Дәстүрлі аймақтық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

176 
 
Исследователями в области музыкальной педагогики изучается проблема повышения 
интереса    школьников  к  серьезной  музыке  в    общеобразовательной  школе,  развитие  их 
мышления  в  процессе  слушания  музыки.  Задача  музыкально-эстетического  развития  
ученика  на  уроках  музыки  без    его    интереса  к  серьезной  музыке  не  только  трудна,  но 
практически  и  невозможна.  Вот  почему  в  процессе  обучения  музыке  необходимо 
систематически  возбуждать,  развивать  и  укреплять    интерес  учащихся  к  серьезной  музыке 
как  мощное  средство    музыкального  образования,  повышения  его  качества.  Однако, 
необходимо  признать  недостаточное  количество  системных  исследований,  отражающих 
педагогические условия, формы и методы развития интереса школьников к серьезной музыке 
в процессе обучения музыке в общеобразовательной школе, что обуславливает актуальность 
данной работы. 
Согласно  теории  музыкального  образования,  главной  задачей  процесса  обучения 
музыке  в  общеобразовательной  школе    является  формирование  музыкальной  культуры 
учащихся  в  процессе  общения  их  с  высокохудожественными  образцами  народной, 
классической и современной отечественной и зарубежной музыки. Школьников необходимо 
научить эмоционально и глубоко воспринимать образно  - смысловое содержание серьезной 
музыки  на  основе  усвоенных  ими  знаний,  воспитывать  потребность  в  слушательской 
деятельности.  «Знать  только  развлекательную  музыку  -  это  все  равно  что,  осматривая 
огромный прекрасный дворец, побывать лишь в одной небольшой комнате»  [1, с.9]. 
В  процессе  работы  мы  используем  различные  формы  приобщения  школьников  к 
серьезной музыке, а именно: 
- внеурочные формы (беседа, лекция – концерт, тематическая дискотека); 
- урок (формы  и методы  развития слушательской культуры школьников; вокализация 
фрагментов инструментальных произведений). 
Нами  уделяется  специальное  внимание  формированию  слушательской  культуры 
учащихся.  Слушать  -  и  как  можно  больше,  вот  тот  путь,  по  которому  предлагает  идти 
Д.Б.Кабалевский  всем,  кто  ставит  перед  собой  задачу  развития  интереса  подрастающих 
поколений  к  серьезной  музыке.  «Увлекательная  беседа,  живое  слово  о  музыке,  способное 
определенным  образом  настроить  сознание  юных  слушателей,  составляет  одну  из 
важнейших частей всей музыкально – воспитательной работы», пишет композитор и педагог 
[2,С.37].  
В  связи  с  этим,  с  целью  развития  интереса  школьников,  предлагаем  такие  формы 
организации музыкально – слушательской деятельности как беседу и лекцию-концерт. 
Беседа о серьезной музыке   призвана содействовать:  
а) освоению музыкальных произведений  и знаний о серьезной музыке;  
б) овладению практическими умениями применять усвоенные музыкальные знания;  
в)  воспитанию  музыкального  вкуса;  нравственных  и  эстетических  чувств;  любви  к 
человеку, к своему народу, к Родине; уважения к истории, традициям, музыкальной культуре 
разных стран мира; эмоционально – ценностного отношения к искусству. 
 Беседы    и  лекции  -  концерты  о    серьезной  музыке    предлагаем  организовывать  по  
следующим    темам:    об  образной  природе  музыкального  искусства;  воплощении  в  музыке 
настроений,  чувств,  характера  человека,  его  отношений  к  природе,  к  жизни;    о  музыке 
народной  и  профессиональной;  о  композиторе  -  исполнителе  -  слушателе;  народных 
музыкальных  традициях  родного  края;  сочинениях  профессиональных  композиторов;    о 
выразительности  и  изобразительности  в  музыке;  интонации  и  развитии  в  музыке;    о 
различных  видах  музыки  (вокальная,  инструментальная,  сольная,  хоровая,  оркестровая); 
многообразии  музыкальных  жанров  (песня,  танец  марш  и  их  разновидности;  опера,  балет, 
образцы симфонической музыки, мюзикл). 
Работа по  развитию у школьников  интереса к серьезной музыке в процессе беседы  и 
лекции-концерта осуществляется нами по   двум направлениям. 
Первое направление: постижение школьниками интонационно - образных, жанровых, 
стилевых  свойств  музыки;  -  ознакомление  с  разнообразием  камерно  -  инструментальной, 

177 
 
симфонической и театральной музыки, а также  с традициями и новаторством в музыкальном 
искусстве;    ознакомление  с  многообразием  певческих  голосов,  хоров,  оркестров.  Так,  при 
изучении  казахской  инструментальной  музыки  мы  знакомимся  с  такими  произведениями 
как: «Аққу», десять таджикских и восемь казахских танцев  А.Жубанова, «Ақсақ құлан» Н. 
Тлендиева, «Толғау» М.Тулебаева, «Романс» Л. Хамиди и др. 
Постижение  учащимися  стилевых  особенностей  русской  классической  музыкальной 
школы  происходит,  главным  образом,  при  изучении  творчества  М.И.  Глинки,  М.П. 
Мусоргского,  А.П.  Бородина,  Н.А.  Римского  -  Корсакова,  П.И.  Чайковского,  С.В. 
Рахманинова и др.  При изучении учащимися зарубежной музыки от эпохи средневековья до 
рубежа 19-20 веков предусматривает ознакомление со  средневековой духовной музыкой, с 
жанровым  многообразием  и  стилевыми  особенностями  творчества  И.С.  Баха.  В  сфере 
внимания школьников оказываются классицизм и романтизм в западноевропейской музыке, 
особенности венской классической школы (Й.Гайдн, .А.Моцарт, Л.Бетховен), отличительные 
черты  творчества  композиторов  -  романтиков  (Ф.Шопен,  Ф.  Лист,  Р.Шуман,  Ф.Шуберт,  Э. 
Григ).  С  оперным  жанром  учащиеся  знакомятся  на  произведениях  Ж.Бизе,  Д.Верди, 
Е.Г.Брусиловским, М. Тулебаевым, А.К. Жубановым,  Л.Хамиди и др. 
Второе  направление  в    развитии  интереса  учащихся    связано  с  формированием 
представлений о музыке в жизни людей и музыкальной культуры общества.  Так, одним из 
направлений в слушательской деятельности учащихся становится также  изучение музыки в 
театре и кино.  
Принимая  во  внимание  интерес  учащихся  к  современным  информационным  
технологиям,  в  содержание  музыкального  образования  включается  также  использование 
такого  рода  технологий  для  записи  и  воспроизведения  музыкальных  произведений,  поиск 
музыкальных произведений в сети интернет.  
При  организации  музыкально  –  слушательской  деятельности,  направленной  на 
приобщение  школьников  к  серьезной  музыке,  и  развития  интереса  к  ней,  мы 
придерживались следующих принципов: 
-  принцип уважения и доверия к аудитории; 
-  принцип  доступности  для  ребенка  даже  самой  сложной  музыки,  если  он 
эмоционально подготовлен к ее восприятию; 
- принцип важности идеи и структуры построения занятия.  
Привлечь учащихся к слушанию музыки, даже тех, кто, по словам Д.Б. Кабалевского, 
еще не полюбил ее и не заинтересовался ею, способно слово. Поэтому от того, каким будет 
это  «слово»,  во  многом  будет  зависеть  и  эффективность  проводимой  учителем  работы. 
Главное в разговоре о  музыке, ввести слушателя в ту  атмосферу,  в  которой создавалось то 
или иное произведение, рассказать о тех жизненных обстоятельствах, при которых оно было 
задумано композитором и рождено [2, С.56]. 
Задача    развития  интереса  к  серьезной  музыке    не  простая.  Здесь  ничего  нельзя 
добиться  нравоучениями,  приказаниями  и  запретами:  «Не  слушай  это,  слушай  вот  это». 
«Сажать  насильно  слушать  симфонию  Чайковского  -  величайшая  нелепица,  которая  не 
принесет  ничего,  кроме  отвращения  ко  всякой  симфонии  и  к  серьезной  музыке  вообще. 
Слушание  музыки  может  быть  только  делом  сознательным,  добровольным:  поощрением, 
праздником, но никак не наказанием» [3, С.19]. Вообще было бы ошибочно и несправедливо 
ругать  подростков  за  их  пристрастие  к  легкой,  особенно танцевальной  музыке.  Было  бы 
странно, если бы молодежь не любила танцевать, шутить и радоваться. 
Главное,  что  отпугивает    школьников  от  серьезной  музыки  -  трудность  восприятия. 
Если  в  легкой  музыке  содержание  лежит,  так  сказать,  на   поверхности,  то  для  того  чтобы 
понять  серьезную  классическую  музыку,  надо  эмоционально  слиться  с  ней,  уметь  слушать 
внимательно. 
В качестве действенного средства активизации внимания  учащихся,  мы используем 
так называемый прием «столкновения контрастов». При этом имеются в виду: 

178 
 
а) контрастные сопоставления музыкальных произведений по настроению, по жанрам 
и др;  
б) контрастные произведения в пределах одного жанра; 
 в) контрасты в подаче материала и др. 
Для  активизации    проявления  интереса  к  серьезной  музыке  во  время  беседы  нами 
использовались следующие методы: 
1)
 
метод осознания интонируемого смысла; 
2)
 
метод осознания личностного смысла музыкального умения. 
Сущность  данных  методов  держится  на  коммуникативном  фундаменте:  слушатель 
ведет  диалог  с  воображаемыми  героями  исторических  эпох  и  регионов;  беседует  с 
композитором  и  режиссер,  ожидая  его  «совета»  для  очередной  мизансцены 
соответствующих  лиц;  берет  интервью  у  исполнителя  как  режиссер  по  поводу    его 
«инсценировки»  конкретного  произведения;  дискуссирует  об  осознанном  личностном 
смысле  сочинения  с  другими  слушателями  и  т.д.  При  этом  подчеркивается,  что 
использование  метода  осознания  личностного  смысла  в  музыке  направленно  на 
практическое  проявление  воспитательной  функции  музыки,  которая  в  нынешних  условиях 
по отношению к академической музыке чаще всего декларируется. 
Эффективность  предлагаемых  методов  мы  видим  в  большом  количестве 
эмоциональных ситуаций в основе духовно - нравственного содержания, которые возникают 
при моделировании художественного образа и его обсуждении.  
Так,  в  процессе  работы  в  шестом  классе  по  теме  «Инструментальная  музыка 
композиторов  Казахстана»,  нами  использовались  устные  высказывания,  где  необходима 
была  осторожность, чтобы избежать назойливой морализации и сухой декларативности. А в 
письменных  высказываниях  школьники  отмечали,  что  выражение  художественных 
переживаний  –  это  своего  рода  духовная  исповедь,  нередко  вызывающая,  особенно  на 
начальном  этапе,  состояние  волнения.  Перешагнуть  этот  барьер  можно  лишь  в  атмосфере 
доверия  и  доброжелательности  -  как  между  самими  учащимися,  так  и  между  ними  и 
педагогом.  Применение  данных  методов  требует  неоднократного  прослушивания  одного  и 
того  же  произведения.  Для  этого  необходимо  найти  нужные  слова  для  выражения  своих 
чувств,  расширять  словарный  запас,  что  позволит    передать  свои  чувства  и  переживания, 
вызванные общением учителя музыки с данным произведением.  
В  свою  очередь,  чтобы  проявлять  интерес  к  серьезной  музыке,  необходимо  ее 
понимать,  ведь  зачастую  происходит  так:  «не  интересуюсь,  потому,  что  не  понимаю». 
Решение  данной  проблемы    предлагает  С.Л.  Старобинский  на  основе  использования 
методики стиле – слухового анализа музыкальных произведений.  В основе данной методики 
положен  принцип  сравнения  стилевых  признаков  отдельного,  конкретного  произведения  с 
хранящимися в долговременной памяти учащихся аналогичными признаками уже известных 
произведений. 
Работу  по  формированию  умений  стиле-слухового  анализа  мы  проводим    по 
следующему плану:  
1) прослушивание музыкальных произведений или фрагментов;  
2) разбор образно – эмоционального содержания произведений (фрагментов);  
3)  разбор  средств  выразительности,  которыми  достигается  создание  музыкального 
образа;  
4)  анализ  особенностей  и  элементов  музыкального  языка  (выявление  стилевых 
признаков);  
5) пропевание характерных интонационных оборотов музыкальных произведений для 
закрепления их в музыкальной сенсомоторной памяти учащихся. 
«Между  легкой  и  серьезной  музыкой  нет  «китайской»  стены  непонимания.  Музыка 
делится не столько на серьезную и легкую, сколько на талантливую и бездарную» [4,  c.23]. 
Важно,  что  весь  урок  был  направлен  на  то,  чтобы      высокохудожественная  музыка  стала 

179 
 
стимулом  для  собственного  творчества  учащихся  и  проявления  их  интереса  к  серьезной 
музыке в самых разных видах музыкальной деятельности. 
Нами  был  сделан  вывод,  что  на  первых  шагах    развития  интереса  школьников  к 
серьезной  музыке    должна  чаще  звучать  популярная  симфоническая  музыка,  а  также - 
программная,  которая  воспринимается  легче.  Если  нам  удастся  добиться,  чтобы  у  
школьников появилось желание научиться понимать серьезную музыку и желание слушать 
ее, это будет первый и самый важный шаг на пути  решения нашей проблемы. 
Таким  образом,    развитие  интереса  школьников  к  серьезной  музыке  может  быть 
успешным,  если  оно  осуществляется  непрерывно,  систематически,  с  использованием 
средств,  требующих  нестандартного  подхода,  а  также    при  наличии  у  школьников 
положительной мотивации на творческие виды  деятельности.  
 
ЛИТЕРАТУРА 
1.
 
Плеснина  Т.П.  Музыкальный  интерес  и  динамика  его  развития  //  Вопросы 
эстетического воспитания в школе.- Минск, №2, 2007.- С. 32-56. 
2.
 
Кабалевский  Д.Б.  Как  рассказывать  детям  о  музыке?  –  3е  изд.,  испр.  –  М.; 
Просвещение, 1999. – 191с.  
3.
 
Гришанович  Н.Н.  Музыкальный  интерес  в  формировании  познавательной 
деятельности подростков на уроках музыки.- Минск,  2009.- 236с. 
4.
 
Португалов.  К.П.  Серьезная  музыка  в  школе.  -  Пособие  для  учителей.-  3-е  изд., 
испр. и доп.- М.: Просвещение, 2002.- 144с. 
 
 
ӘОК 37.013.2 
 
ТІЛ САЯСАТЫ – МЕМЛЕКЕТТІК  ТІЛДІ ДАМЫТУДАҒЫ  БАСТЫ МАҚСАТ 
 
Құрманалиева Жадыра Құрманғазықызы 
Жетісу орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті  пәнінің мұғалімі, 
Алматы облысы, Ескелді ауданы, 
Jetisu-jetisu@mail.ru
  
 
Тіл  –  тек  қарым-қатынас  құралы  ғана  емес,  ол  –  ұлттық  дініміздің  көрініс  табатын 
әлеуметтік  құбылысы,  мәдениетіміздің  биік  тұғыры  да.  Сондықтан  тіл  әлемдегі  ұлттық 
мәдениеттің ара қатынасында аса маңызды рөлге ие. Бұл ретте Қазақстан Республикасының 
тіл  саясаты  мемлекеттік  тілді  дамытуға  және  республикада  қолданылатын  өзге  де  тілдер 
үшін жағдай жасауға бағытталған. 
Бүгінде  Елбасының  Қазақстан  халқына  жолдаған  жолдауында  белгіленген  басым 
бағыттардың  бірі  –  барлық  қазақстандықтарды  біріктірудің  басты  факторы  ретінде 
мемлекеттік  тілді  жан-жақты  дамытуға  басты  назар  аударылып  отыр.  Сондықтан  қоғамда 
қазақ  тілінің  мемлекеттік  дәрежесін  нығайту  және  оның  әлеуметтік-коммуникативтік 
міндеттерін  кеңейту  еліміз  саясатының  басты  стратегиялық  басымдығы  болып  қала  береді. 
Мемлекеттік  тілді  дамыту  Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  2001-2010  жылдарға  арналған 
мемлекеттік  бағдарламасының  басым  мақсаттарына  сәйкес  жүзеге  асырылып  келеді.  Осы 
мақсатта  Қазақстан  халықтары  Ассамблеясы  да  өзінің  стратегиясында  мемлекеттік  тіл  мен 
қазақ  халқы  мәдениетінің  басты  рөлі  азаматтық  және  рухани  мәдениеттің  ортақтығы 
негізінде  Қазақстанның  барлық  этностарының  бірігуі  жолында  қазақстандық  сәйкестіктің 
қалыптасуының 
басты 
міндеттерінің 
бірі 
болып 
табылатынын 
жариялады. 
Басқа  ұлт  өкілдерінің  диаспорасы  болып  табылатын  қазақстандықтар  бүгінгі  таңда  қандай 
этникалық  топқа жататындығына қарамастан,  қазақ тілі  мен мәдениетіне оның мемлекеттік 
қызметінің сақталуы мен нығаюының маңыздылығына көңіл бөлуде.  
Бүгінде біз қазақ мәдениетінің қалыптасу процесінің куәгеріміз және елімізде барлық 
халықтардың  мәдени  ынтымақтастығын  біріктіретін  күш  ретінде  қазақ  мәдениетінің 

180 
 
дамуына ықпал ететін барлық қажетті жағдайлар жасалған. Азаматтардың қазақ тілін игеру 
деңгейіне  қарай  мемлекеттік  тілді  кезең-кезеңімен  енгізу  біртіндеп  жүзеге  асырылуда. 
Қоғамда,  әсіресе,  мемлекеттік  қолдау  мүмкіндігі  жоғары  салаларда  қазақ  тілінің  қолданыс 
аясы едәуір кеңейіп келе жатыр деп айтуға толық негіз бар. 
Қазіргі таңда мемлекеттік органдар мен ұйымдарда қоғамның жан-жақты салаларында 
оңтайлы  әлеуметтік  лингвистикалық  кеңістікке  қол  жеткізу  үшін  жаңа  қадамдар  жасалуда. 
Басты мақсат – тілдік мұраны сақтау және қоғамдық өмірдің барлық саласында қазақ тілінің 
қолданылуын қамтамасыз етіп, оның барынша дамуына қол жеткізу. Осы мақсатта бірқатар 
ауқымды  іс-шаралар  қолға  алынуда.  Мысалы,  қазір  қазақ  тілінің  терминологиялық  қорын 
жасап,  жетілдіруге  ерекше  көңіл  бөлініп  отыр.  Терминологиялық  жұмыстардың 
тұжырымдамасына сәйкес 2006 жылы 2007-2010 жылдарға арналған терминология жөніндегі 
салалық бағдарлама енгізу жоспарлануда. Сонымен қатар Тілдерді қолдану мен дамытудың 
2001-2010  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасының  қазақ  тілінің  мемлекеттік 
мәртебесін  нығайтуға  байланысты  бөлігіне  толықтырулар  енгізу  бойынша  жұмыстар 
жасалып, осы мақсатта жаңа іс-шараларды жүзеге асыру көзделуде. 
Көңілге  қуаныш  ұялататын  жақсы  нышан,  ол  көптеген  қазақстандықтардың 
балаларын қазақ мектептерінде оқытып, олардың мемлекеттік тілде білім алуы үшін жағдай 
жасауға ұмтылуы болып отыр. Балаларына қазақ тілінде кәсіби білім беруді  қалайтын қала 
қазақтары санының көбейіп келе жатқаны да қуантады. Республика бойынша екі мыңға жуық 
өзге  тілді  оқушылар  қазақ  тіліндегі  мектептер  мен  сыныптарда  білім  алуда.  Сондықтан  да 
білім беру мекемелерінде мемлекеттік тілді тереңдетіп енгізу және халықтың ықпалды бөлігі 
жастарға баса назар аудару арқылы тіл саясатын жүргізу мол жемісін береді деп ойлаймыз. 
Сонымен негізгі міндетіміз – біздің азаматтарымыздың, этникалық қауым өкілдерінің 
қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл  ретінде  еркін  меңгеруін  қалыптастыру.  Біріншіден,  бұл 
қоғамдағы  өзара  түсіністікке  әсер  етеді,  екіншіден,  тіл  –  ынтымақтастықтың  негізгі  көзі, 
еліміздегі бірлік пен ынтымақтастықтың тірегі болып табылады. 
Педагогтар  балалардың  мемлекеттік  тілге  деген  қызығушылығының  күннен  күнге 
артып  отырғандығын  байқауда.  Қандай  да  бір  халықтың  болмысы,  өркениеттілігі, 
саналылығы  және  сауаттылығы  оның  тіл  мәдениетімен,  сол  тілдің  қолданыс  ауқымының 
кеңдігімен, орамдылығымен және ұтымдылығымен өлшенеді. 
Еліміз егемендік алғалы ана тіліміз мемлекеттік мәртебеге ие болып, қолданыс өрісі 
кеңейді. Белгілі бір тілдің мемлекеттік мәртебеге ие болуы оңай бола қалатын іс емес. Себебі 
ол тіл  сол мемлекеттің иесі  болып отырған халықтың мүддесінен шығып, барлық  саладағы 
мұқтаждықты өтей алатын дәрежеде болуы шарт. Яғни, ол өнер, әдебиет, мәдениет, баспасөз, 
радио,  теледидар,  дипломатиялық  қарым-қатынас,  ғылым,  өндіріс,  ресми  іс  қағаздар,  т.б. 
салаларға  дейін  қызмет  ететін  қоғамның  қажетті  құралына  айналуы  керек.  Есеп-қисап, 
қаржылық  және  техникалық  құжаттамалар  да  осы  тілде  жүргізілуге  тиіс.  Сондай-ақ 
бұқаралық  ақпарат  құралдары,  Қарулы  Күштер,  ғылым  және  білім  беру  салалары, 
халықаралық  қызмет  те  осы  талаптарға  толық  жауап  беруге  міндетті.  Тілдерді  дамыту  — 
еліміздегі  мемлекеттік  саясаттың  аса  маңызды  бағыттарының  бірі.  Тіл  проблемаларын 
оңтайлы  шешу  —  ұлтаралық,  қатынастар  үйлесімділігінің,  халықтардың  топтасуы  мен 
қоғамдық келісімді нығайтудың алғышарты. 
Жиырмасыншы  ғасырдың  тоқсаныншы  жылдарындағы  жанартау  болған  жұрт 
жүрегінің жалыны бүгінде де бәсеңдеген жоқ. Ұлтының тілін ұлықтаған ұрпақтың ұмтылысы 
ұдайы  ұрандаудан  тұрмайтыны  хақ.  Бұған  сол  жылдардағы  жағдай  мен  қазіргі  күйді 
салыстыра қарасақ, көзіміз жетеді. Әрине, әлі де алаңдатып отырған мәселе аз емес, алайда 
ауызды  қу  шөппен  сүртуге  де  болмайды.  Қоғамда  тіл  тағдырына  деген  түсіністік  орныға 
бастады. Бұл осы уақытқа дейін барлық мүмкін болар оңды-солды жағдайды жете бағамдай 
отырып жүргізілген мемлекеттік тіл саясатының нәтижесі. 
1989  жылғы  тұңғыш  Тіл  туралы  заң,  алғашқы  Конституция  қабылданар  тұстардағы 
талас-тартыс, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесінің бекітілуі, мұны нығайта түсу үшін 1997 
жылы  тіл  туралы  жаңа  заң  қабылдау  қандай  жағдайларда  жүзеге  асты?  «Ауру  батпандап 

181 
 
кіріп,  мысқалдап  шығады»  деген  мәтелді  халық  тіршілік  заңдылықтарына  сүйене  отырып 
айтқан.  Тілдің  даму  процесінің  өзі  табиғи  кұбылыс.  Оған  жанды  дүниенің  өсуіне  қажет 
жағдайдың  ешқайсысы  жат  емес.  Сондай-ақ  адам  алақаны  табиғатқа  аялылық  таныта 
бермейтіні  де  анық.  Меніңше,  мәселе  осында.  Тіл  тағдырына  деген  жеке  адам  ретінде 
жанашырлығымыз бен немқұрайлығымыз өз ықпалын қатты тигізіп отыр. 
Бүгінгі  күнгі  тікелей  жауапкершілігіміздегі  міндет  —  мемлекеттік  тіл  саясатын 
қоғамымызда  жүргізіліп  отырған  сындарлы  саясат  негізінде  одан  әрі  жалғастыру.  Бүгінгі 
күні тілдерді дамытуға деген қамқорлық жан-жақты көрсетілуде. Еліміздегі тілдердің дамуы 
мен  қолданылуына  қатысты  нормативтік  құқықтық  негіздер  нығайтылуда.  Мемлекеттік  тіл 
саясатының  тірегі  —  тіл  туралы  заң,  заңды  жүзеге  асыруды  қамтамасыз  етуші  қаулы-
қарарлар, бекітілген бағдарлама бар. 
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен 
бекітілген  Тілдерді  қолдану  мен  дамытудың  2001-2010  жылдарға  арналған  мемлекеттік 
бағдарламасында проблеманың бүгінгі тандағы жай-күйіне талдау жасай, сараптай отырып, 
соның негізінде жақын болашақтың басым бағыттары айқындалып, қазақ тілінің әлеуметтік-
коммуникативтік қызметін кеңейту мен нығайту, орыс тілінің қолданылуын қамтамасыз ету, 
жалпы  мәдени  қызметін  сақтау,  этностық  топтардың  тілдерін  дамыту  міндеттері  алға 
қойылған.  Тіл  саясатының  бұл  мүддесі  мемлекеттің  қоғамдағы  барлық  ұлттардың  дамуын 
көздеген ұстанымына негізделген. 
Бағдарлама  қоғамдағы  саяси  тұрақтылық  мүдделерін  ескере  отырып  жүргізіліп  келе 
жатқан  тіл  саясатының  табиғи  сабақтастығын  қамтамасыз  етеді  және  еліміздегі  тіл 
саясатының  жақын  болашақтағы  бағыт-бағдарын  берік  бағамдауға  және  ең  бастысы,  тіл 
болашағына  деген  халық  сенімін  нығайта  отырып,  жұртты  ортақ  мақсатқа  жұмылдыруға 
қызмет етуі тиіс. Ол мемлекеттік деңгейде қабылданар құжаттың құрылымдық талаптарына 
сай  және  тіл  саясатына  қатысты  қамтылуы  тиіс  мәселелерді  толық  қарастырады.  Әр 
тараудың мақсатына сай атқарылуы қажет міндеттер мейлінше нақтыланып керсетілді. 
Жоғарыда  айтылған  нормативтік  кұқықтық  қамтамасыз  ету  тұрғысында  Үкіметтің 
«Мемлекеттік  органдарда  мемлекеттік  тілдің  қолданылу  аясын  кеңейту  туралы»,  «Тілдер 
туралы  заңдардың  сақталуына  бақылау  жасаудың  тәртібі  туралы  ереже»,  «Тауарлардың 
заттаңбаларына (этикеткаларына) мемлекеттік және орыс тілдерінде ақпарат енгізу жөніндегі 
талаптар  туралы»,  «Мемлекеттік  тілде  кұжат  дайындауды  жүзеге  асыратын  әкімшілік 
қызметшілерді  көтермелеу  туралы»  қаулылары  қабылданды.  Тіл  заңын  бұзғаны  үшін 
жауапкершілікке  тарту  «Қазақстан  Республикасы  Әкімшілік  бұзушылық  туралы»  ҚР 
Кодексінің  81,  82-баптарында  көрсетілді.  Сондай-ақ  1999  жылдың  23  шілдесінде 
қабылданған  «Бұқаралық  ақпарат  құралдары  туралы»  Заңның  3-бабы  2  тармағына 
«…мемлекеттік тілдегі берілімдердің көлемі уақыты жағынан басқа тілдердегі берілімдердің 
жиынтық 
көлемінен 
кем 
болмауға 
тиіс» 
деген 
толықтыру 
енгізілді. 
Осыған  сәйкес  қазіргі  кезде  аталған  заң  талаптарын  92%-дан  астам  телерадиокомпаниялар 
орындап отыр. 
Дегенмен,  бұл  талаптың  телерадиокомпаниялар  тарапынан  әлі  де  болса  үстірт 
орындалу  жәйттері  жиі  кездесетіні  құпия  емес.  Әсіресе,  мемлекеттік  тілде  берілетін 
хабарлардың  басым  бөлігінің  тек  түнгі  уақытта  және  негізінен  бейнеқордағы  концерттік 
бағдарламалардан тұрып, қайта-қайта көрсетіле беруі дүйім жұртшылықтың орынды ренішін 
туғызуда. Баспасөзде, сондай-ақ мемлекеттік органдарға келіп түсіп жатқан шағымдарда бұл 
жағдай  көпшілік  тарапынан  қоғамдық  санада  мемлекеттік  тілді  өгейсітуге  жасалған  әрекет 
ретінде, тіпті оны мазақ қылу есебінде қабылдануда. 
Сондықтан да мемлекеттік тілді қолдау туралы мәселені қазақ тілді оқырмандар мен 
көрермендер де, Қазақстан Парламенті  Мәжілісінің депутаттары да  тұрақты көтеріп келеді. 
Атап  айтқанда,  Амангелді  Айталы,  Мұхтар  Шаханов,  Бекболат  Тілеухан  мемлекеттік  тіл 
мәселесін  үзбей  алға  тартуда.  Аталмыш  мәселе  бойынша  Мәжілісте  арнайы  депутаттық 
топтың  кұрылып  жатқаны  да  белгілі.  Осы  орайда,  депутаттардың  бастамасымен  еліміздің 

182 
 
ұлттық  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуге  бағытталған  заң  топтамасы  қаралған  тұста  біздің 
министрлік оны толықтай қолдап шыққанын айтқан жөн. 
Ең бастысы, қазір қазақстандықтар тарапынан мемлекеттік тілді қолдау және дамыту 
бағытында  барынша  мүдделілік  танытылып  отыр.  Мәселен,  таяуда  ғана  ұлттық  мәдени 
орталықтардың  бір  топ  өкілі  Елбасы  Н.Назарбаевқа  мемлекеттік  тілдің  қолдану  аясын 
кеңейту қажеттігі жөнінде арнайы өтінішпен шықты. 
Біздің  министрлік  2003  жылдан  бастап  мемлекеттік  тіл  саясатын  электронды  БАҚ 
арқылы  жүргізу  мақсатында  ақпарат  саясатын  жүргізу  мәселесі  бойынша  мемлекеттік 
тапсырыс  аясында  арнайы  конкурстар  өткізіп  келеді.  Жалпы,  электрондық  бұқаралық 
ақпарат  құралдарындағы  мемлекеттік  тілдің  бүгінгі  жағдайы  көлемі  жағынан  да,  сапалық 
тұрғыдан  да  төмен  екеңдігі  жасырын  емес.  Мемлекеттік  емес  телерадиокомпаниялардың 
басым  көпшілігінде,  әсіресе  республикалық  телерадиокомпанияларда,  қазақ  тіліндегі 
мазмұны  мен  шығармашылық  деңгейі  көңілге  қонатын  тұшымды  бағдарламалар  мен 
хабарлар тек мемлекеттік тапсырыс аясында ғана, мемлекет қаржысы есебінен шығарылады. 
Ал  компаниялар  болса  өз  қаражатын  мемлекеттік  тілдегі  хабарлар  шығаруға  шығындауға 
мүдделі  емес,  яғни,  қазақ  тілін  өркендету  тек  мемлекеттің  күзырындағы  мәселе  деген 
көзқарас қалыптасқан. 
Мемлекеттік  тілді  белгілі  бір  көлемде  және  біліктілік  талаптарына  сай  білуді  қажет 
ететін  кәсіптер,  мамандықтар  мен  лауазымдар  тізбесін  заңдық  түрғыдан  бекіту  орайында 
мемлекеттік  қызметшілерге  қатысты  мәселелер  Еңбек  және  халықты  әлеуметтік  қорғау 
министрлігі,  Мемлекеттік  қызмет  істері  жөніндегі  агенттік  және  басқа  да  тиісті  органдар 
тарапынан ойластырылып, көп кешікпей бір шешімін табары анық. Мемлекеттік тіл мәселесі 
ешқашан назардан тысқары қалып көрген емес. Мемлекеттік тіл саясатын жетілдіру, нығайту 
бағытындағы жұмыстар үнемі жалғасын табуда. Соның көрінісі ретінде үстіміздегі жылдың 
18 ақпанында Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арнаған «Қазақстан экономикалық, 
әлеуметтік  және  саяси  жедел  жаңару  жолында»  атты  дәстүрлі  Жолдауында  қазір  еліміздің 
әлеуметтік,  мәдени  саланы  өркендету  мақсатында  жаңа  белеске  қадам  басқандығын  атап 
көрсетті.  Барша  қазақстандықтарды  біріктірудің  басты  факторларының  бірі  болып  отырған 
мемлекеттік тілді одан әрі дамытуға күш-жігерін салу - әрбір азаматтың парызы екендігі тағы 
бір  рет  қайталанып,  халқына  ой  салды.  Жолдауды  іске  асыру  жөніндегі  іс-шаралардың 
жалпыұлттық, жоспарының 21-тармақшасына сәйкес Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-
2010  жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасының  мемлекеттік  тілді  дамыту  бөлігіне 
өзгерістер енгізу қолға алынды. 
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыру мемлекеттік тілді инновациялық 
технологиялар  арқылы  дамыту  үшін  әлеуметтік,  экономикалық,  құқықтық  және 
ұйымдастырушылық жағдай жасауға бағытталған. 
Сондықтан  да  мемлекеттік  тілді  игеруге  көмектесетін  компьютерлік  оқулықтар 
шығару,  Интернет  жүйесі  арқылы  мемлекеттік  тілдегі  ақпараттық  кеңістікті  дамыту, 
шетелдерде  тұратын  отандастарға  арналған  арнайы  веб-портал  ашу  әрі  жетілдіру  өзекті 
мәселе  екені  даусыз.  Әлемнің  әр  түкпірінде  қоныс  тепкен  қазақтардың  бір-бірімен 
электрондық  жүйе  арқылы  хат-хабар  алмасуына  олардың  түрлі  әліпбиді  қолданатыны 
мүмкіндік  бермейді.  Сонымен  бірге  кұзыретті  органның  алдында  шетелдерде  қазақ 
халқының  салт-дәстүрін  танытып,  мәдениеті  мен  өнерін  насихаттау  мақсатында  мәдени 
орталықтар ашу, Еуропа елдерінде тұратын қазақ жастарының өнер және спорт фестивалін 
халықаралық  деңгейде  ұйымдастыру,  Дүниежүзі  қазақтарының  Құрылтайын  жоғары 
дәрежеде өткізу міндеттері тұр. 
Тіл  саясатын  жүргізуді  мемлекеттік  реттеу  қажеттігі  қазақстандық  қоғамдастық 
мүшелері  арасында  түсіністік  орнату  мен  бұл  бағытта  белсенді  әрекет  ету  мақсатынан 
туындайды.  Бұл  орайдағы  басты  міндет  -  қазіргі  күні  қалыптасып  отырған  тілдік  ахуалды 
нығайту  үшін  нысаналы,  мақсатты  жұмыстар  жүргізу.  Қазақстанда  тұратын  өзге 
халықтардың ана тілін оқып-үйрену ісіне мемлекет пен қоғам тарапынан жан-жақты қолдау-

183 
 
көмек  көрсетіліп  келеді.  Бұл  мақсатқа  республикалық  бюджеттен  жүйелі  түрде  қаржы 
бөлініп тұрады. 
Айтылған тоқтамдар мен деректерге келсек, Қазақстандағы тіл саясатының көпұлтты 
мемлекетіміздің  тұрақты  дамуына  ізгілікті  қызмет  етіп  отырғандығы  қуантады.  Біздегі 
мемлекеттік  тіл  саясаты  шын  мәнінде  саяси  тұрақтылыққа,  этносаралық  жарастыққа  және 
қоғамдық келісімге алғышарт бола алады. 
Алайда,  біз  қандай  жағдайда  да,  қай  кезде  де  өзге  тілдердің  дамуына  еш  нұқсан 
келтірмей,  оларға  деген  мемлекеттік  қолдау-қамқорлық  аясын  тіпті  де  тарылтпай  отырып, 
қалай дегенде де Қазақстан Республикасы  мемлекетінің негізін құраушы, ел-жер иесі  қазақ 
халқының  ұлттық  тілі  —  қазақ  тілінің,  мемлекеттік тілдің  мүддесін мейлінше  кең  көздеуге 
маңыз  береріміз  белгілі.  Бұл  бір-бірімізден  бөліп-жарып  міндет  бөлісетін  шаруа  емес,  ол 
Отаным  деген  барлық  қазақстандықтың  қастерлі  парызы  Президентіміз  тіл  саясатын  өткір 
сынға  ала  отырып,  бұл  мәселеге  табандылықпен  тікелей  өзі  қозғау  салды.  Енді  түйінді  тіл 
мәселесі өз шешімін тауып, оңалар деген үміттемін. Рас, тіл мәселесі оқтын-оқтын көтеріліп-
ақ келеді. Алайда Ассамблеяның биылғы ХІІ сессиясындағыдай мемлекеттік тіл төңірегінде 
мұндай өзекті ой қозғалып, қажеттілігі нақты шегеленіп, бұрын-соңды айтылған жоқ еді. 
Мемлекет  басщысы  азаматтық  қоғамды  құрудың  және  Қазақстанның  қарқынды 
дамуының  маңызды  шарттарының  бірі  сарабдал  ұлттық  саясат  екендігін  атап  өтті.  Ол 
Қазақстанның  әлемдегі  бәсекеге  барынша  қабілетті  50  мемлекеттің  қатарына  енуінде 
маңызды  атқарды.Н.Ә.Назарбаев  мемлекет  дамуының  жаңа  кезеңінде  қазақстандық 
патроиотизмді орнықтырудың негізгі бағыты кез келген мемлекетте ұлттық саясаттың басты 
өзегі  -  тіл  мәселесімен  тығыз  байланысты  екендігін  атап  өтті.  Қазақ  тілі  еліміздің  барлық 
азаматтарын біріктіретін мемлекеттік фактор болып табылады. 
Тілді  оқып-үйренуді  жоғары  деңгейге  көтеру  қажет.  Қазақ  тілін  білу  еліміздің  әрбір 
тұрғынының  кәсіби  қажеттілігі  ғана  емес,  сонымен  қатар  азаматтық  парызы  болуы  қажет. 
Мемлекеттің  тілді  білмейтін түлектерді  шығаратын  жоғарғы  оқу  орны  бар  мемлекетті  табу 
қиын.  Өз  сөзінде  Президент  Н.Ә.Назарбаев:  …  Қазақстанның  жастары  мынаны  білуі  тиіс: 
мемлекеттік тілді білмейінше, мемлекеттік органдарында немесе сот саласында жұмысістеу 
мүмкін  болмайды.  Мемлекеттік  тілде  қойылғансұрақтарға  сол  тілде  жауап  беруге  тура 
келеді.  Уақыт  бар,  мүмкіндік  бар,  мемлекеттің  қолдауы  бар  -  өз  функцияларыңды  қажетті 
деңгейге жүзеге асыру үшін тілді үйрену керек. 
Қазақстан  Республикасының  Конституциясында  біздің  ел  «өзiн  демократиялық, 
зайырлы,  құқықтық  және  әлеуметтiк  мемлекет  ретiнде  орнықтырады,  оның  ең  қымбат 
қазынасы  –  адам  және  адамның  өмiрi,  құқықтары  мен  бостандықтары»  және  «тегiне, 
әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге 
көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар 
бойынша ешқандай кемсiтуге» болмайтындығы атап көрсетілген. 
Тіл  адамның  толыққанды  жеке  тұлға  ретінде  қарым-қатынас  жасауына,  ақпарат 
алмасуға, бала тәрбиелеп, зияткерлік мүмкіндіктерін дамытуға мүмкіндік береді. Тіл арқылы 
қоғам  мүшелері,  жеке  тұлға  мен  мемлекет  арасындағы  өзара  қарым-қатынас  жасалады.  Тіл 
маңызды  коммуникативтік  қызмет  атқара  отырып,  сонымен  бірге,  адамның  өз  ойын,  ниет-
пиғылы мен көңіл-күйін білдіріп, ішкі әлемін көрсетеді, білімін жетілдіруге, адам санасының 
деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. 
Тіл  саясатын  одан  әрі  жүзеге  асырудың  мәселелері  мен  міндеттерін  дұрыс 
анықтаудың  маңызды  факторы  елдегі  этнолингвистикалық  жағдай  туралы  ғылыми 
негізделген талдау жасау болып табылады. Бірақ бұл талдау бұқаралық ақпарат құралдары, 
мәдениет,  білім  саласындағы  статистикалық  әлеуметтік  зерттеулерге  негізделген.  Бұл 
мәліметтер  нақты  жағдайды  көрсетпейді,  өйткені  сұралатын  аудиторияда  білім  деңгейіне, 
әлеуметтік  тегіне,  мониторингке  қатысушылардың  құзыреті  ескерілмейді.  Жоғарыда 
көтерілген  мәселелер  тұрғындардың  қабылдауына  ықпал  ететін  мәселелердің  барлығын 
қамти алмайды. 
 

184 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев - тәуелсіз мемлекеттің негізін қалаушы.-А.: Қазақ 
энциклопедиясы, 2010.- 228 б.  
2.
 
Қазақстан - 2030.- А.: Юрист, 2005.- 140 б. 
3.
 
"Қазақстан-2050"  стратегиясы-қалыптасқан  мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты  : 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  -  Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  Қазақстан  халқына 
Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2012. - 15 желтоқсан. 
4.
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  Қазақстан  халқына 
Жолдауы.  2012  жыл,  14  желтоқсан.  «Қазақстан  –  2050»  стратегиясы  –  қалыптасқан 
мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты  /  Послание  Президента  Республики  Казахстан  –  Лидера 
Нации  Н.А.Назарбаева  народу  Казахстана.  14  декабря  2012  года.  Стратегия  «  Казахстан  – 
2050»: новый политический курс состоявшегося государства.- Петропавл, 2012.- 176 б. 
5.
 
Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты: құжаттар жинағы = Языковая политика 
в Республике Казахстан: Сборник документов.- Астана: Елорда, 1999. – 216 б. 
6.
 
Көркемсуретті  Қазақстан  тарихы:  Ежелгі  дәуірден  біздің  уақытымызға  дейін.  4 
томдық..Т.  4:  Қазақстан  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысынан  біздің  уақытымызға  дейін.-
Алматы, 2007.- 312 б. 
7.
 
Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы негізгі заң актілері.- Алматы: Юрист, 
2003.- 40 б. 
   
 

жүктеу/скачать 5,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: