі ағартушылық мәндегі шығармалар, қара сөздеріндегі композициялық құрылым мен идеялық-мазмұндық сипаттардың шешендік үлгідегі көріністері - осының айғағы. Бұл орайда Абайдың «Бір дәурен кемді күнге - бозбалалық», «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат»,т.б өсиет мәндегі өлеңдері мен «Оныншы сөз», «Отыз жетінші сөз» сынды қара сөздерін дәлел-дәйек ретінде талдап оқыту орынды.
Абай сусындаған төл руханияттың фольклорлық мұраларынан өзге, қазақ поэзиясының көне бастаулары ежелгі дәуір әдебиеті, оның түркі халықтарына ортақ мұралары да енеді. Бұл жай Абай шығармашылығындағы ой-танымдардың әл Фараби, Ж.Баласағұн сияқты түркі халықтарына ортақ тұлғалардың туындыларындағы идеялармен сабақтастығынан айқын танылады.
Төл әдебиеттің Абай поэтикасының өзегін құрайтын нәрлі бұлағының айғағы Абайға дейінгі және Абай тұсындағы қазақ поэзиясының үлгі өрнектерінің Абай шығармаларындағы нышан белгілері мен нақты шығармашылық тұлға есімінің аталу жайынан да анық байқалады. Мысалы, «Біреудің кісісі өлсе, қаралы - ол» өлеңі, немесе Дулат поэзиясы мен Абай поэзиясындағы заман адамы, ел билеушілердің образдарын сомдаудағы өзара үндестік.
Осынау ұлттық көркемөнер өзегінен сусындап өсіп, өнген Абай сөзі - халқымыздың рухани мұрасының дана жүрегінде қорытылып, ұсынылған маржаны болды. Өйткені Абай сөз өнерінде өзі ұстанған «Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы» принципіне сай қазақ поэзиясын «иненің жасуындай жасандылығы жоқ, «жалын мен оттан жаралған» өнер түріне айналдырды. Сондықтан Абайдың қазақ сөз өнеріндегі көшбасшылық қасиетінің поэтикалық сыр-сипаттарын З.Ахметов, Қ.Жұмалиев зерттеулері негізінде нақты дәйектеп оқыту қажет.
5
№ 8
дәріс
№8 дәрістің тақырыбы: Абайдың әдеби ортасы
Абайдың әдеби ортасы мен нәр алған рухани көздері
Жоспары:
1. 1934 жылғы мақала мәнін тану
2. Шығыстық қайнардың
Дәріс мақсаты: Абай нәр алған үш қайнар, олардың ара-салмағы туралы мәлімет беру
Дәріс мәтіні (қысқаша):Абай дүниетанымының қалыптасуында ақын мұрасының нәр алған рухани көздерін танып, бөлуге терең мән берілді. Бұл аса күрделі мәселені абайтану тарихында отызыншы жылдары М. Әуезов көтеріп алғаш рет пікір білдірді. Бұл айрықша мәні бар күрделі де аса жауапты тақырыпқа М. Әуезов алдын ала ғылыми даярлықтан өтіп барып келді. Орта Азия мемлекеттік университетінің түркология кафедрасында аспирантураны бітіріп, 1930 жылы шығыс классиктерін түп нұсқадан оқып, шағатай әдебиетін де терең меңгеріп, Европа әдебиетін орыс тілі арқылы еркін танып мол даярлықпен келген кезең болатын. 1924-1927 жылдың өзінде-ақ Абайдың тұңғыш толық жинағын құрастырып, Абай өмірбаянының алғашқы нұсқасының нобайын даярлап та қойған еді. Міне, осындай алдын ала зор даярлықтың негізінде 1933 жылы Абайдың толық шығармалар жинағы мен Абайдың ғылыми өмірбаяны Қызылорда қаласында жарияланды. 1934 жылы Абайдың қайтыс болуына отыз жыл толу мерейтойына орай М. Әуезовтың «Абай ақындығының айнасы» деп аталатын мақаласы абайтанудың ең өзекті мәселелерін көтерумен, қысқаша нобай бағыт-бағдар берумен ерекшеленеді.
Осы мақаласында автордың Абай мұрасының нәр алған үш рухани қайнар көздеріне арнайы тоқталып, ойын өрбіткенде Абайдың Батыс мәдениеті мен Шығыс мәдениетіне қатысын айрықша екшеп талдауында: «...Абайда Батыстан кірген белгіден гөрі Шығыс белгісі басымырақ, нығырақ. Батысқа келгенде ол арқасын шығысқа, ақылмен қорытып алған мұсылмандыққа нық тіреп алып келеді». (Елу томдық толық жинақ. 10 том, 12 бет) дейтін терең ғылыми ой байламын береді. М. Әуезовтың танымында Абай дүниетанымын қалыптастыруда оның нәр алған рухани қазына көздері ретінде қарауы себепті «... ақынның өз халқынан және адам баласының өнер-ой байлығынан алған үш үлкен саласы, түп төркіні барын байқаймыз», - деп көрсететіні бар. Олар:
а) Қазақ елінің рухани ой-қазынасы
ә) Мұсылмандық шығыстың рухани қазына көздері
б) Батыстық классикалық әдеби-мәдени әлемі
Осылайша ғылыми тұрғыдан сарапталған ой байламдары 1938 жыл мен 1961 жылдар аралығында табиғи бастапқы қалпы бұзылып өзгеріске түсті. Оның себебі 1938 жылы БК (Б) П ОҚ барлық жерде орыс тілін міндетті түрде оқыту қаулысы мен 1945 жылы ҰОС аяқталуына байланысты И. Сталиннің орыс халқының ролі туралы сөз сөйлеуі және КПСС ОК 1949 жылы космополитизм туралы саяси-идеологиялық мақсат көздеген қаулысына байланысты болатын. Кеңестік тоталитарлық идеологияның саяси-идеологиялық талабы қоғамдық ғылымдар мен әдебиет, өнер саласында батыс пен шығысқа бас июшілерді яғни космополиттерді талқандау науқаны қатты қарқынмен жүргізілді. Барлық Одақтас республикаларда мыңдаған көрнекті әдебиет пен өнер қайраткерлері жазаланып, қуғындалып жатты. Мәскеуде самал соқса, Қазақстанда дауыл боп соғатын әдет бойынша мұсылмандық шығысқа, оның әдебиеті мен тарихына байланысты жазылған мақала, зерттеу жұмыстары мен, тіпті, солар жайында жанама пікір айтушылар да аяусыз жазаланып қуғындауға ұшырады. Мысалы Қазақстанда Абай мұрасының шығысқа қатысы жайында пікір айтқан әдебиет қайраткерлерінің басына әңгіртаяқ ойнай бастады. Әдебиеттегі қатаң сынның қыспағына алдымен М. Әуезовтың Абай мұрасының нәр алған рухани қазынасы жайында айтылған ғылыми-теориялық ой-байламдарының тірегіне айналған «...Абайда Батыстан кірген белгіден гөрі Шығыс белгісі басымырақ», - деген ғылыми теориялық ой-пікіріне қатты шабуыл жасалынды. Осы кезден бастап абайтану саласында жазылған еңбектерде, ғылыми зерттеулік мақалаларда Абай мұрасының рухани нәр алған бір саласы яғни Абай мұрасының Шығысқа қатысы түгелдей терістеліп жатты. Мұны профессор Қ. Бейсембиевтің «Мировоззрение Абая Кунанбаева» (1956 г.) деп аталатын монографиясында ашық көрініс берді. Профессор Қ. Бейсембиев т. б. Абай мұрасының рухани нәр алған көздерінің бірі Ресей мәдениетіне шешуші мән берілуі де Абайдың шығыс пен туған елі ой-қазыналары мүлде атаусыз, дүниеде ондай құбылыс болмағандай қалып танытты. Міне, осы жағдайдан кейін абайтану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен қорғалған диссертациялар Абай және орыс әдебиеті деген тақырыптың аумағынан шыға алмай тұйықталып қалды.
Абай мұрасының рухани нәр алған өнікті рухани бұлақ көздері қазақ халқының рухани ой-қазынасы мен мұсылмандық рухани әлемі мүлде ғылыми зерттеу нысанасынан тыс қалды. Яғни Абай мұрасының шығысқа қатысы 1963-ші жылға дейін зерттеу нысанасына алынбай қозғаусыз жатты.
Кеңестік дәуірде Абай мұрасының шығыстық ой-қазынасына қарым-қатынасы абайтану саласындағы 1963-ші жылдан бастап там-тұмдап ғылыми зерттеу нысанасына алынып, алғаш рет қозғалысқа түсе бастады. 1965 жылы осы жол авторының «Абайдың әдеби мұрасының зерттелу жайы» деген тақырыпқа кандидаттық диссертациясы қорғалды. Осы диссертация негізінде 1994 жылы «Абайтану тарихы» монографиясы басылым көрсе де, Мұхтар Әуезов ұсынған ғылыми концепциясы яғни Абай мұрасының рухани нәр алған үш бұлағы туралы әлі де бастапқы қалпына келе алмады. Бұл саладағы Мұхтар Әуезов ұсынған Абай мұрасының нәр алған үш рухани бұлақ көздерінің бастапқы табиғи қалпына келіп, ғылымда орнығу процесі 1982 жылы «Ғылым» баспасынан жарияланған «Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары» деп аталатын көлемді ғылыми зерттеу монографиясы жарияланып, әдеби орта мойындаған соң ғана жүзеге асқаны жұрт мойындаған шындыққа айналып отыр.
Абай, ең алдымен, ақын. Ал «ақын жолы халық жолымен, тарих жолымен қабыса табысқан шақта оның өзіне өлім жоқ, сөзіне заман, дәурен шегі жоқ». Абайдың мұндай заңғар биікке көтерілу жолын тану – Абайдың әдеби ортасын танудан басталады.
Абайдың әдеби ортасы ұғымын М.Әуезов екі үлкен салаға бөліп қарастырған. Оның алғашқысы - Абайдың өзі нәр алған рухани қазына көздері. Олар: төл әдебиет, Шығыс әдебиеті және орыс, сол арқылы Батыс әдебиеті. Ал екіншісі - Абайдың өзгеге берген нәрі. Оған Абайдың ақын шәкірттері мен Абайдың ақындық дәстүрін жалғастырушыларды жатқызған. Ал бұл мәселелер М.Әуезовтің «Абай ақындығының айналасы» және «Абай еңбектерінің биік нысанасы» атты мақалаларында тұжырымдалған.
Өзі нәр алған рухани қайнарлардағы ой-танымдарды дана ақылдың диірменінде қорытып, заманы мен келешектің өлмес, өшпес бұйымы ретінде туған халқына ұсынудағы кемеңгердің шығармашылық ғұмыр жолын ғылыми тұрғыда танытуда Абайдың ақындық кітапханасының ауқымен білудің мәні зор. Ол үшін Абай шығармаларында кездесетін әдеби-тарихи деректер мен оларды қолданудағы Абайдың идеялық мақсат-мүддесін айқындай білу қажет. Мысалы, Абай шығармаларында кездесетін Дауани, Аристотель, Сократ, Ескендір, «Бабурнама», Құтайба, т.б. есімдер мен шығарма аттарын Абай өз туындыларында не мақсатпен, не себепті атап отыр. Бұл бағытта Абай қолданған өзге тілдегі сөздердің де маңызы ерекше. Өйткені оларды Абай өзінің ағартушылық, гуманистік идеяларын халыққа жеткізуде саралап, ойының нәрін, сөзінің мәнін анық, дәйекті түрде айтуда қолданған. Ол сөздердің көпшілігінің Ислам дінінде, Шығыс фәлсафасында терең терминдік мәні, кең ауқымды мағыналық ұғым беретін мазмұнды сипаттары бар. Абай қолданған мұндай сөз бен сөз тіркестерінің жалпы саны - 578. Олардың 402-сі араб, 50-і парсы, 5-уі латын, 25-і татар, ноғай, 62-сі орыс, 27-сі шағатай, 4-уі түрік тілінен алынса, грек, поляк, қытай тілдерінен бір-бір сөзден қолданған. Сондай-ақ түркі руханияты, Шығыс, Батыс ойшылдары мұраларындағы ой тұжырымдардың Абай шығармаларындағы заманға сай жаңғырып, өзгеше реңде жаңарып көрініс беруінен де Абайдың әлемдік ой-таным кеңестігінің көкжиегін тани аламыз.
Бақылау сұрақтары:
Абай нәр алған қайнар көздер туралы ең алғаш тиянақты мәлімет беретін мақала.
Абай шығысының танылу жайы
№ 9
дәріс
№9 дәрістің тақырыбы: Абай және Шығыс әдебиеті
Қазақ әдебиетінің өз қазанында қайнап томаға-тұйық дамуы XIX ғасырдың екінші жартысында өзгеріске ұшырады. Орыс, Батыс, әсіресе Шығыс әдебиетімен байланыс өмірге ене бастады. Қазақ әдебиетінің Шығыспен байланысы кітаби ақындар шығармашылығымен қоса Абай және басқа да қазақ ақындары жазған дүниелер арқылы көрініс беріп жатты. Абайдың шығысқа қатысы туралы ең алғашқы бағыт берер деректер Кәкітай Ысқақұлының мақаласы мен «Уақыт» газетіндегі тұңғыш пікірден және М.Әуезовтің ақын өмірбаянын кең баяндаған қабырғалы еңбегінде ұшырайды. Абайдың Шығысқа қатысы көрнекті Абайтанушы ғалым М.Мырзахметұлының М.Әуезов ізімен тұжырымдағанындай, оның ақындық кітапханасының көлемі мен жайы арқылы айқындалады. Абайдың Шығысқа қатысы М.Әуезов саралап, топтастырып қарастырғандай, төрт сала бойынша ашыла түседі, олар: 1. Абайдың ақындық кітапханасының көлемі мен жайы; 2. Абай және Шығыс классиктері; 3. Абайдың исламиятқа қатысы; 4. Абай және мораль философиясы. Абай әсіресе адам болу туралы ойларымен Шығыс ойшылдары мен ақындарына жақындай түседі. Таным мәселесінде әл-Фараби, Науаилермен үндеседі әрі өзіндік ой-пайымдарымен де ерекшеленеді. Шығыс – Абай нәр алған қайнар көздің бірі де бірегейі. Әрі Абайтану тарихында саясат пен идеологиядан қағажу көріп, терістеліп келген сала. Абайдың мұсылмандық Шығысқа қатысы М.Әуезовке дейінгі дәуірде назарға алынып, мойындалып келсе де, сексенінші жылдарға дейін өрістей алмай келді. Абайдың Шығысқа қатысын танып білуде, бағалауда М.Әуезовтің 1934 жылы жазған «Абайдың ақындық айналасы» атты мақаласының алар орны айрықша болды. М. Әуезов онда: «Абайға Шығыстан кірген бұйымдардың басы -ислам діні» деп, мәселені дұрыс тануға жөн сілтейді. Абайдың дінге қатысын тануда М.Әуезовтің: «Абайдың діні – сыншыл ақылдың шарты діні» деген терең танымды тезисін бағдаршам етіп алудың мәні зор. Абай ұстанған дінді ұғынып, әрі ақын дүниетанымын ашуда хауас сөзінің үш түрлі танымдық қолданысын білмек керек. Олар : хауаси хамса заһири, хауас салим, хауас. Абайдың діни көзқарасы мен жалпы дүниетанымы шығыстық қайнардан бастау алатын жан туралы таныммен де шын сыры ашыла түседі. Жан құмары, жан тамағы, жан қуаты, жанның жибили қуаты, рухани қазына, байлық ұғымдарындағы жан сырларын білудің де мәні зор. Абайдағы ақыл мен жан және тән ұғымдары мен 38-сөздегі Алланың сипаттары мен есімдері, иман туралы толғаныстары адамгершілік негізі – жәуәнмәртлік жөніндегі іргелі танымға алып келеді. Жәуәнмәртлік ең әуелі адамгершілік негізін құрайтын ақыл, әділет, рақым атты үш қасиеттің жиынтығы. Екіншіден, жәуәнмәртлік арабтардағы қайырымдылық, орыстардағы добродетель секілді адамгершіліктің түріктердегі төл атауы. Үшіншіден, жәуәнмәртлік Еуропадағы «Этика» секілді түркілердегі адамгершілік туралы пән мен ілім атауы. Абайдың шығыстық қайнардан бастау алған адамгершілік ілімі иманигүл танымымен түйінделеді.
6
№ 10
дәріс
№10 дәрістің тақырыбы: Абайдың «толық адам» ілімі
Жоспары:
1. Адамгершілік - дәстүрлі ілім.
2. Абайдың толық адам танымы.
Дәріс мақсаты: Ақындағы жүйелі, қалыпты адамгершілік ілімімен таныстыру.
Дәріс мәтіні (қысқаша):Адамгершілік - барлық қаламгерлерге ортақ тақырып. Әйтсе де сол қаламгерлердің бәрі де бұрыннан айтылып келе жатқан дәстүрлі тақырып - адамгершіліктің өзіндік жүйесін, қалыбын, танымын жасай бермеген. Абайдың өзге ақын-жазушыдан бөлек болатын жағдайы да осы адам болу мен адамгершіліктің жүйелі жолын, өзіндік танымын жасай білуімен байланысты. Ол адамгершілікті көркемдік тұрығыда суреттеумен шектелмей, оны ілім, таным, ойшылдық деңгейіне көтере жырлайды. Абай негізін Аристотель қаласа да шығыста әл-Фараби бекіте түскен ғылымдар жүйесіндегі «практикалық философия» тұрғысында толғанады. «Практикалық филолсофия» мемлекет пен жеке адамның игілігі мен бақытын, кемелділікке жетуін сөз ететін саясат пен этиканы қамтиды. Ұлы ойшыл әл-Фараби «Философияны үйренуден бұрын нені білу керектігі туралы» трактатында әртүрлі пікірлерді айта келіп, этиканың қасиетін көре білген Теофрастың да б.э.д. 371-286 ж. көзқарасын келтіреді: «...Теофрастың жолын ұстанғандар этикадан бастау керек деп санайды, өйткені мінез-құлқын түзей алмаған адамның ақиқат ғылымға да қолы жетпейді» дейді. Абай да - этикалық мәселені, мораль философиясын тереңдеп сөз еткен ғалым, ойшыл, ақын. М.Әуезовтің «Ол адамгершілікті, моральдық философияны барлық жайдан жоғары қойды» деген ойы ақын танымын терең танудан туған. Абай үшін ақындық мұрат емес, оның ақындығы - адамгершілік танымының құралы ғана. Ол белгілі бір адамгершілік қасиеттерді іш тартып қана қоймай, сонымен бірге адамгершіліктің, адам болу мен кісіліктің өзі тапқан қалыбын, жүйесі мен жолын жасайды. Адам тану мен адамгершіліктің мәніне, сырына үңіле түседі. Қайтсем адам атын асқақ,асыл етем деп шарқ ұрады. Жалпы, діни-философиялық ойдың даму тарихында «адам» ұғымының алатын орны орасан десек те, оны белгілі бір жүйеге түсіріп, тиянақты түсіндіруге көш басы болған философ - Сократ. Абайдың толық адам танымы туралы сол Сократтан басталатын Платон, Плотиндердегі сүюді сүйеніш, тірек еткен адам, қытайлардың дао іліміндегі әбден жетілген адам (совершенно мудрый человек), шығыс ойшылдары мен суфизмдегі камили инсан мен бенделіктің кәмалаттығына ұмтылған адам және Ирандағы жәуанмәртілікпен сабақтасып, туыстасып жатады. Абайдың адамгершілікті жырлаудағы ең басты жаңалығы да осы. Абайдағы адамгершілік мәселесі құбылыс ретінде толық адам арқылы көрініп, ең түпкі мәні махаббат пен әділет, ізгілікке дейін дамып, ұштала түседі. Абайда толық адамның мәні мен негізіне үңілген белгілі бір жүйе бар. Сол жүйені мынадай күйде көруге болады:
а) толық адам: ақыл, қайрат, жүрек;
ә) ақыл, жүрек;
б) жәуанмәртілік: ақыл, рақым, әділет;
в) жүрек: әділет, рақым, мейірім,сүю, т.б.
г) әділет;
д) сүю;
е) ізгілік, қайырымдылық, бақыт.
Абайдың адам болу жайындағы жүйелі танымы «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек» өлеңінен басталады.
Ақынның сөз қолданысында «Ер» сөзі көбінесе кісілікті кісі бейнесінде келеді.
Ал кісілікті кісі ақын армандаған толық адам ұғымымен төркіндес. Мұны ақын өлеңдерімен үңіле оқыған оқырман өзі де байқай алады. Осы бір ғана шумақта кісілікті кісінің әдемі-ақ бейнесі берілген. Әрбір сөзді ерекше електен өткізіп барып айтатын ақынның «бойды жеңбек» тіркесінің мән-жайы орта ғасырдағы шығыс ойшылдары мен ақындарында молынан сөз болған. Олардың ойынша, адам болудың жолына түскен кісі ең алдымен тәндік тілегін тежеп, жанының зиянды құмарын шектей білуі керек. Абай «бойды жеңбек» деп осыны айтып отыр. Ақын өлеңіндегі «көпке көнбек» сөзінің де тарата түсуді тілейтін төркіні бар. Ол көпті көбінесе тобыр, ақылсыз, надан кейпінде суреттейді. Керісінше, жеке адамның көш бастаушы көсемдігіне ерекше көңіл бөледі. Әл-Фараби де жеке адамның, бас әкімнің тұлғасына назарын көбірек аударып, олардың адамгершілігі мен білімділігі қоғамда қайырымдылықты жүзеге асырудың негізгі шарты деп білген. Мұндай таным Жүсіп Баласағұнда да бар. Абай - осы таныммен жете таныс ақын. Оның ойынша, әрбір адам өзін тану арқылы үнемі адамдығын жетілдіру жолында жүрмек. Ал «бар ақылы көзінде тұратын» ақымақтың тірлігі - өмір арнасында ақылсыз, ойсыз аға беру, өлгенше «көкірек көзі ашылмай» қалғып өту. Ақын өлеңдері мен қарасөздерінде таным жайын көп айтады. «Шыға ойламай, шығындап қылық қылмай» жүрген надандардан кісінің мәртебесін артық ететін де - осы таным мәселесі.Абай үнемі ебін тауып кісінің адамгершілігін ұштай түсумен болады.
Адамзат тірілікті дәулет білмек,
Ақыл таппақ, мал таппақ, адал жүрмек.
Ақынның өзі айтқандай, адамда екі түрлі қуат бар: жан қуатымен ақыл таппақ та, тән қуатымен мал таппақ, еңбек етпек. Ақын екеуінің де адалдықпен болғанын қалайды. Және осы ойының жүйелі түрде қалыптасқан таным екенін кейінгі өлеңдерінде сапалы өсудегі қайталауымен дәлелдеп отырады. Ақын толық адам туралы танымын өмірінің соңына дейін алып барады. 1902 жылы жазылған «Тоты құс түсті көбелек» атты мәні терең өлеңінде тағы да осы үш қасиеттің тұтастығын танығандай боламыз:
Адамзатқа не керек:
Сүймек, сезбек, кейімек.
Харекет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек.
Ақын шығармаларымен біршама таныс оқырман екінші жолдан жүректі, үшінші жолдан қайратты, соңғы жолдан, өзі де айтып тұрғандай, ақылды оп-оңай аңғара алады. Адамзат үшін қажет үш қасиеттің осы шумақтағы бөлінбес бірлігін кездейсоқ құбылыс дей алмаймыз. Абай адам бойындағы барлық асыл қасиеттер мен қабілеттерді бір орталыққа біріктіріп, оларды өзі таныған үш қасиет арқылы толық адам бойына жинақтайды. Ақыл,қайрат, жүрек үшеуінің «бір кеудеден табылып,одан толық адам туатын танымы - ұлы ақынның зор табысы.
Толық адам танымы Абайдың шығыстық дүниетаным қайнар көзден тапқан рухани төл қазынасы. Толық адам, жақсы қайырымды адам, жетілген адам туралы ойлар – барша адамзатқа ортақ таным. Сөйтсе де бұл ілім Абайға Шағатай тіліндегі әдебиет пен шығыс ойшылдары арқылы жеткен. Философияның адамгершілік болмысы мен табиғаты, негіздері туралы саласы Абай шығармаларында жүйелі де ізерлі жырланған. М.Әуезов осы орайда ақын туралы: «Абай мораль философиясын барлық жайдан жоғары қояды» деген түйінді ойын тегін айтпаған. Абайдағы адамгершілік ілімі ретіндегі таным М.Әуезов зерттеулерінде «нравственная личность» деп аталса, М.Мырзахметұлы оны ақынның өз сөзімен «толық адам» деп атаған. Абай дін, тәрбие, адам жаратылысы, адамшылық туралы ойларында үнемі толық адам танымын сөз етіп, насихаттап отырады. Абайдағы толық адам танымының мән-мазмұны М.Әуезовтің мына ойынан айқын танылады: «Ұстаздық, әлеуметтік талабының түп мақсаты жеке адамдарды жаманшылықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауым-қоғамын және бар халқын түзетіп өзгертпек болады». М.Әуезов ақын мұрасын танып, зерттеу барысында «Абай моральдік философияны барлық жайдан жоғары қояды» деп түйіндесе, ақындағы адамгершілік ілімін арнайы зерттеп, ақын мұрасы мен өмірлік ұстанымының өзегі, негізі болған адамгершілік тақырыбын ақынның өз сөзімен атаған «толық адам» ілімі аясында танып білуді ғылыми айналымға енгізген – М.Мырзахметұлы. «Толық адам» ілімінің мәні мен мазмұны қазақ әдебиеттану ғылымында М.Мырзахметұлының зерттеулері арқылы мәлім болып отыр.
«Толық адам» ілімі адамзат ойшылдарын әр заманда ойландырып, толғандырып келген тамырлы да іргелі таным. Иран оқымыстысы Мұртаза Мұтаххари(1919-1979) «Совершенный человек в исламе» деген кітабында толық адам танымының тарихы мен қоса, бұл танымның мән-мазмұнын да біршама таратып сөз еткен. Оның пікірінше, толық адам ілімінің негізін теософ ғалым араб Мұхин ал-дин ибн-Араби (1165-1240) қалаған. Ал Абайтанушы ғалым М.Мырзахметұлы бұл ілімнің төркінін Алып Ер Тоңа туралы жырлардан тауып таратады. Оның ойынша, қазақ жерінде X-XI ғасырда Ж.Баласағұнның «Кұтадғу білік» дастанында негізделген жәуәнмәртлік ілімін Ж.Румиге жеткізіп, оның көзқарасын түбірінен өзгеріске түсірген Сырдариялық Шамс Табризи болған. Адамшылық негіздері туралы жәуәнмәртлік ілімі Әл-Фарабидің парасатты адам, кемелділік туралы танымы мен тиянақты қалыптасып, берідегі Абай шығармаларындағы толық адам танымына дейінгі даму жолынан өткен. Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, А.Ясауи, Абай шығармаларындағы адамгершілік ілімі инсанияттың кәмәләттығы мен бенделіктің кәмәләттығы бағыттары бойынша дамып келген. Ж. Баласағұн мен Абай негізінен инсанияттың кәмәрәттығы бағытын ұстанған. Абайдың адамгершілік ілімін танытатын толық адам ақындағы жәуәнмәртлік, иманигүл (үш сүю) арқылы өзегі мен мәніне жетеді. Толық адам адамзаттың болмыс бүтіндігін танытса, иманигүл (үш сүю) адамзатты асыл, абзал ететін адамгершіліктің ең түпкі негізін көрсетеді. Ақындағы адамгершілік асыл қасиеттерді іш тарта уағыздап, кеселдік қасиеттерден безіндіре әшкерелеуі де - толық адам аясындағы ақындық ой-әрекеттері. «Адам болу», «жарым адам», «толық адам», «адамның адамдығы», «адамшылық», «адамшылығының кәмәләт таппағы», «бенделіктің кәмәләті», «толық инсаният», «инсанияттың кәмәләттығы», «кәмәләт-ғазамат» секілді ұғымдар Абайдағы адамгершілік туралы таным – толық адамды танытуға құрылған. Толық адам танымы камили инсан мен бенделіктің кәмәләт таппағы ұғымдарын ажырата ашумен де табысты болмақ. Ақын толық адам танымын насихаттауда жүрек пен жүректен шығар әділет, рақым, шапқат, мейірім қасиеттеріне айрықша көңіл бөледі. Ақындағы нұрлы ақыл да жүректен шығар әділет, рахым жолында жүріп қалыптасады. Оспан, Әбдірахман туралы өлеңдердің мазмұнындағы толық адам көрінісі де назар аударуды керек етеді. Абайдың толық адам ілімі өзінің жүйелі де заңды жолымен Шәкәрімнің ар ғылымы арқылы дами түсті. Абайдың толық адам ілімі мен Шәкәрімнің ар ғылымы қазақтың ғана емес, барша түркі халықтарының моральдік кодексінің іргетасын қалауға толық жарап жатыр.
Бақылау сұрақтары:
1. Адам болмысы туралы.
2. Толық адам танымының мәні жайында.
7
№ 11-12
дәріс
№11-12дәрістің тақырыбы: Абайдың 38-қарасөзіндегі толық адам туралы толғанысы
Жоспары:
1. Алланың сипатын айтудан адамгершілікті танытуға көшу
2. Қарасөз түйіні – толық адамды насхаттау
Дәріс мақсаты: 38-қарасөздің негізгі мазмұны мен түпкі мәнін таныту
Дәріс мәтіні (қысқаша):Абай қарасөздерінің көлемі жағынан қомақты да, мазмұн, мәні жағынан тереңі де – отыз сегізінші сөз [7.136]. Оны байыппен оқып, шынайы мәнін білмек керек. Ең әуелі бұл сөзді ақын өсер ұрпаққа арнайды. Ақиқатты білмек саналы өмір басында тұрған жастарға әсіресе қажет. Өйткені ақиқат адами өмірді абыройлы, аты мен затына сай етіп өткізуге көмектеседі. Екіншіден, Абай өз сөзінің мазмұнын «адам ұғылының мінездері туралы» деп айқындап береді. Демек, бұл сөздегі өзге тақырыптың бәрі де негізгі мәселеге қажетті болуынан туындайды. Біз Абайдың әртүрлі жайды айта отырып, оларды негізгі мәселемен сабақтастырмақ болған әрекетінен көз жазып қалмауға тиіспіз.
Абай: «махаббат – әуел адамның адамдығы, ғақыл, ғылым деген нәрселер бірлән» [7.136] дейді. Үшеуі де – қайырымдылықтар, тек Аристотель жүйесі бойынша айтар болсақ, алғашқысы этикалық, кейінгі екеуі дианоэтикалық қайырымдылыққа жатады. Адам болудың басы махаббат, яғни жақсылыққа, білмекке ықылас қою. Осы алғашқы махаббаттан басталатын адами әрекет ең биік тұғыры – Ақылға дейін жетіле береді. Тән құмары хайуанда да бар. Ал жан құмары адамға тән. Осы «білсем екен, үйренсем екен» деген жан құмарының алғашқы көрінісі мен нәтижесі – талап пен ұғым. Мұның өзі «әуел адамның адамдығы махаббаттан» шыѓады. Демек Абайдың өз сөзін: «Ықылас бірлән оқып, ұғып алыңыздар, аның үшін махаббатыњ толады» [7.136] деп бастауы тегін емес. Себебі осы ықылас, махаббат болмаса, ғылым, ақылға жетелейтін талап пен ұғым да жоқ. Демек әуелі махаббат керек, одан талап туады, талаптану нәтижесінде ұғым пайда болады. Адамның жан дүниесі ұғымдармен байып, білімі артады, ғылымға жетіледі, ақылы толысады. Бұл - адамзаттың кемелдену, жетілу жолы. Осы адами жетілудің басы, Абай айтқандай, «Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпенен көксерлік болса» [7.136], кемелдену шыңы – Ақыл мен Парасат. Ғылым-білімді өздігінен көксеу де, талап, ұғым да, тіпті «әуел адамның адамдығы – махаббат» та адамда тумысынан болатын тән саулығы мен хауас сәлимге, яғни сезім мүшелеріне тікелей тәуелді. Ѓылым-білімді табатын, Ақылға жеткізетін жан да өзіне баспана болған тәнге біршама «байлаулы». Оныњ үстіне, Ақыл да, жан да - тәнсіз болмыстар. Олар, анығы жан сыртқы әлем мен тән, тәндегі сезім мүшелері арқылы байланысып, адамдағы ең ұлы танымның өзі о баста сезім мүшелерінен бастау тапқан. Абайдың бұл пікірі өзге идеалист философтардан гөрі Аристотель танымына жақын. Ол да, яғни Аристотель алғашқы игілік ретінде тәнді мойындайды. Абай да ұлы ұстазы секілді табанын жерге тіреп, ақиқаттан алшақ кетпей сөйлейді. Ақыл, ғылымға жету әрекеті әуелі тән саулығы мен хауас сәлимнен басталып, әрі қарай өркен жайып кету үшін жақсы ата-ана, жақсы құрбы және жақсы ұстаз көмегі қажет. «Ғылым-білімге махаббаттандырмақ әлгі айтылған үшеуінен болады» [7.136]. «Ғылым-білімді әуелі бастан бала өзі ізденіп таппайтыны» да Абай назарынан тыс қалмаған. Ақын отыз сегізінші сөзін осылайша ғылым өкілі, философ болып бастайды. Ол философия, психология, педагогика ғылымдарының нәтижелерімен жете таныс болғаны байқалады. «Басында зорлықпен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша» [7.136] деп, мәселен, Абай педагогика ғылымына қатысты мәселені сөз етеді.
Сөйтіп отыз сегізінші қарасөздің түйіні – толық адам негізі, мәні мен өзегі – имани гүл – үш сүюді дәріптеу. Адамзат әлем мен өзін махаббат, хикметпен жаратқан Алланы, өз қауымын және әділетті сүйіп, тірек етіп, осы үшеуінің жолында жүріп қана өз болмысына сай кәмелетке, яғни бақытқа жете алады. Бақыт Әл-Фараби жазғандай, абсолюттік игілік, ең жоғарғы кәмелетке жету [4.122,125]. Аристотель ең жоғарғы игілікті – жанға қатысты нәрсе деп, ал оның өзін ізгіліктер ретінде танып, осы орайдағы ойын «ізгіліктен жоғары тұрған ештеңе жоқ, бәрі де сол үшін жаралған» [11.255,267] деп түйіндейді. Батыс пен шығыстың екі ғұламасы түйіндеген қағидалы ой Абай шығармаларының өзегіне айналған. Адамзаттың асыл мұраты Абай айтқандай, «өзгелерге қолыңнан келгенінше достық мақамында болмақ» [7.151].
Бақылау сұрақтары:
Алланың сегіз сипаты мен есімдері туралы
Адамның адамдығын бұзатын қасиеттер
Он төртінші, он жетінші қарасөздердегі адамгершілік негізі – қайырымдылықтар туралы
Жоспары:
1. Жүректегі (жандағы) этикалық қайырымдылықтар.
2. Әділетті ақыл туралы.
3. Жүрек сөзінен жан сырын тану жайы.
4. Абайдағы ақыл мен жүректің пайымдау мен нұрлы ақылға қатысы туралы
Дәріс мақсаты: Он төртінші сөздің Аристотель айтатын этикалық қайырымдылықтармен байланысын және он жетінші сөздің қалтарысты тұстарын таныту
Дәріс мәтіні (қысқаша):Абай он төртінші қарасөзінде Аристотельдің этикалық қайырымдылықтарына жақын қасиеттер туралы әңгімелейді және ол қасиеттер жүректің меншігі ретінде аталады. «Тірі адамның жүректен аяулы жері бола ма?» дегенде ақын сірә жүректің көбіне рухани құбылыстармен жақын болатынын ескерген-ау. Ал жанның сыры көпшілік қауымға беймәлім әрі ол туралы «жан кұдайдың аманаты» деген ұғым берік қалыптасқан. Ақылдың да деректі мән-мағынасы мен көз бен көңілге мәлім дейтіндей әрекеті белгісіз. Осындайда адамның әртүрлі рухани құбылыстары мен көңіл-күйіне жүрек қана өзінің қатынасын танытып отырады. Қуану мен қайғыру, рахат пен азап, қанағаттану мен қынжылыс, жақсы көру мен жек көру – бәрі де белгілі бір шамада адам жүрегіне әсер етіп отыратыны бар. Содан да адам саналы өмірімен сабақтасып жүретін жүрегін аяулы көрсе керек. Абайдың жүрек мәні мен қасиеті туралы «рақымдылық, мейірбандылық, уа әрбір түрлі адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай ойды оларға да болса игі еді демек, асықтық (ғашықтық), шынайылық» секілді адамгершілік қасиеттерін адам жанының аффектілік және ақылды бөліктерінде орнығатын жақсы халдар ретінде таниды. Қысқасы, дианоэтикалық қайырылымдылыққа жататын тапқырлық, ақылдылық, даналық, парасаттылықтан өзге ізгі қасиеттердің бәрі де - жан деңгейінде орнығатын қайырымдылықтар. Абай осы этикалық қайырымдылықтар туралы айтып, оларды жүрек ісі деп біледі. Сірә, Абайға бұл қасиеттерді сыры беймәлім жаннан шығарғаннан гөрі, тіршілігі біршама таныс жүректің ісі ретінде әңгімелеу көңілге қонымдырақ әрі көптің санасына жетуі жеңілірек болған. Қандай болғанда да адамның көңіл-күйі мен сезімдеріне жүректің қатысы айқын болса да, көпшілік ойшылдар қайырымдылықтарды жан жағдайы мен халіне тәуелді етіп қарастырады. Абай атаған адамдағы этикалық қайырымдылықтар жанның ақылды бөлігі мен Парасатқа еріп, ұмтылумен кемелдене түссе, жанның тәнмен байланысты бөлігіне бейімделіп қадірі мен қасиетін кемітеді. Ақын «Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды» дейді. Ал шынында адам сөзі мен әрекетінің ізгі, қайырымды болуы жанның ақылды бөлігі мен Парасатқа байланысты. Абайдың өзі де «Жүректің ақыл суаты» деп жырлаған. Біз ақын қолданысындағы «жүректің айтқанынан» жанның ақылды бөлігі мен Парасатты ұқсақ болар. Өйткені бұрынғы талай ойшылдар жүректе ақыл бар дегенді айтпайды. Ал мұның бәрін Абай қарапайым тыңдарманына тәптіштеп айтып жатуды артық көрген болар әрі жан әрекетін жүрек ұғымы арқылы баяндау көпшілік ұғымына біршама сәйкес келеді. Ақын «Амалдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады» дейді. Оның өзі атаған ізгі қасиеттері жүрек ісі екені анық болса, онда олар ақылмен анықталып, ақылмен мойындалып қана өздерінің қайырымдылық қасиетін сақтайды. Керісінше жағдайда олар қасиетінен айрылады, қайырымдылық болудан қалады, олардың иесі ретіндегі жүрек те ұмыт қалады. Абай айтып отырған «ұмыт қалатын жүрек» үнемі Парасатқа ұмтылып әрекет ететін ақылды жанның ұмыт қалуы дер едік. Яғни адам жаны тән тілегіне беріліп азады, ұмыт қалады. Тән тілегіне берілген жанның өзінде де жағымсыз қалаулар пайда болады. Мұның бәрі Абайдың «амалын» құрайды.
Ақын қолданысындағы «жүректің» жанмен байланыстылығы, яғни мәселе жан туралы болып отырғаны осы сөздің соңына таман айқындала түседі. Абай қарапайым халық ұғымындағы жүректің батырлықпен байланысын қарабайыр түсініктен айырып, жүрекке қатысты батырлықты әділетті ақылға еріп ерікті адам болу деп біледі. Тағы да айтарымыз ақылға еру, ақылды мойындау – жүректің емес, жанның әрекеті. Сөйтіп Абай жанға қатысты жетілуді, яғни жүрекке қатысты ерлік пен батырлықты адамгершіліктің (қайырымдылықтың) шыңы – ақылға қатысты түйіндейді. Он төртінші сөздегі жүрекке байланыстыра айтылатын нақты ерлік мынау: «Әлілетті ақыл мойындаған нәрсеге, қиын да болса, мойындау, әділетті ақыл мойындамаған нәрсеге, оңай да болса, мойындамау – ерлік, батырлық». Біздіңше, Абайға ақылды әділетті деп түстей айту оны суық ақылдан әрі пайымдаудан ажырату үшін қажет болған. Адамның өз еркімен саналы түрде амал-айлаға еруінен суық ақыл қызметі танылады. Ал пайымдау бұрынғы ойшылдар көп аялдаған жан деңгейінен әрі аса алмаған ақылдылық. Жан деңгейіндегі ақылдылық, яғни жоғарғы Парасатқа иек артпаған жанның ақылды бөлігі әлі де адасуға бейім келеді. Себебі жаннан жоғары Парасатқа қарай талпынбаған пайымдау жанның төменгі тілектерімен байланған. Пайымдау жанның ақылды бөлігі арқылы Парасатқа талпынып ақиқатқа жақындаса, жанның төменгі бөлігімен байланысып адасу мен қателікке жол береді. Ақыл әркез ақиқатты айтса, пайымдау үнемі ақиқатқа жете бермейді. Ақыл мен пайымдау бұрынғы Аристотель, Плотин, Прокл, Әл-Фараби, Ибн-Сина, И.Кант секілді ойшылдарда разум, рассудок ретінде қарастырылады. Пайымдау – жан деңгейінен қара үзіп кете қоймаған ойлау жемісі. Ал ойлау Парасат деңгейінде кемелдене түседі. Абайдың әділетті ақылы бұрынғы ойшылдар ұғымындағы Парасатқа көп келеді. Ақылды әр қырынан сынап, байқап көрген Абай осындай түйін жасайды. Әл-Фараби адамдарды ақыл мен қайратын әрқилы қолдануына қарай үш топқа бөледі. Ақиқатына ақылы жетіп, оны орындауға күш-қайраты жарап жатса, оларды ерікті адамдар дейді. Ақылы жеткенмен, орындауға қайраты кемдік көрсететіндерді құл адамдар, ал ақиқатты тануға ақылы да, қайраты да жетпейтіндерді хайуандар деп бөлетіні бар. Абай айтқандай, әділетті ақыл мойындамаған оңай нәрсеге еріп кетпей, қиын да болса әділетті ақыл мойындаған ақиқатқа мойынсыну – ақылы мен қайраты, еркі күшті адамдардың қолынан келетін батырлық.
Ақынның он төртінші сөзі тыңдаушыны осындай ойларға жетелейді. Абайдың өзі мойындаған жүректі кісінің батырлығы – осы және оны жетілу жолындағы жан әрекетінің ерлігі деп қабылдауға да болады.
Абай Әл-Фарабидің ақиқат жолында ақылдың дегеніне ере білу ерлігін өзіне үлгі тұтқанға ұқсайды. Ақын ортақ ақиқатты өзінше түйіндейді: «Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдының сөзін ұғына аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады». Әл-Фараби мен Абай айтпақшы, ақылды болу аз, сол ақылды ерік-жігері жетіп шындыққа айналдыру – ерлік.
Абай қазақта ақылдылық болса да, Әл-Фараби айтатын күш-қайрат жетіспейтінін меңзейтіндей көрінеді. Содан да Әл-Фараби айтатын ерікті, адал, Абай армандаған толық адамның қалыптасуы ақсап жатады. Абай «Білімді білсе де, арсыз қайратсыздығынан ескермей, ұстамай кетеді» деп күйінеді. Бұл – кәдімгі Әл-Фараби жазған құл адамның әрекеті. Абай ұғымында да, бұрынғы ойшылдар танымында да Құдай жолы мен адамгершілік жолы бір нәрсе. Абайдың ойынша, «Құдайға терістік, не ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жинап ала алған кісі ғана адам». Сөйтіп әр нәрсенің де Құдай, ар мен ұятқа терістігін я лайықтығын білу - ақылдылық та, осы жолда бойын жиып алып» күш-қайратын таныту түпкі нәтижеге жеткізеді, яғни адам болуға алып барады. Адам болмысы туралы атақты танымда адамның тән, жан, ақылдан тұратыны айтылады. Бұл әбден мойындалған ақиқат. Абайдың толық адамы да осы танымға сәйкес адам болмысының тұтастығын танытады. Ақынның он жетінші сөзіндегі ақыл, қайрат, жүрек те адам болмысын құрайтын аталған үшеуін ойға оралтады. Тек жан Абайда жүрек, ал тән қайрат түрінде аталады. Абай бұл сөзінде адам болмысының мәніне үңіледі, адам несімен қымбат, қасиетті, құнды деген ойды дамытады. Абайдың «ғылым» дегені – бұрынғы ойшылдардың адам болмысы туралы танымы. Бұл таным ең берісі Сократтан бері жалғасып келеді. Абайдың «қайратын» тән деп ұғамыз. Тәнді ең әуелгі игілік ретінде Аристотель мойындаған. Тәнсіз әлемде талас та, күрес те жоқ. Ал адам болмысы Плотиннің ойынша, тән мен ақылды, ойлаушы жанның қоспасы. Демек адам болмысында екінің бірін таңдау еркі бар: я оларды тәртіпке салып үйлестіру әрекеті, я бірін көмекші, екіншісін жетекші етіп жетілу әрекеті бар.
Оқырман қауым он жетінші сөздің мазмұнымен жан-жақты таныс. Сондықтан біз өзге екеуіне аялдамай, жан сырына қатысы бар жүрек сөзін түгел келтіруді жөн көреміз: «Мен адамның денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тіршілік жоқ. Жұмсақ төсекте, жайлы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жайы қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын – мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рахым қылдыратын – мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп, еретұғын – мен, жаманшылықтан жиреніп, тулап кететұғын – мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не?» Енді жүректің сөзінен оның мәнін тануға талаптансақ, нәтижесінде жан сырын сатылап, біршама түгел білгендей боламыз. Әуелгі түйін – жүрек өзін тіршілік көзі санайды. Бұл тәнге қозғалыс беріп, өмірге қосатын жанның белгісі. Келесі түйін – екі жақты жанның негізгі бағыты Ақыл болғанымен, тәнге де селқос қарай алмайды. Оның үстіне бүкіл қайырымдылықтар (этикалық) жан деңгейінде қалыптасып, орнығады. Жүректің өзінен шығара айтатын әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық қасиеттері Ақылдың көмегімен анықталып табылса да, жан халі, жан денсаулығы ретінде қалыптасатын этикалық қайырымдылықтар. Ал бірыңғай білу, ойлау, тануға қатысты ойлылық, білімділік, даналық секілді қасиеттерді Аристотель дианоэтикалық қайырымдылық деп алғашқысынан ажырата қарастырған. Жүректің «…мені таза сақтай алмайды… Мен таза болсам…» деуі де жанға қатысты шындықты ойға оралтады.
Жан тән мен Ақылдың арасындағы дәнекер секілді. Адам өмірі Ақылдың етене араласуынсыз да өте береді, бірақ жансыз тіршілік жоқ, яғни тән де жоқ. Ақылға қатысты әңгімеден де жанға байланысты деректі тануға болады. Ақылға ғылым тарапынан берілген баға бойынша, жанды таза Ақыл, Парасат деп қабылдауға келмейді. Себебі жанның ақылды бөлігі болмаса, таза Ақылдың өзі ешқашан қателеспейді әрі пайда мен залалды шынайы ажыратады. Ал Абай айтып отырған ақыл «амал да, айла да – бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның – екеуінің де сүйенгені сен» дегеніне қарағанда таза Ақыл емес, өз сөзімен айтқанда суық ақыл, бұрынғы ойшылдар пікірімен санассақ, бұл жанның ақылды бөлігінен туатын пайымдау (рассудок).
Ғылымның жүрек туралы әңгімесінде де сәл-пәл қисынсыздық бар секілді. «Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді: Жақсылық айтқаныңа жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығарады». Енді ойланып көрейік. Көркем әдебиет табиғаты мен әдісінің мүмкіндік жасайтын «кеңдігімен» біраз субъективті пікір айтуға болар. Ал ақын шығармасынан ақиқат іздер болсақ, кей мәселеге сын көзбен қарауға тура келеді. Философия мен ғылымда жанның қабілет-күштері оның ойлау мен қайырымдылыққа, тіпті тәнге қатысы біршама анықталған. Ақылдың да табиғаты мен ойлау, тану ерекшелігі ойшылдар тарапынан айтылып келеді. Абайдың өзі де жан құмары, жан қуаты, жан азығы және ақыл қызметі мен табиғатын әжептәуір танымдық биікке көтере қарастырған. Ақыл егер пайымдау емес, шынайы таза ақыл болса, я шамасы келген, өресі жеткен ақиқатты айтады, я өресі жетпей, антиномияға (тануға қабілетсіз болу) ұшырайды. Ондайда адамзат өзінің шектеулі болмысын мойындап, танымын тоқтатады. Адамзат әдетте Жаратушы, Әлем, жан сырын танып-білуде ақылы сыр беріп, дағдарысқа ұшырайды. Жаратушы құдіретіне шынайы сену осы сәттен басталады. Адамзат осындайда, әсіресе, жүрегіне жүгінеді. Ал бұған дейін адамға ақыл басшы, ақылдан артық асыл күш адамзатта болмайды. Сірә, Абай ғылым аузынан «ақыл» деп пайымдауды, «жүрек» деп әділетті, нұрлы ақылды айтып отыр-ау! Нұрлы, әділетті ақыл ғана жан деңгейіндегі суық ақыл мен пайымдауды еркіне жібермей, қатаң бақылап отырады. Абай біздің ойымызша, адамдардың басым бөлігі қанағат көріп, бір жағы жеткен жері сол, күнделікті өмірде жиі тұтынатын пайымдауды (рассудок) ақыл түрінде қолданған. Ал таза ақыл дегеніміз уысымызға сия бермейтін киелі нәрсе, ұлы ұғым. Оған адам болмысында еш нәрсе тең келмейді.
Сөйтіп Абай он жетінші сөзінде жүректің өзін сөйлеткенде, ол жанға ұқсап кетеді. Ал ғылым жүрек туралы баға бергенде, бұл жүрек әділетті ақылға көп ұқсап кетеді. Төрелік жасайтын ғылым туралы да екіұдай ойда қаламыз. Ең әуелі мемлекеттегі әмірші секілді адам болмысындағы жүрекке басымдық беріп, бүйрегі бұратын Әл-Фараби танымы ойға оралады. «…Мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітапта айтқаны осы» деген ілім сөзінің ой төркіні сопылық ілім бе екен деп те ойлап қаламыз. Жалпы он жетінші сөздің мазұны біздің ойымызша, өте күрделі, көп дайындалып, танымды кеңейтіп келіп қарастыратын сөз.
Ең төркінін танып айтар болсақ, адам болу сезім мүшелерінің түйсінуінен басталады. Адам болудың жолындғы кейінгі шарықтаулар осы сезім мүшелері арқылы табанын жерге тигізіп тұрады. Сондықтан М.Мырзахметұлының Абай танымындағы хауас мәселесін кеңейте қарастырып,ғылыми айналымға енгізуін зор жаңалық деп білеміз. Абайдың қайта-қайта сезім мүшелеріне орала беруі тегін емес. Ол адам болу әрекетін табанынан бастап төбесіне дейін жеткізе қарастырады. Абайдағы адам болудың табаны сезім мүшелерінің түйсінуі болса, шыңы, төбесі – иманигүл, үш сүю.
Бақылау сұрақтары:
1. Қайырымдылықтардың түрлері туралы.
2. Ақындағы жүрек ұғымының жанмен қатысы туралы.
3. Ақындағы пайымдау ұғымы туралы.
4. Нұрлы ақылдың қарасөздегі жүрекке қатысы.
