ДӘуір" "жібек жолы" алматы 2014

339
тейшего индо-иранского, монголо-турецкого эпоса, автор 
передвигает события пьесы в более древнюю эпоху, нежели 
это дано в казахской былине. Пьеса будет отражать борьбу 
народов Средней Азии в доисламский период их истории. 
Мир реальный и мир воображаемый в ощущении персона-
жей пьесы, а также характеры и людские отношения будут 
даны в пьесе через ряд условных, порой не известных для 
европейского зрителя положений, ситуаций. Основными 
элементами истории древнего Востока наряду с богатей-
шим, многообразным эпосом войдут факты буддийско-
монгольского искусства и искусства Древнего Ирана по 
преимуществу пехлеви и раннего периода персидского ис-
кусства. А по всей своей идейно-художественной сути и 
устремленности пьеса, повествующая о юной славе и силе 
народа, о зреющей на поле брани гордой надежде народа, 
повествующая о самоотверженной борьбе за родину и за на-
род, должна отдаленно, но явственно напоминать о наших 
днях, о нашей молодой, но могущественной Родине в ее 
жестокой схватке с коварными, сильными врагами. В этом 
моменте должно быть заключено призывно злободневное, 
действенно воспитательное значение всего спектакля, по-
строенного на оригинально-поэтическом и сюжетно насы-
щенном материале.

340
Д е й с т в у ю щ и е   л и ц а
К о б л а н д ы   –   молодой богатырь рода Кара Кипчак, 20 лет. 
К о р т к а — его невеста, дочь чародейки Коклан. 
К а р л ы г а ш   –   его сестра. 
А н а л ы к   – его мать. 
Т о х т а р б а й   —  его отец.
К а р а м а н   –   его курдас-сверстник из рода Кипчак. 
О р а к – молодой богатырь из рода Ногайлы. 
К о б ы к т ы   –   властитель и вождь Кзылбасов, враждебных сил 
         Кипчакам. Лютый Кобыкты. 
К а з а н  –   его богатырь на положении вассала хана. 
А л ш а г и р   –   то же.
К о к л а н –   старуха чародейка, союзница Кобланды, мать Кортки. 
К а р л ы г а   –   дочь Кобыкты. 
Б и р с и м б а й   –  сын Кобыкты. 
К у н и к е й   –   его невеста, сестра Алшагира. 
К а р а   К о р е н 
А к- к о з ы 
К о с   Д а у л е т 
К а р а   Б у к а н
Б о г а т ы р и ,   п о л к о в о д ц ы   р о д с т в е н н ы х   К и п ч а к а м   п л е -
м е н .

341
ФАБУЛА ПЬЕСЫ
Картина первая
Одинокие скалы, напоминающие своими причудли-
выми очертаниями застывших окаменелых великанов. В 
испуге, все пятясь назад, выходит на сцену маленький Ка-
раман. За сценой его друг Кобланды борется насмерть с не-
виданным чудовищем. Караман догадывается, что они по-
пали в пределы заколдованной страны чародейки Коклан. 
Раздаются зловещие звуки: зу-зу-зу-Арзу! Будто все скалы 
шипят этими возгласами. Вспыхнуло пламя на скале, и 
как огромная ночная птица с черными крыльями, слетает 
со скалы старуха Коклан. Она требует у Карамана назвать 
уязвимое место Кобланды. Он отказывает ей. Коклан хочет 
силой утащить его. Караман, напуганный ее видом, вскри-
кивает, зовет на помощь Кобланды, который вбегает тут 
же и отрезает косу старухи. В этой косе сила зла и всех чар 
Коклан. Она просит пощады у богатыря. Кобланды требует, 
чтобы она не враждовала с его родом, не посылала бы бед 
на него, как делала до сих пор, и в залог требует вывести ее 
дочь красавицу Кортку. Старуха уходит. Кобланды осмеива-
ет трусость своего друга сверстника, который высказывает 
свою мечту, чтобы акыны будущего не ведали о его трусости 
и чтобы воспевали его так же, как и Кобланды. Неожиданно 
рассекается скала и в сиянии невиданной красоты появля-
ется дочь Коклан Кортка. Кобланды поражен ее видом, ее 
задушевными речами. Он уже влюблен в нее. Много слы-
шала о богатыре и Кортка, немало юной мечты посвящала 
ему. Но неумолим предусмотрительный Караман. На пра-
вах курдаса сверстника он обращается жестоко с Корткой, 
говорит грубо, стараясь как бы отпугнуть ее от Кобланды. 

342
Кортка боится его слов, впадает в грустные думы. Кобланды 
умоляет Карамана не пытать Кортку и не терзать его. А Ка-
раман не верит Кортке — дочери чародейки, называет ее по-
ведение почти наваждением. Но Кортка убеждает богатыря 
в искренности своего расположения к нему. Она показывает 
сказочного коня Тайбурыла, не знавшего доныне ни одного 
седока. Девушка дарит Кобланды своего коня, взращенного 
ею для будущего друга. Надевает на него надежные доспехи. 
Этот подарок как бы означает помолвку между молодыми. 
С проклятьями выбегает старуха. Но она бессильна воспре-
пятствовать, дочь непреклонна в своем решении. Она и Ко-
бланды сговорились на том, что скоро батыр приедет за ней 
как жених. Старуха неистовствует.
Картина вторая
Дворец хана богатыря Казана. Выходит суровый бога-
тырь в окружении черных рабов, он играет на ходу двумя 
чугунными кистенями, подбрасывая их, как мячи. Кеке-
Кеке-Кекеке! — вскрикивает он порой в самодовольстве.
Ему доносят, что подъезжает всесильный властелин Ко-
быкты на синем слоне. Подъехал и другой богатырь, хан Ал-
шагир на белом слоне. Казан приказывает вывести пленных 
кипчаков из рода Кобыкты и отрубить им головы в момент, 
когда Кобыкты сойдет со слона. Уводят пленных. Явились 
Кобыкты, Алшагир. С ними пришла чародейка Коклан и 
также явилась дочь Кобыкты Карлыга, молодой сын Ко-
быкты Бирсимбай. Кобыкты сурово опечален, укоряет 
своих богатырей, требует у Коклан, чтобы она доложила о 
позорной вести. Коклан сообщает о том, как Кобланды, ба-
тыр кипчаков, отбирает насильно ее дочь. Казан и Алшагир 
взбешены этой дерзостью. Кобыкты говорит о Коклан как о 
своих зорких очах, как о верной союзнице, вспоминает из-
вечную вражду между Кзылбасами и Кипчаками, убившими 
еще во время Рустема иранского царевича Сияуша.
Казан и Алшагир обвиняют друг друга в потере для них 
красавицы Кортки. Из их препирательств становится ясно, 
что они были безуспешными соперниками в претензии на 
ее руку. Кобыкты требует теперь от своих батыров уничто-
жения рода Кипчаков. Алшагир хочет, чтобы нападение на-

343
чал Казан. А Казан не доверяет ему, считает его коварным 
соперником, задумавшим отбить Кортка для себя, когда Ка-
зан отвлечет набегом силы кипчаков.
Кобыкты обещает наградой победителю руку своей до-
чери Карлыги.
Но Карлыга протестует против унижения ее достоинств, 
она сама может отомстить кипчакам и без этих богатырей и 
в доказательство своей удали хватает кистени Казана, играя 
ими как мячами. Она обвиняет двух богатырей в глупости и 
жадности, за что примерно и достойно наказала их Кортка. 
Обвиняет батыров и злобная Коклан. Она требует немед-
ленной мести.
Споры своих приближенных решает властный Кобык-
ты. Одному достанется Кортка, другой будет вознагражден 
рукой его дочери Карлыги. Он призывает к беспощадной 
мести и свое решение закрепляет клятвой на крови врагов. 
Приносят сосуд с кровью казненных кипчаков. И, совершая 
суровый обряд древней клятвы, все присутствующие погру-
жают свои руки в эту кровь. Не участвует в клятве одна Кар-
лыга.
Картина третья
Только привезена в семью Кобланды его невеста Корт-
ка. Радостно встречают ее родные, друзья богатыря. Около 
Кортки сестра Кобланды, Карлыгаш. Стан готовится к пир-
шеству. О своей любви к сестре Кобланды говорит молодой 
батыр Орак, соратник Кобланды. Девушка тоже любит его, 
но, нежная и стыдливая, она еще боится своих чувств.
Наступает час увеселений, но в самом начале его врыва-
ется суровая весть. Казан напал на роды Орака и Карамана, 
идет войной против кипчаков. Уже несутся рати кипчаков 
на защиту своих земель. Батыры племен полководца Ак-
козы и др. одни за другим подъезжают к стану Кобланды, 
требуют его отъезда в путь. Родные Кобланды просят его 
не идти в этот поход. Кобланды просит совета у своей не-
весты. Она отвечает уклончиво. Караман жестоко упрекает 
ее за уклончивый ответ, требуя у Кобланды выполнения его 
долга. Кобланды решает выступить в поход, и тут Кортка го-
ворит ему о грозящей опасности ей и всем родным батыра, 

344
но несмотря на это она советует ему ехать. Сестра Кобланды 
просит брата назвать защитников для остающегося народа.
Кобланды произносит суровую клятву не думать о доме, 
об уюте, о благополучии своем и своего очага до тех пор, 
пока не будут очищены от врага его земли, не будут осво-
бождены от позорного плена его сородичи. Сопровождае-
мый мольбой и горестными воплями своих родителей, ухо-
дит батыр в дальний поход.
Картина четвертая
Внутри крепостного вала встретились две враждебные 
рати кипчаков и Кзылбасов. Кипчаки ждут Кобланды, а 
он отстает в пути. Кзылбасы требуют поединка. Исход боев 
должен решить поединок двух главных богатырей. Казан 
сам выходит на поединок. Кипчаки не решаются выставить 
кого-либо, кроме Кобланды, против страшного Казана.
А он вторично шлет требование выставить ему против-
ника. Не выступит смелый кипчак, будут порабощены Ка-
заном все свободные племена. Кипчаки ропщут на Коблан-
ды оставшегося, променяв честь народа на объятие дочери 
чародейки. Уже третий и последний раз раздается гордый 
клич вызова из стана врагов. И только тут, перелетая на 
своем чудесном коне Тайбурыле через высокий вал (через 
сцену), бросает ответный клич Казану, клич поединка, сам 
батыр Кобланды. И дальше на глазах обоих лагерей, на хол-
ме поединка, Кобланды убивает ударом меча своего сопер-
ника.
Ликуют кипчаки, проносится лавина освобожденных 
пленных из крепости. А Кобланды и хвастливый маленький 
Караман остаются вдвоем на холме. Доносится зловещее 
шипение: зу-зу-Арзу! Караман первый поддается наважде-
нию чародейки Коклан. Не докончив хвастливой фразы, 
дремлет стоя и на полуслове падает усыпленным. Засыпа-
ет мертвецки Кобланды. Явился разъяренный Кобыкты. 
С ним Коклан, Карлыга. Кобыкты хочет разрубить мечом 
спящих богатырей. Но Карлыга советует отцу быть честным 
противником. И Кобыкты, свирепый и лютый богатырь, 
утаскивает, захватив подмышки, двух спящих богатырей. 
Уводит их в плен.

345
Картина пятая
Мечутся в тревоге и ужасе Кортка и Карлыгаш. На их 
стан обрушился новым неожиданным набегом коварный 
Алшагир, с ним сын Кобыкты Бирсимбай. Они взяли в плен 
всех родных Кобланды, ворвались к женщинам. Алшагир 
издевается над выбором Кортки, объявляет свое решение 
вернуть ее к своим, как заблудившуюся овечку. Сдержанная 
и гордая Кортка сквозь сдавленные рыдания молит о жизни 
Кобланды, говорит о своей верности к Ораку Карлыгаш. Но 
их увели в плен.
Картина шестая
Кобланды с Караманом в подземелье у Кобыкты. Запо-
ры и охрана в руках у Карлыги. К ней явился Орак. Но Кар-
лыга неумолима. Пока Кобланды не оценит ее достоинств, 
она не выпустит его из плена. Свобода будет возвращена ему 
только тогда, когда он свободно решится остаться при ней. 
Шлет Орака для переговоров. Кобланды оскорблен этим 
условием, отвергает его. Караман советует Ораку и Карлыге 
подвергнуть жестокой пытке коня Кобланды. До пленного 
батыра доносится мучительный призыв его коня о помощи. 
Конь — крылья богатыря. Разъяренный Кобланды разрыва-
ет цепи, подняв себе на плечо друга своего Карамана, про-
кладывает себе путь из подземелья. А наверху их встреча-
ет Карлыга, истребившая сама всю охрану. Путь свободен 
перед пленниками. Кобланды понимает свой долг перед 
девушкой, но чем ему отплатить ее дружбу. И в момент их 
кратких объяснений подоспел страшный Кобыкты, отец де-
вушки. Хочет вступить в бой с Кобланды. Молодой батыр 
все думает о своем долге перед девушкой, снова говорит о 
нем. А девушка, преданиая ему, высказывает единственную 
мольбу, чтобы он остался жив. Кобыкты глубоко оскорблен 
изменой своей дочери. В неимоверном гневе и запальчи-
вости он теряет самообладание и падает, сраженный рукой 
Кобланды. Еще больше стал обязан батыр девушке, а она 
высказывает единственное желание, чтобы он взял ее с со-
бой в путь борьбы и невзгод. Кобланды не в силах отказать 
в ее просьбе, хотя понимает, что он не может ее любить, что 

346
его ждет невеста. А Караман, пользуясь особыми правами 
курдаса сверстника, просит Кобланды одарить его дружбой 
Карлыги. Кобланды предоставляет это решение самой Кар-
лыге. Но Караман заявляет, что женщина не имеет голоса 
в решениях курдасов, считает, что Кобланды уступил ему 
Карлыгу, и уводит ее за руку с собой, называя своей.
Картина седьмая
Молодой батыр, его соратники вместе с Карлыгой при-
были на то место, где раньше был родной очаг Кобланды. 
Здесь остались только пепелища. Нет ни живой души. Все 
мертво, сиротливо кругом. Изливает свою тоску и печаль о 
Карлыгаш молодой батыр Орак. Оплакивая судьбу Кортки 
и родных Кобланды, Караман находит вбитый в землю зо-
лотой кол. Это знак, оставленный мудрой Кортка. Убитого 
горем Кобланды успокаивает Карлыга, она обещает быть 
сильным, самым преданным другом при всех предстоящих 
испытаниях. Кобланды произносит монолог, поднимая дух 
в себе и в друзьях своих. Высокий долг, долг родины запре-
щает быть слабым. Только одной святой и справедливой ме-
сти он должен слышать клич и только ей он зажигает неуга-
симый жертвенный светильник.
Картина восьмая
Во дворце Алшагира Бирсимбай и его невеста, честолю-
бивая Куникей, узнают о гибели Казана, Кобыкты, о бегстве 
с Кобланды изменницы Карлыги... Говорят о мести. Куни-
кей советует своему брату Алшагиру жениться на Кортке. 
А своему жениху Бирсимбаю также советует взять женой-
наложницей сестру Кобланды.
Она сама заводит речь с пленницами. Задевая самолю-
бие Кортки, сообщает о том, что Кобланды бежал с дочерью 
Кобыкты, что он женился на ней, поэтому она предлагает 
Кортке в отместку за проделки Кобланды выйти замуж за 
Алшагира. Кортка решает вести спокойную, хладнокров-
ную игру. Она неожиданно дает согласие выйти за Алша-
гира. Высказывает об этом решении ему самому. Но только 
пусть он вначале убедит ее в том, что Карлыга стала женой 

347
Кобланды. Алшагир согласен с ее условиями. А старуха Ко-
клан, явившаяся к моменту этого уговора, укоряет Алшаги-
ра в глупости, требует, чтобы он не верил Кортке и чтобы 
женился, не дожидаясь ничего. На предложение Куникей 
сделаться женой Бирсимбая Карлыгаш отвечает гневным 
отказом. Она пытается покончить с собой. Но дикая че-
столюбивая Куникей отнимает кинжал у нее и клятвенно 
обещает всем не успокоиться до тех пор, пока эта девушка-
пленница, будто оскорбившая ее жениха своим отказом, не 
станет его женой-наложницей. Карлыгаш поражена пере-
меной Кортки, видит изменницу в ней, бросает оскорби-
тельные упреки ей в лицо. Но молчалива, сурова и непро-
ницаема в своем новом решении загадочная Кортка.
Картина девятая
В роли разведчиков проникают во дворец Алшагира 
Карлыга и Караман. Карлыга встречает Кортку. Соперницы 
в душе, но благородные в своей преданности к Кобланды и 
его делу, они ведут тонкий и умный диалог взаимной провер-
ки друг друга. Карлыга считает своим долгом спасти Корт-
ку для Кобланды. Завидуя ее мужеству и силе, Кортка так 
же успевает отличиться своим умом и благородством. Они 
вдвоем должны помочь Кобланды восстановить честь и бла-
гополучие его народа и тем самым честь его самого. Они по-
могают войти во дворец Кобланды, а он совместно с Ораком 
устраивает побоище во дворце. К ним присоединяются спа-
сенные из плена кипчаки. Бегут Коклан и Куникей. Карлыга 
и Караман преследуют их. Раздается знакомое шипение “зу-
зу, арзу”. Караман в ужасе, боится новых козней чародейки. 
Карлыга ловит ее, но Коклан превратилась в невидимку на 
глазах у зрителя. Она уходит из тесного окружения людей, 
ловящих, ищущих ее, как слепые, не там, где находится она 
на самом деле. Последний раз доносится ее шипение “зу-
зу-арзу”, но доносится уже с высокой крепостной стены и 
оттуда она делает прыжок, как полет ночной чернокрылой 
птицы, она спаслась. Но Куникей осталась в плену у Кар-
лыги. Упоенный победой, непредусмотрительный Караман 
по-своему обыкновению выпрашивает добычу у друзей, 
просит у Карлыги подарить ему новую пленницу. Карлы-

га дарит ему Куникей, но за то получает у него свободу для 
себя, для своего свободного выбора друга по сердцу. Выхо-
дит Кобланды — победитель со своими спасенными родите-
лями, сестрой и невестой и, неожиданно для себя, узнает о 
Карлыге, освобожденной от притязаний курдаса Карамана. 
Пройденный им совместный путь с Карлыгой через труп ее 
отца, через гибель ее брата, через кровавое поле брани тре-
бует, чтобы он оценил ее любовь и преданность и чтобы он 
женился также и на ней. За это говорит все. Но Кобланды 
просит у своих родителей благословить его и Кортку на их 
свадебное торжество. А Карлыга с неизвестной дальнейшей 
судьбой остается одна, как загадка финала пьесы.
Мухтар Ауэзов 
Алма-Ата, 1943 г.

Ғылыми
түсініктемелер

351
“Экспозиция и завязка символической драмы 
(пьесы Метерлинка
1
, Ибсена
2
, Гауптмана
3
 
и Л. Андреева
4
)”
Мақала М.  уезов мұражай-үйінің қолжазба қорында (238-
бума, 123–129-бб.) сақталған, бұрын еш жерде жарияланбаған, 
библиографиялық к рсеткіштерде аталмайды. 238-буманың 115-
бетінен соңғы 150-бетіне дейін қарындашпен, қара, күлгін сиямен 
М.  уезовтің  з қаламымен жазылған әртүрлі к лемдегі мәтіндер 
бар. Буманың 115-бетіне дейін жазушының отызыншы жылдардың 
екінші жартысында, қырқыншы жылдардың басында баспас з 
бетінде шыққан “Витязь в тигровой шкуре”, “Бессмертный поэт 
Шота Руставели”, “Иван Андреевич Крылов”, “Слово песни”, т.б. 
мақала, очерктерінің қолжазбалары, жазу машинкасында басылған 
нұсқалары тігілген. Қолжазбалар бумаға тігілмей тұрып дәл орта-
сынан бүгілген, бумаға тігілгеннен кейін әр парақ жеке-жеке етек 
жағынан бүгіліп қойылған. Осы бүгілген жерлерде қарындашпен 
жазылған мәтін с здері  шкен, күңгірттенген. Парақ шетгеріндегі, 
бұрыштарындағы с здердің де оқылуы қиын. Мәтіндердің сиямен 
жазылған аз б лігінің сақталуы қанағаттанарлық, қарындашпен 
жазылған негізгі б лігінің сақталуы нашар. “М.О.  уезовтің 
қолжазба мұрасы” атты мұражай архивінің ғылыми сипаттама-
сында буманың айтылған б лігіндегі он шақты мәтіннің үшеуі ғана 
аталған. Мәтіндердің мазмұнымен танысу барысында т ртеуінің 
толыққанды, жазылып біткен шығарма екені анықталды. 
Қалған материалдар: драма жанрының поэтикасына, теориялық 
мәселелеріне қатысты дәйек с здер, тезистер, ойлар, драма жан-
рын зерттеуші авторлардың (Озеров, Яковлев) еңбектері бойын-
ша жасалған конспектілер, бірнеше мақаланың жоспарлары, со-
нымен бірге осы жоспарға қатысты жеке-жеке ойлар, мақалаға 
кіруге тиісті үзінділер. Осы жазбалардың мазмұнына қарағанда 
олар жоғары оқу орындарында  тілетін әдебиеттің жеке проблема-
ларына қатысты арнайы курстардың, арнайы семинарлардың ма-
териалы. М.  уезов 1923–1928 жылдары Ленинград мемлекеттік 
университетінің филология факультетінде оқыған. Бірінші курстан 

352
кейін Қазақстан үкіметінің шақыруымен Семейге келіп, бір жыл 
педтехникумда қазақ әдебиетінен сабақ берген. Осыған қарағанда 
аталған жұмыстарды М.  уезов Ленинградтағы окуының екінші 
жартысында жазған. Бумадағы қолжазбалардың ешқайсысына 
мерзімі қойылмаған. Мұражай архивінде сақталған “Казахское 
народное творчество и его поэтическая среда” атты мақаланың 
соңында М.  уезовтің қолымен “М. Ауэзов. Ленинград, 25.10.1927. 
Адрес: Ленинград, центр. Улица декабристов, д. 14, кв. 1, Ауэзо-
ву Мухтару” деп жазылған. Мақаланың мәтіні В.Н.  уезованың 
қолымен к шірілген. Осы қолжазбаның қағазы 238-бумадағы 
аталған жазбалардың қағазымен ұқсас. Ашық жолды қалың дәптер 
қағазы. Осыған қарағанда 238-бумадағы материалдар да шамамен 
1927 жылдары жазылған болу керек. Қолжазбаларда қысқартылып, 
2-3 таңбамен ғана берілген с здер кездеседі, мәтін ішінде латын 
алфавитінің элементтері бар, кейбір әріптер стенографиялық жазу 
сияқты елеусіз белгілермен нұсқалып кеткен. Бұлай жазу араб 
алфавитін пайдаланатын адамдарда кездеседі. Мақалалардың 
мазмұнымен танысу барысында мерзімдік басылым материалда-
рына қойылатын талаптарға сәйкес келмейтіні анық байқалады. 
Т рт мақаланың ешқайсысында тақырыптық, идеологиялық тал-
дау жоқ. Буманың аталған б лігіндегі басқа жазбалардың жалпы 
мазмұны, құрылымы ғылыми сипаттағы жұмыстар екенін айқын 
дәлелдейді. Мақалалардың ешқайсысында қамтылған авторларға, 
шығармаларға қатысты даталық деректер берілмеген. Осыған 
қарағанда т рт мақала да М.  уезовтің арнайы курста, арнайы 
семинарда жасаған баяндамасы болуы керек. Мақалалардың 
т ртеуін де ғылыми-теориялық сипаттағы еңбектің үздік үлгісі 
деп айтуға негіз бар. Т рт мақаланың үшеуінің, басқа қосымша 
материалдардың барлығының драма жанрына қатыстылығына 
қарағанда арнайы курстың тақырыбы драматургия проблемала-
рына арналған болу керек. Бұлардың ішіндегі сақталуы жақсы, 
толықтай сиямен жазылған “Драмы Чехова” атты мақала осы 
жинақтың 17-томында жарық к рді.
“Экспозиция и завязка символической драмы” мақаласы 
 
М.  уезовтің  з қолымен қара қарындашпен жазылған. Сақталуы 
нашар. Беттің шеттерінде, бүгілген жерлерінде кейбір с здер  шіп 
қалған. Қолжазбаның үстінен автордың  з қолымен түзетулер 
жасалған. Сызылған с здер, тіркестер, с йлемдер бар. Мақала 
“М.  уезовтің қолжазба мұрасы” атты мұражай архивінің ғылыми 
сипаттамасында к рсетілмеген. Қолжазба беттеріндегі кейбір 
белгілерге қарағанда мәтінмен бұрындары да жұмыс істелінгенге 
ұқсайды. Т рт мақаланың үшеуінің ғылыми сипаттамада беріліп, 
осы мақаланың аталмауы сақталуының нашарлығына, оқылуының 
қиындығына байланысты болса керек.

353
Мақаладағы “Хотя тема моего доклада вполне ясно опре-
деляет мою задачу кругом заданий в рамках строго симво-
лической драмы...” деп келетін с йлем тағы да бұл студент 
 
М.  уезовтің арнайы курста жасаған баяндамасы екенін 
дәлелдейді. Мақала мазмұнының, ойларының тереңдігі, мақала 
тігілген бумадағы қосымша материалдардың жиынтығы бұл 
материалдың салмақты ғылыми еңбек екенін к рсетеді. Мұндағы 
толық біткен мақалалардың әдеби-теориялық деңгейі мен 
қосымша материалдардың құрылымы мен мағынасы арнайы 
курстың жоғары ғылыми деңгейде  ткендігін, курс жетекшісінің 
к ркем шығарма поэтикасын, әдебиет теориясын жетік білетін 
маман болғандығын дәлелдейді. 1925–1927 жылдары М.  уезов 
қалыптасқан ірі суреткер, қазақ фольклортану ғылымының 
негізін салған ірі ғалым болатын. 238-бумадағы т рт мақала да 
қазіргі әдебиеттану ғылымының талаптары тұрғысынан алғанда 
әдеби талдау технологиясының ең жоғары деңгейі дәрежесінде 
жазылған. Бумадағы қосымша материалдың мазмұнынан 
 
М.  уезовтің драма жанрының теориясына қатысты матери-
алдарды мақсатты түрде оқып, мақаласында қарастырылған 
авторлардың шығармашылығын, жеке шығармаларын тереңдете 
зерттегені байкалады. Бумадағы қосымша материалдардың бірі 
мақалада басымырақ айтылған Метерлинктің “Сокровище сми-
ренных” атты шығармасын талдауға арналған. Мұнда жазушының 
драма теориясына, Метерлинктің к ркемдік мұрасына, аталған 
шығарманың  зіндік ерекшеліктеріне, әлемдік драматургияның 
ірі  кілдеріне қатысты ойлары жеке тезистер түрінде берілген. 
Сонымен қатар символикалық драмаға қатысты сол кездегі 
әдебиеттануда қалыптасқан анықтамалармен қатар, Метерлинктің 
з түсінігін к рсететін цитаталардың берілуі баяндама-мақаланы 
дайындауға М.  уезовтің әдебиеттанушы-ғалым ретінде мұқият 
қарағандығын к рсетеді. Сюжетті шығармалардың, драмалардың, 
әңгіме, повестердің авторы М.  уезов  з еңбегінде к ркем 
шығарманы құрылымдық тұрғыдан талдаудың үздік үлгісін 
жасаған. Еңбектің құрылымы қатаң ғылыми принциптерге 
негізделген. Ешқандай тақырыптық, идеялық баяндаулар жоқ. Ав-
тор алдымен негізгі проблеманың теориялық ұстанымдарын беріп 
алып, ары қарай әрбір мәселеге жүйелі түрде ауысып отырған. 
Метерлинк шығармашылығының негізгі кезеңдерінің к ркемдік 
ерекшеліктерін атап барып, символистік драма экспозициясы 
мен байланысының к ркемдік қызметінің сырларын ашып, пьеса 
афишаларының (кейіпкерлер тізімінің) әр авторлардағы қолда-
нылу жолдарын, қызметін талдап, пьесалардағы ремаркалардың 
к ркемдік қызметіне қатысты терең теориялық тұжырымдар 
жасаған. Символикалық драманың к ркемдік компоненттерінің 

354
орналасуындағы тосын жағдайлар, к ркем бейнедегі реалдық 
және символдық белгілердің арақатысы, экспозиция түрлері, оның 
ішінде психологиялық экспозиция жайында нақты, терең ойлар 
айтқан. Символистік драмадағы байланыстың дәстүрлі реалистік 
драмадағы байланыстан айырмашылықтары, символистік драма 
байланыстарының созылмалы болу себептері құрылымдық тұр-
ғыда талдау жолымен ашылған. Мақала-зерттеуде символикалық 
драмада диалогтық, монологтық құралдардың байланысы мен 
қолданылу м лшері жайында, символдық элементтердің (мұнара, 
королева, үндемейтін кемпір, т.б.) к ркемдік қызметі турасын-
да соны ойлар бар. Драмадағы реалистік образ бен символдық 
бейненің айқын дараланып тұрған жерлерін талдаумен қатар, об-
раз, символ, аллегория категорияларының бір-бірінен ажыраты-
луы қиын тұстарының елеусіз, нәзік белгілерін алғыр суреткерлік 
түйсікпен тани алған. Мақалада к терілген әдеби мәселелер 
толықтай ашылған. Томға беріліп отырған бұл мақала М.  уезов 
тұлғасын жаңа қырынан к рсетумен қатар, қазақ әдебиеттану 
ғылымын да биік белеске шығарып тұр.
Мақала мәтіні томға қолжазбасы бойынша толықтай берілді. 
Мүлдем  шіп қалған с здердің орны ашық қалдырылды.
1. 5-б. Метерлинк – Морис Метерлинк (1862–1949) – бельгия-
лық драматург, ақын. Француз тілінде жазған. 1896 жылдан Фран-
цияда тұрған.  лемдік драматургия жанрының дамуына елеулі 
үлес қосып, драма жанрына к ркемдік, стильдік жаңалықтар 
әкелген суреткер.  мірдегі, әдебиеттегі тоғышарлыққа, натура-
лизмге қарсы шыққан. “Таза  нер” стилін қолдаушы, символист. 
“К к құс” атты аңыз-пьесасы үшін 1911 жылы Нобель сыйлығына 
ие болды. “Жылыжай” (1889), “Он екі  лең” (1896), т.б.  леңдер 
жинағын шығарған. “Шақырылмаған”, “Соқырлар”, “Принцес-
са Мален”, “Пелеас пен Мелисандра”, “Алладина мен Паломид”, 
“Сонда, ішінде”, “Ариана мен К к сақал”, т.б. пьесалардың ав-
торы. “Жанна д'Арк” тарихи драмасы 1940 жылы жазылып, 1945 
жылы баспадан шыққан. Философиялық ертегі, комедиялық аңыз, 
тарихи реалды драма үлгісінде жазылған пьесалары бар. “Даналық 
пен тағдыр”, “Қасиетті храм”, “Кеңістіктің  мірі”, “Құдайдың 
алдында”, “Басқа әлем немесе күн сағаты” эсселер кітабын жаз-
ды. М.  уезов мақаласында 1894 жылы жазылған “Тентажильдің 
лімі” пьесасы талданған. 238-бумадағы қосымша материалдар-
да Метерлинктің “Мойынсұнғандар қазынасы” атты эсселер 
кітабына қатысты М.  уезовтің ойлары жеке-жеке тезистер ретінде 
берілген. Метерлинктің 1918 жылға дейін жазылған шығармалары 
Ресей театрларында қойылған. “Тентажильдің  лімі” пьесасын 
1905 жылы МХАТ студиясында Мейерхольд сахналады.

355
2. 5-б. Ибсен – Генрих Ибсен (1828–1906) – норвег драматур-
гы. Кедейленген саудагердің баласы. Жастайынан тоғышарларды, 
арамза, пысықай саудагерлерді жек к рді.  леңдер жинақтары, 
мақалалар топтамалары да шыққан. “Батыр қорғаны”, “Сулхаугтегі 
той” лирикалық драмалары, “Какилина”, “Эстроталық Фру 
Ингер”, “Таң үшін күрес” тарихи драмаларының авторы. 
Философиялық драмалар жазды. Философиялық-символикалық, 
драмалық поэмалардың, эсселік сипаттағы мақалалардың авто-
ры. Символизмге кейінірек келген. Ибсеннің шығармашылық 
мұрасы әлемдік әдебиет тарихынан сүбелі орын алады. М.  уезов 
мақаласында Ибсеннің “Құрылысшы Сольнес” (1892) пьесасы 
жан-жақты талданылған.
3. 5-б. Гауптман – Герхард Гауптман (1862–1946) – неміс жазу-
шысы. Иен университетінің гуманитарлық факультетінде оқыған. 
Алғашында мещандық ортаның дәл суреттерін беретін шығар ма-
лар жазса, кейін тұрмыс күйін суреттеуден алшақтап, символистік 
бағытқа ауысты. 1912 жылы Нобель сыйлығын алды. “Күн шығар 
алдында” (1889), “Татуласу мейрамы” (1890), “Жалғыздар” (1891), 
“Тоқымашылар”, “Егеуқұйрықтар” (1911), “Қысқы баллада”, 
“Күн батар алдында”, т.б. драмалық шығармалардың авторы. 
1941–1944 жылдары грек аңыздарының желісімен тетралогия жаз-
ды.  леңмен жазылған драмалары, ертегілері, мемуарлары бар.
4. 5-б. Л. Андреев – Андреев Леонид Николаевич (1871–
1919) – орыс жазушысы. Кедейленген дворян отбасында туған. 
Петербург–Москва университеттерінің заң факультетінде оқыған. 
Жас кезінде Ж. Верн, Э. По, Ч. Диккенстерді к п оқып, Писарев, 
Л. Толстойларды үлгі тұтқан.  мір бойы Шопенгауэрге табы-
нып  ткен. “Бергамот и Гараська”, “Большой шлем”, “Мысль”, 
“Жизнь Василия Фивейского”, “Рассказ о семи повешенных”, 
т.б. белгілі әңгімелердің, “Сашка Жигулев” романының, “Днев-
ник Сатаны” роман-памфлеттің авторы. Орыс драматургиясын-
да сүбелі орын алатын “К звездам”, “Савва”, “Жизнь человека”, 
“Океан”, “Профессор Сторицын”, т.б. пьесалардың авторы. 
 
М.  уезов мақаласында Л. Андреевтің 1909 жылы жазылған “Ан-
фиса” пьесасын символикалық драма талаптары түрғысынан 
талдаған.

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: