Державний вищий навчальний заклад
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КӨЗДЕРІ МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
217 баспасөз тілі жайында қазақ әдеби тілінің даму тарихы, қазақ тіл білімінің әр түрлі салалары (функционалдық стиль, терминология, стилистика, тіл мәдениеті) туралы жазған зерттеуші ғалым І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Ы. Ысқақов, Ә. Қайдар, Р. Сыздықова, Ш. Сарыбаев, М. Серғалиев, Ө. Айтбайұлы, Б. Қалиұлы, Ә. Болғанбайұлы, Г. Смағұлова, Ш. Құрманбайұлы еңбектерінде айтылады. Ал орыс тіл білімінде газет тілі, газет жанрлары, газет типтері, газет лексикасы Г.Я. Солганик, Л.Б. Глебова, И.П. Лысакова сынды т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Баспасөз материалдары негізінде жазылған еңбектерді шартты түрде 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады деп ойлаймыз: а) Алғашқы қазақ газеттері тілі жөніндегі зерттеулер (1860 − 1918); ә) Кеңес дәуіріндегі қазақ баспасөзі тілі жөніндегі зерттеулер (1920 − 1990); б) Тәуелсіз Қазақстанның қазақ баспасөзі тілі жөніндегі зерттеулер (1990 жылдан бастап осы кезеңге дейінгі). Баспасөз тілінің зерттелуі жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарымен танысу барысында зерттеу жұмыстарының басым көпшілігі алғашқы қазақ газеттерінің тілімен байланысты екенін байқауға болады. Қазақ баспасөзінің тарихы ХІХ ғасырдың екінші жарытысында қазақ тілінде шығып тұрған екі газеттен басталады. Олар ұлттық баспасөзіміздің алғашқы қарлығаштары – «Түркістан уалаятының газеті» (1870 − 1883) мен «Дала уалаятының газеті» (1888 − 1902) [18]. Өткен ғасыр соңында еліміздің тәуелсіздік, тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесін алуы қазақ тілінің де, қазақ баспасөзінің де қанатын кеңірек жаюына мүмкіндік береді. Баспасөз тілі – тіл дамуының қайнар көзі болып табылғандықтан, қазақ баспасөзінде жаңа ұғымдарды, қолданыстарды мүмкіндігінше қазақша беру тілімізді байыта түседі. Алғашқы қазақ газеттерінің тілін зерттеуші ғалым Б. Әбілқасымов: «Ұлт тілінде баспасөздің шығуы ең алдымен қазақтың жазба әдеби тілінің дамуына аса зор ықпал жасады, қазақ тілінде бұрын болмаған қоғамдық- публицистикалық, ғылыми-көпшілік әдебиеттер стильдерінің негізі қаланып, ресми іс-қағаздары стилі одан әрі жетілді»,− дейді [18, б. 93]. Алғашқы мерзімді басылымдардың бірі – «Қазақ» газетіндегі қоғамдық-саяси лексика, оның лексика-семантикалық топтары туралы ғалым Б. Момынованың еңбегінде жан-жақты зерттелсе, ал зерттеуші С. Сапинаның кандидаттық диссертациясында «Түркістан уалаятының газетінің» лексикасы сөз болады. Екінші кезең туралы айтар болсақ, кеңестік дәуірдегі қазақ баспасөзін кезең-кезеңге бөліп қарастыруда зерттеушілер пікірлерінің әр алуан екендігін байқауға болады. Ғалым С. Исаевтың «Қазақ әдеби тілінің совет дәуіріндегі дамуы» атты еңбегінде кеңес дәуірінің 20-30 жылдарындағы әдеби тіліміздің лексикалық құрамы, грамматикалық ерекшеліктер баспасөз материалдары негізінде сөз болады. Ғалым Ш. Мәжітаеваның «ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ әдеби тілі» атты докторлық диссертациясының зерттеуші өзі қарастырып отырған кезеңдегі әдеби тілдің қалыптасу, даму көркем әдебиет, ресми іс-қағаздар, ғылыми стил және баспасөз тілі тұрғысынан жан- жақты зерделенген еңбек екенін атап өткен дұрыс. Осы кезең баспасөзінің тілі туралы жазылған зерттеуші Р.Барлыбаевтың «Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика» (1978), А. Алдашеваның 1970 − 1990 жылдар аралығындағы мерзімді «Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи» ____________________________________________________________________________ _____________________________ Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 218 басылымдардағы жаңа қолданыстарға байланысты «Қазақ лексикасындағы жаңа қолданыстар» (1991) атты зерттеу еңбектерін атап өткен орынды. Ал үшінші кезең – бұған дейін бір орталықтан басқарылып келген Кеңес Одағының құлап, орнына жаңа жүйедегі тәуелсіз мемлекеттің құрылуы, егемендікке ие болған елдердің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы тіліміздің қолданыс аясының кеңейе түсуіне, сол арқылы баспасөздің дамуына да жағдай жасаған ерекше бір кезең болды. Зерттеуші ғалым Б. Момынованың еңбегінде қазақ баспасөзінің, оның ішінде газет құрылымы, газет типтері, газет жанрлары, газет тақырыптары туралы жан-жақты сөз етіледі. Сондай-ақ осы кезеңде жазылған зерттеуші О. Бүркітовтың «Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі» атты кандидаттық диссертациясының қазақ баспасөзін зерттеуде зор маңызы бар Өткен ғасырдың соңғы он жылындағы еліміздің егемендік алуы, тіліміздің мемлекеттік мәртебесін иемденуі, сондай-ақ еліміздің Ата заңын және мемлекеттік рәміздерді қабылдауы және де елімізде жүргізілген, жүргізіліп жатқан саяси-экономикалық т.б. реформаларға байланысты қазақ баспасөзі жаңа сөздер, жаңа қолданыстармен байи түсті. Зерттеліп отырған кезеңде баспасөз беттерінде, экстралингвистикалық факторлар, яғни қоғамда болып жатқан өзгерістер мен ғылыми-техниканың дамуындағы жаңалықтарға байланысты пейджер, ұялы телефон, плеер, видеокамера, валюта,тендер, аукцион, бизнес т.б жаңа сөздер пайда болды. Сондай-ақ лексикалық құрамның тілдік ішкі даму заңдылықтарына байланысты пайда болған жаңа қолданыстарды баспасөз беттерінен өте жиі кездестіруге болады. Жаңа қолданыстардың бір тобын бұрын орысшы, қазір қазақша баламасымен қолданып жүрген, яғни мағынасына бұрынғыша ескі, бірақ жаңа формада қолданылып жүрген отбасы, ақпарат, зейнеткер, зейнетақы, өтемақы, ұшақ т.б. сөздер құраса, ал екінші тобын керісінше, яғни ескі формада, бірақ жаңа мағынада қолданылып жүрген әкім, төраға, нарық т.б. сөздер құрайды. Жаңа қолданыстардың көпшілігін бұрын орысша нұсқада қолданылып келген сөздерді қазақша атау, қазақша беруге байланысты туындаған сөздер құрайтынын байқаймыз. Тіліміздегі толық мағыналы сөз атаулы семантикалық белгілеріне қарай атаулық қызмет атқаратыны белгілі. Олар белгілі бір сұраққа жауап береді, толық лексикалық мағынасы болады. Бірақ толық мағыналы сөздердің бәрі номинативті мән бере алмайды. Өйткені, тілдегі заттар мен құбылыстардың атауын, қимылын, сапасын, санын номинативтер деп қабылдасақ, онда ол лексикалық және сөздің тура мағыналарымен тепе-тең дәрежедегі құбылыс болып шығады. Номинативті мағына ұғымның атын білдіру үшін бірнеше мағыналық белгілердің жиынтығынан тұруы тиіс [19, б. 72]. Тілде ұғымның атауы ретінде зат есімдер жұмсалады. Ұғым атаулық мәнді иемдену үшін оның заттық белгісі, сындық белгісі, қимыл-әрекет белгісі болуы шарт, яғни сөздің лексикалық мағынасы, грамматикалық мағына көрсеткіші, номинативті мағынасы болуы тиіс. Ал түр мен түс атауларында номинатив мән болмайды, сол сияқты сан есімдер мен етістіктерден де «Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи» ____________________________________________________________________________ _____________________________ Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 219 номинатив мән іздейміз. Заттық белгі, сапалық, сындық белгі, сандық белгілер тұтасып келіп ұғым тудырса, бұл номинатив деп аталады. Ойлау мен оның тілде бейнеленуі арасындағы жалғастырушылық қызметін номинациялар сөздік қордан тілдік таңбаларды кейде даяр күйінде алуы, немесе семантикалық өзгерістер процесінен кейін мағына жаңғыруы арқылы, немесе жаңа сөздердің дүниеге келуі арқылы атқарады. Жаңа мағыналы сөздердің жасалу жолдары сан қилы екенін осыдан-ақ аңғаруға болады. Белгілі бір референттің арнайы таңбамен таңбалануы номинация болса, номинациялар қолданысқа түсе келе обьективтілік сипат алады. Тілдік біліктерді экстралингвистикалық обьектілермен байланыстырушы номинация арқылы тіл өзінің ең басты коммуникативтік функциясын атқарады. Ал сөз тіркесі құрамындағы ұғым атауын білдіріп тұрған сөз өзін атаулық мәнге жеткізіп тұрған сөзбен байланысқа түсу арқылы номинативтік ұғым тудырады. Осындай номинативтік білдіретін тіркестер қатарына газет тіліндегі қабыса байланысқан ашық хат, жабық мәжіліс, темір жол, сондай- ақ, ұлт мәселесі, халық соты, еңбек кітапшасы сынды ІІ изафет арқылы жасалған атаулық тіркестерді жатқызуға болады. Мысалға келтірілген тілдік қолданыстардағы еңбек, ұлт, халық сияқты эксплицит (ашық категориялар) арқылы кітапшасы, мәселесі, соты сыңарлары мтаса байланысып тұр. Бұл экспликацияның атаулық тіркестер жасауға мүмкіндік беретінін көрсетеді. Қазақ тілінде «атаулық тіркес» терминін қалыптастырған профессор С. Исаев екендігі жұмысымызда аталып өтілді. Ғалым тілдегі тіркес атаулыны үш топқа: тұрақты, түйдекті және еркін тіркеске бөледі де, тұрақты тіркестер іштей екіге – фразеологиялық және атаулық тіркестерге жіктеледі дей келе, әу баста атаулық тіркестердің еркін сөз тіркесі болып, кейін сөйлеу процесінде тұрақталуы нәтижесінде лексикалық единицаға ауысқан сөздер екенін айтады. Бұл пікірді қолдаушылар да баршылық. Ал М. Балақаевтың айтуынша: «сөз тіркестері тек олардың жұмсалу орайында атқаратын қызметі тұрғысынан номинативті деп тануға болатындары бар. Мысалы, сөз тіркесі құрамында пайда болған терминдік тұрақты атаулар социалистік жарыс, партия оқуы, қант қызылшасы, қызыл бұрыш, темір жол, мал дәргері, су қоймасы, Отан соғысы, т.б.». Байқағанымыздай, номинативті тіркестер, еркін тіркестер базасында, ашық экспликациялық категориялар негізінде жасалатын болып шықты. Сөз тіркестернің сөйлеу процесінде біртіндеп лексикалық единицаға айналуы (номинативтенуі) қазақ тіліндегі сөзжасамның ең бір өнімді және көне тәсілдерінің бірі болып саналады [17, б. 49]. Сонымен, атаулық тіркестер арқылы тілдегі (бұл жерде газет тілін басты назарда ұстаймыз) жаңа құбылыстардың номинациялық атаулары пайда болады. Айталық, «Қазақ» газеті арқылы дүниеге келген, тілде тұрақталып қалған атаулық тіркестер – бірегей қолданыстар, жаңа мағыналы сөз, лексикалық единицалар ретінде танылады. Сол тілдік бірліктерді жасалу жолына қарай бірнеше топқа бөліп қарастыруға болады: а) байырғы сөздердің тіркесуі арқылы: ана тілі, ұлт мәселесі, ұлт намысы, ұлт жұмысы, темір жол, ауыз хабар, алым құлағы, т.б. «Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи» ____________________________________________________________________________ _____________________________ Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 220 ә) төл сөздер мен орыс тілі элементтерінің тіркесуі арқылы: жүргінші пойыз, алаш автономиясы, партия ұраны, партия басылары, социализм жолы, т.б. б) екі компоненті де орыс тілінің элементтері болып келетін атаулық тіркестер: партия программасы, перселен законы, народни сот, т.б. Осы пікірге орай газет тіліндегі жаңа қолданыстардың, әсіресе, алғашқы қазақ газеттеріндегі жаңа қолданыстардың кімнің қаламына тән екендігін дөп басып, дәл айту қиын. Ал, «Қазақ» газетіндегі жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінің кімдердің қаламынан туғандығын айыру мүмкіндігі көбірек әрі олар аса ұтымды және өміршен. Айталық, ана тілі, жабық мәжіліс, ашық хат тіркестері Ахмет Байтұрсынов мақалаларында алғаш қолданылған. Мұндай тіркестер авторын іздестіру, кімнің қаламынан шыққанын нақтылау, бүгінгі күнгі қолданыс аясын анықтау аса күрделі бірақ қызық жұмыс. Бұл жұмыс көбінесе жаңа сөздер мен жаңа қолданыстарды даталап жинау арқылы іске асады. Бірақ қазақ тіл білімінде әлі күнге дейін жаңа сөздерді даталап жинау, санын нақтылап отыратын статистикалық сөзжасам әлі күнге қолға түбегейлі алына қоймағандығын айту керек. КӨЗДЕРІ МЕН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. «Қазақ» газеті / Бас редактор Ә. Нысанбаев. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 560 б. 2. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. – Алматы: Мектеп, 1998. – 273 б. 3. Н. Назарбаев. Қазақстан халықтарының Ассамблеясының 1-10 сессияларындағы баяндамалары жинағы (қазақ және орыс тілдерінде). – Астана: Елорда, 2005. – 440 б. 4. Айталы А. Ұлтаралық келісім мәдениеті: кеше, бүгін және ертең. Егемен Қазақстан. 2008 жыл, 19 сәуір, №29. УДК 801.82 Сеитова Маржан (Павлодар, Казахстан) ЖҰМЕКЕН НӘЖМЕДЕНОВТІҢ АҚЫНДЫҚ МҰРАСЫ Осы мақалада ақын мұрасының дені лирикалық өлеңдерден тұратындығын талдай отырып, мұнда лириканың барлық түрі де бар деп айтуға болады. Дәлірек айтсақ, азаматтық лирика, табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, әлеуметтік лирикаларында терең философиялық ойлар мәнерлі беріледі. Тірек сөздер: лирика, өлең, жыр, мұра, табиғат,махаббат, пішін, мазмұн, жанр. Analyzing the heritage of a residence in the lyrical poems of the poet in this article, we can say that there are all kinds of lyrics here. Namely, the nature of civil «Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи» ____________________________________________________________________________ _____________________________ Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 221 lyric poems, love social lyrics deep philosophical thoughts expressive lyrics. Key words: lyrics, songs, poetry, heritage, nature, love, form, content and genre. Поэзия – мәңгі жас, жалынды өмір. Ал оның лапылдаған от болып жайнап, қан болып қайнап, тамыр болып лүпілдеп, жүрек боп тулап тұратын тамаша түрі – лирика. Теориялық сипатын пайымдасақ, лирика – «шындықты адамның ішкі көңіл-күйіне бөлеп, ойы мен сезіміне астастыра суреттейтін терең психологиялық шығармалардың түрі» [1, б. 312]. Демек, оқырман дүниеге ақын көзімен қараса, жыр арқылы қараса, бәрі де ойлантады, толғантады, тебірентеді, сүйсіндіреді, қысқасы, оны неше түрлі психологиялық күйге салады. «Жыр өмір кеңістігі мен қабаттарын тез де айқын, мәнді де әсерлі түсіріп ала қояды». Мұның бәрі лирика табиғатына тән ерекшеліктер. Қадыр Жүсіпов қазақ лирикасын жоғары бағалай келіп, өткен ғасырдың алпысыншы жылдар әдебиетіне жаңалық әкелген қаламгерлерін атап өтеді: «Қазақ лирикасының осы ғасырдың басындағы Мағжан өлеңдерінен кейінгі ерекше гүлденіп, жайқалған, мәуе шашқан тұсы – алпысыншы жылдар. Бұл кезде ұлттық поэзиямыздың мерейін үстем еткен аға ақындарымызбен қатар, әдебиеттің жаңа, жас толқыны Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев, Мұқағали Мақатаев, Төлеген Айбергенов, Сағи Жиенбаев, Жұмекен Нәжімеденов, Мұхтар Шаханов әдебиетке жаңа ағыс, тың сыр, сыршыл жыр әкелді. Бұл бір шоғыр таланттар жарыса жазып, жүрек нәрлерімен жыр сүйер жұртшылыққа өздерінің өзгеше бір соны жылуы мен жарығын таратты. Поэзияның ежелден келе жатқан тақырыптары таланттар қаламымен тотының түгіндей түрленді. Әлеуметтік, махаббат, табиғат, көңіл- күйі лирикасының қай-қай түрі болмасын, өздерінің жаңа қырларымен, сырларымен төгілді. Лириканың бұрын беймәлім тың құпияларын ақындар аша берді де, оқырман олардың әсемдік әлеміне еніп, іңкәр сезімдерге бөленгендей болды [2, б. 61]. 50 − 60 жылдардағы әдебиет жайын айтқанда, ең алдымен көңіл қоятын нәрсе – бұл кезеңнің өзіндік заманалық ерекшеліктері бар екендігі. 1956 жылдың басында КОКП-ның ХХ съезі өтіп, онда Сталиннің жеке басына табынушылықтың қоғамқа орасан зор зиян келтіргені анықталған соң, рухани өмірде біраз өзгерістер болды. Әсіресе, 1957 жылы жеке адамның басына табыну қалдықтарын жою туралы Орталық партия Комитетінің қаулысынан соң жұрт қоғамда біраз жаңалықтар болар деп күткен еді. Идеологиялық шылбыр біраз босаңсып, еркіндік белгілері нышан берді. Бұл әдебиет пен өнерге біраз оң ықпалын тигізді. Бұл жылдардағы әдебиетте өткен дәуірдегі халық өмірін, оның бостандықты аңсаған үміт-арманын көрсету үлкен орын алды. Елуінші-алпысыншы жылдарда қазақ поэзиясы мен прозасы, драматургиясы және әдебиет сыны жаңа сапада дамыды. Бұл ең алдымен, жеке адамға табыну деген ілгергі дәуірдің нәубетінен арыла бастаған кезең еді де, шығармашылықта біраз еркіндік орын ала бастаған [3, б. 133]. Ғалым келтірген жиырмасыншы ғасырдың елуінші-алпысыншы «Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи» ____________________________________________________________________________ _____________________________ Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 222 жылдардағы ақындарының ішінен сол тұста «табиғаттың табиғи бояуындай, қазақ лирикасы шұғыласының бір үзік сәулесі һәм жібек тініндей» [4, б. 199] боп нұр шашқан ақын Жұмекен Нәжімеденов еді. Ол біздің әдебиетімізде, әсіресе оның поэзия дүниесінде тұғырлы тұлға боп тұрып қалды деп ойлаймыз. Себебі, Жұмекен Нәжімеденов әдебиетке ешкімге ұқсамайтын, еліктеу-солықтаудан мүлде алыс, өзіне тән жазу стилі мен өзінің дүниетанымымен келді. Ол жайлы Т. Медетбеков: «...келген бойда-ақ оның қаламынан туған өлеңнің бәрі жұрттың көңіліне судай сіңіп, тастай батты десек, асырып айтқандық болар еді де, ал оның даусыз талант екенін жұрттың бәрі бірден мойындады десек, онда біздің бұл сөзімізге ешкім қарсы шыға алмас еді, − дей келеді де, өз ойын келесідей жалғастырады, − Рас, алғашында, Жұмекен Нәжімеденов творчествосы бірден қабылданып, бірден ұғыла қоймайды. Өйткені, ол – ашынғанын да айқайламай жеткізетін, қатпар-қатпар қыртыстардан тұратын күрделі ақын. Оның дүниетанымы, көркемдік- эстетикалық концепциясы, образды ойлау жүйесі, классикалық деңгейі, логикалық құрылысы өлеңмен сұқбаты аз, өнермен таныстығы үстірт кез келген адамға бірден ұғыла қоюы қиын. Оның творчествосы өзінің оқушысынан қадалып оқуды, тіпті қайта-қайта оқуды талап етеді. Неге олай? Өйткені, ол осынау күрделі заманымыздың бел баласы, төл ақыны. Заман да күрделі, ондағы адам да күрделі» [5, б. 55]. Жұмекен Нәжімеденов – тұлғалы талант, сегіз қырлы, бір сырлы ақын. Қазіргі қазақ поэзиясы жөнінде сөз қозғала қалса, Жұмекен Нәжімеденов ақындығын ауызға алмай, одан аттап кету, не оны айналып өту мүмкін емес. Әбділда Тәжібаев өзінің «Жылдар, ойлар» деген еңбегінде Нәжімеденовтің тырнақалды туындылары туралы бірден: «Жұмекен, сөз жоқ, ешкімге ұқсамайтын, өзінің ақындық жаратылысы, өзіндік бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп ізденетін ас. Жұмекен жұртшылығымызды қатты үміттендіретін ақын», − деп жазды. Әрине, бұл пікірдің дұрыстығын уақыт дәлелдеп берді. Қаламгердің шығармашылығы өзіне тиесілі бағасын алып, қазақ әдебиетімізде өз орнын алды. Жұмекен Нәжімеденов – қазақ халқының ардақты ұлы, аса талантты ақыны. Ақынның шығармашылығын жан-жақты талдап қарастырушы ғалым Қадыр Жүсіпов «Ақын Жұмекен туралы сөз» атты мақаласында Жұмекен творчествосын бағдарлап қарап, үш кезеңге бөледі. «Балауса» атты алғашқы өлеңдер жинағынан бастап «Ақ шағыл» атты романға дейінгі кезең. Бұл – бірінші. Екінші кезең – «Ақ шағылдан» «Жеті бояу» атты өлеңдер жинағына дейінгі кезең. Соңғы шығармашылық іздену жолын өмірінің соңғы күндеріне дейінгі кезеңді көрсетеді. Оны былай түсіндіреді: « Бұлай бөлуімізде негіз бар. Ақын творчествосы жетпісінші жылдардан бастап проза саласындағы роман серияларынан кейін оның поэзиясы жаңа, бөлекше философиялық мәнерге ие болды». Расында да, Жұмекен Нәжімеденов шығармашылығындағы, дәлірек айтсақ, лирикалық өлеңдеріндегі басты доминант не десе, ол философиялық ой дер едік. Және оның философиясы құп-құрғақ қағаз исі шығып тұратын кітаби емес, «қара бұйра топырақ исі аңқып тұратын табиғи». Мысалы: «Гуманітарний простір науки: досвід та перспективи» ____________________________________________________________________________ _____________________________ Випуск 3 (20 травня 2016 р.) 223 ...Әлі жүрмін. Түк бітірген жоқпын мен. Іш қазанын жалайды ыза от тілмен. Алып-алып көп үмітті көп күннен Деп кетем бе түк бітірмей өттім мен? Жоқ, өткем жоқ, өтпегенде қалды нем! Жиырма бесте өттім елдің алдымен. Туған едім ең соңынан бұл жұрттың, Ең соңынан соғар ма екем санды мен? Осы ойлармен атты, әнеки, таң-дағы, Тағы бір күн келе жатыр жанғалы... Мен өткем жоқ, өтеді екен жылдар тек Бірақ менде қалады екен салмағы. («Өз көзіммен») [6, б. 33]. Бұлай сөйлеу, жылдар салмағын өз бойынан сезіне білу – тек үлкен талант қолынан ғана келсе керек. Өлең басталғаннан-ақ өзін-өзі жаныштап, өзін-өзі сұрақ астына алып, өзін-өзі тергеген ақын соңғы шумақта сабасына түскенмен өзін-өзі ақтар алған жоқ. Шынында да, өлең басталғаннан-ақ оның өн бойынан ширығып естілетін діріл, ең соңғы нүктесіне дейін үздігіп уілдеген қалпында ілесіп отырады. Әр сөзі тірі, әр сөзі қозғалыста. Әрбір сөзі ақын жүрегінің лүпілімен, ақын жүрегінің дірілімен сөйлеп тұр. Ең алдымен, Жұмекен Нәжімеденов – лирик ақын. Ақын мұрасының дені лирикалық өлеңдерден тұрады. Ақын мұрасын талдай отырып, мұнда лириканың барлық түрі де бар деп айтуға болады. Дәлірек айтсақ, азаматтық лирика, табиғат лирикасы, махаббат лирикасы, әлеуметтік лирикаларында терең философиялық ойлар мәнерлі беріледі. Түйіндей келгенде, Жұмекен Нәжімеденов лирикасының тақырып түзілісі мынадай: әлеуметтік (соғыс және бейбітшілік, интернационализм, еңбекті дәріптеу, туған жер, өнер, бала-перзент және тағы басқалар), табиғат, махаббат, көңіл-күй лирикасы. Ақын шығармаларынан осы тақырыптар төңірегіндегі саяси-әлеуметтік, қоғамдық дүниетаным көзқарастары қалыптасқан. Ол өмір шындығын суреттеуге биік адамгершілік тұрғысынан келеді. Барлық шығармаларында да ол өзінің ақындық позициясын нық ұстанады. Оның лирикасы уақыт пен кеңістік талабына сай. Қазақ халқының ұлттық характері шынайы бейнеленеді. Лирикалық кейіпкер үнемі өсу үстінде көрсетіліп, мұның өзі өлеңге бір ерекше сипат дарытқан. Жұмекен Нәжімеденов қазақ лирикасын тақырыптық жағынан байытты, оның мазмұнын тереңдетті, пішінін жетілдірді, жанрлық жаңа белестерге биіктетті. Ол стиль жағынан ешкімге ұқсамайтын, оның лирикалық кейіпкері де өзгеше болмыс-бітімімен дараланған. Ол халықтар достығын, бүкіл әлем тыныштығын шалқыр шабытпен жырлады. Жұмекен Нәжімеденов лирикасы көптен келе жатқан монолог-толғау мен баллада жанрларының да өрісін кеңейтті, олардың тақырыптық игеру мүмкіндігін молайтты, жанрлық икемділігін арттырды. Қазақ өлеңінің пішіні мен мазмұнына жаңалықтар енгізді. Жұмекен Нәжімеденов жиырмасыншы ғасырдағы алпысыншы- |