Қыпшақ хандығы (ХІ ғ. басы – 1224 ж.)

ХІ ғ. екінші жартысында қыпшақтар Маңғыстау мен Үстірт жерлеріне 
орнығады, олармен бірге сол арада оғыз тайпаларының біраз топтары да 
көшіп-қонып жүреді. 
Қыпшақтардың ХІ ғ. орта кезінде батысқа қарай жылжуының бастапқы 
кезеңі Махмұт Қашқаридің жағрафиялық картасында бейнеленген, ол 
картада қыпшақтардың мекені ретінде Еділдің ар жағы мен Каспий теңізінің 
арғы бетіндегі солтүстік-батыс жерлері көрсетілген, ал Еділ өзенінің өзі 
Қыпшақ елі ішінде қалады. 
Қыпшақ хандары өз мемлекетінің шекарасын кеңейте отырып, 
оңтүстікте Тараз қаласының маңына дейін жетеді, сөйтіп Қарахандармен 
шектесіп жатқан жерден Қанжек Сеңгір бекінісін салады. Қыпшақ 
билеушілері мен Қарахандар арасындағы табиғи шекара Балқаш көлімен 
Алакөл шұңқырының көлдері болады. 
Солтүстік-шығыс бетте қыпшақтар өркениет пен мәдениеттің Саян-
Алтай ошағымен байланысты болған, бұл мәдениеттің иелері қырғыздар мен 
хакастар және басқа да тайпалар еді. Қыпшақ хандығының солтүстік 
шекарасы қазіргі қазақ даласын Батыс Сібірден айырып тұратын орманды 
дала зонасы арқылы өткен. Солтүстік Батыс жағында қыпшақтар Еділ бойы 
мен Орал өңірінің халқымен этникалық мәдени және саяси қарым-қатынас 
жасаған. 
Қыпшақ тайпаларының этникалық территориясы өздерінің этникалық-
саяси бірлестігі шебінің тұрғысынан қарағанда, негізінен тұрақты болған, тек 
оңтүстік-батыс шекарада ХІІ ғ. 30-жылдарынан бастап Хорезмшахтар 
мемлекеті тым белсенді саясатты жүргізуге көшеді. Қыпшақ тайпаларының 
ХІ ғ. екінші жартысы мен ХІІІ ғ. бас кезінде бұлғарлармен және 
башқұрттармен өзара алыс-беріс жасап, аралас-құралас тұруы қыпшақ тілі 
мен мәдениетінің оларға ықпал етуі бағытында дамып отырған. 
Қыпшақ ақсүйектері Шығыс Дешті қыпшақ тайпаларының қоныстық-
өрістік жерін едәуір кеңейтуге себепші болған және Сырдария бойындағы 
Оғыздар мемлекетімен, Орта Азиядағы Салжықтар, Хорезмшахтар және 
Қарахандар әулеттерімен соғысқа және соғыстарға әкеліп жеткізген ХІ ғ. 
бірінші жартысындағы буырқанған дауылды оқиғалар қыпшақтар мемлекетін 
құрудың объективті себебіне айналды. 
ХІ ғ. екінші жартысында ХІІ бірінші ширегі біткенге дейін қыпшақ 
хандарының жағдайы бірсыпыра тұрақтанып, саяси бірлігі біраз жақсарды. 
Бұған қарағанда, қыпшақтың этникалық - әлеуметтік қауымдастығында өз 
билігін бүкіл хандыққа жүргізе алатын жоғарғы хандар болғанға ұқсайды.
Қыпшақ қоғамы әлеуметтік және жіктік жағынан да тең болмаған. 
Мүліктік теңсіздіктің негізі – малға жекеменшік болып табылады. Негізгі 
байлық жылқының саны болған. Жазба деректер хабарына сүйенсек, 
қыпшақтар еліндегі көптеген кісілердің бірнеше мыңнан жылқысы болған, ал 
кейбіреулердің жылқысының саны 10 мыңға жеткен және одан да көп болған 
деседі. Қыпшақ отбасының меншігіндегі малға ру-тайпа белгілері – таңбалар 
басылған. Хисапсыз көп малы бар ақсүйектер жеке меншігіне заң жолымен 
бекітіп берілмесе де, мал жайылатын өрістің бәрін меншіктеген. 

Жайылымдарды бөліп беруді, көші-қон мәселелерін реттеп отыруды қыпшақ 
хандары мен тайпа тектілері уысынан шығармаған. 
Бүкіл мұсылман Азиясы ішінде бірінші орын алуға ұмтылған 
Хорезмшах Мухаммед (1200-1220 жж.) мемлекеті құрамына ХІІІ ғ. бас 
кезінде Сығанақ облысы да кіреді. Сығанақ иелігінен айырылып қалғанына 
қарамастан, қыпшақ хандары Хорезмге қарсы қажырлы күресін жалғастыра 
береді. Жент қаласынан солтүстікке қарай Дешті қыпшақ еліне Мұхаммед 
Хорезмшах талай рет жорық жасайды. 1216 ж. Қадырханға қарсы аттанған 
әскери жорықтарының бірінде ол Ырғызға дейін жетіп, Торғай даласында 
қыпшақтар еліне қашып кірген меркіттерді қуалап келе жатқан Шыңғыс хан 
қолымен кездейсоқ соқтығысып қалады. Сұлтанмен айқасып қалғаннан 
кейін, монғолдар түн жамылып шегініп кетеді. Бұл монғолдардың Қазақстан 
жерінде алғаш рет болуы еді, бұған ілесе қыпшақтардың Хорезмшахтармен 
ұзаққа созылған бәсекесі тоқтап қалады. Моңғол басқыншылығының дәуірі 
келіп жеткен еді. 

жүктеу/скачать 0,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: