Шалкиіз жырау шығармашылығы. Қарастырылатын сұрақтар (дәріс жоспары):
Шалкиіз - қазақ поэзиясында философиялық бағыттың негізін салушы, жаңашыл жырау.
Шалкиіз-сахара эпосын жасаушы.
Шалкиіз поэзиясыныңкөркемдік ерекшеліктері
Шалкиіздің арнау толғаулары
Жырау мұрасының зерттелу жайы
Толғаужанрыныңдамып, жетілупроцесініңіріөкілдері ─ Асан қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиізжыраулартолғаулардыңәлеуметтік, дидактикалықсипатынсақтайотырып, әлеуметтіксарындысезімменсыршылдыққаұластырды. «Қазақ»атыменаталатындараәдебиеттіңтөлбасыларыҚазтуған, Асанқайғымұрасыжаңаәдебиеттіңбасыжәнекөненіңжалғасыретіндедеқазақпоэзиясыныңнегізгібағытын, идеялықкөркемдікбөлігіндеайқындапбереді. ЖырауларпоэзиясыныңдамыпөркендеуіндеШалкиізшығармашылығыныңдаорныерекше.
Шалкиіз–қазақпоэзиясыныңеңкөрнектіөкілдерініңбірі. Ноғайлыдәуіріненшығармаларықазақ, ноғай, қаракалпақхалықтарынакеңтараған. Осыхалыктардыңішінде, әсіресе, қазақарасындашығармаларыкөпсақталғанжырауесімі«Шалгез»аталыпкеледі
Шалкиіз толғауларында адамгершілік,зұлымдық, жақсылық ерекше жырланады. Шығыс поэзиясына тән адалдық пен зұлымдықтың әрдайым қатар суреттелуі қазақ поэзиясында да ежелден келе жатқан құбылыс.
Шалкиіз адамның өмірдегі қадір-қасиетін білдіретін ерлік пен ездік, достық пен дұшпандық сияқты адамның қасиет-мінездері екіталай күнде танылатынын жырлайды.
Шалкиіздің толғаулары көркемдігімен де ерекшеленеді. Толғауларда дәуір көріністері сол кезеңнің бояулары,бейнелеу тәсілдері жақсы сақталған. Негізгі ойды баяндаудан гөрі, бейнелі, көркем жеткізу суреттеу басым. Ұтымды да бейнелі, дәл де тапқыр сөз арқылы адамның іс әрекетіне, табиғат кұбылыстарына баға беру –Шалкиіздің негізгі ақындық тәсілі.
Осы дәріске ағымдық, аралық, қорытынды бақылау бойынша тест тапсырмалары және сұрақтар.
Тест:
1. Сен - алтынсың, мен - пұлмын. Сен - жібексің, мен - жүнмін. Сен - сұлтансың, мен - құлмын» деген жыр жолдарындағы Шалкиіз жырау қолданған көркемдік тәсілді табыңыз
A) синекдоха
B) эпитет
C) теңеу
D) метафора
E) метанимия
*****
2.Шалкиіздің «Аспанды бұлт құрсайды», «Қара бас күспен шалдырып» деген толғаулары
кімге арналады?
A) Абылай ханға
B) Би Темірге
C) Есім ханға
D) Жәнібек ханға
E) Тұрсын ханға
*****
3. «Шалкиіз - новатор еді. Ол қазақ поэзиясындағы философиялық бағыттың негізін салды. Бұл тұрғыдан алғанда Шалкиізді қазақтың барлық жырауының атасы деуге болады», - деген пікір иесі кім?
A) М.Әуезов
B) Ә.Қоңыратбаев
C) М.Байділдаев
D) М.Мағауин
E) М.Жармұхамедов
4. *****
Шалкиіз жырау қай жылдары өмір сүрген?
A) 1465 - 1560
B) 1540 - 1600
C) 1600 - 1691
D) 1650 - 1724
E) 1690 - 1767
*****
5. Еділмен жарыса ағатын Ақтуба (Бозан) өзенінің бойында дүниеге келген жырау кім?
A) Шалкиіз
B) Қазтуған
C) Доспамбет
D) Үмбетей
E) Көтеш
6. Шалкиіз жыраудың:
Жемсауыңа келгенде,
Сұлтан ием, сом жүрегім аяман!
Саған дұшпан - маған жау,
Керекті күні алдыңда
Ғазизлеген сұлтан жаным аяман! -
деген жыр жолдары кімге арналады?
A) Темір биге
B) Жәнібек ханға
C) Керей ханға
D) Ер Мамайға
E) Мұса биге
7.Шалкиіздегі «күлік» деген сөздің мағынасы
A) көшу
B) дала
C) тұлпар
D) шоқпар
E) сауыт
*****
8.Шалкиіз жыраудың:
Жағаға жақын қонбаңыз,
Жағаға жақын қонсаңыз
Жайылып сулар алмас па?
Жаманменен дос болсаң,
Жазымда басың қалмас па? -
деген жыр жолдарында арнаудың қай түрі қолданылған?
A) зарлай арнау
B) сұрай арнау
C) риторикалық арнау
D) шешендік сұрақ
E) жарлай арнау
9. Шалкиіз жырау «Алп, алп басқан, алп басқан, Арабы торым өзіңсіз, Жазылы алтын, қол кескен Алдаспаным өзіңсіз» деген жолдарды кімге арнайды?
A) Би Темірге
B) Едігеге
C) Мұсаға
D) Тіленшіге
E) Ұлық Мұхамедке
10. Шалкиіздің Би Темірді қажы сапарынан тоқтату үшін айтылған толғауын табыңыз
A) Аспанды бұлт құрсайды
B) Қара бас күспен шалдырып
C) Қоғалы көлдер, қом сулар
D) Шағырмақ бұлт жай тастар
E) Жауынды күні көп жүрме
Сұрақтар:
1. Шалкиіз шығармалары қай тілге аударылған?
2. Шалкиіз қажылық сапардан кімді, неге алып қалды?
3.Шалкиіз шығармасын зерттеген кімдер?
4.Шалкиіз Тіленшіұлының шығармаларының тақырыптық ерекшеліктері?
5.Шалкиіз жыраудың арнау толғаулары.?
