Дыбыстары. Дауысты дыбыстар
жүктеу/скачать 23,22 Kb.
|
Дәріс 3 (2)
Дауыстылардың айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер. Дауысты фонемаға тән басты ерекшелік белгі қас/ң айқын да тұрақты көрінетін орны – бір буынды түбір. Сондай-ақ көп буынды сөзд-ң бір/і буыны. Сөздің 2-і буын/н бастап ол/ң фонемалық күші әлсірей береді. Мұның өзі ек/і буыннан бастап кейбір фон/ң таңбаларын алмастырып жазуға жол береді. М-ы: күлкі, түлкі. Сондықтан дау/ң әрқайсысының жазылуын айтылуын зерделеп алудың маңызы зор.А фонемасы – тіл-тілдің бәрінде кездесетін фонеманың бірі. А әрпінен баст/н сөздер көне түркі тілінде (Древне тюркский словарь) қ,т әріп/н кейін үшінші орында тұрады. Ал қазақ тілінің X томдық түсіндірме сөздігінде 7-і орынды иеленген. Сөздің басында және бас буынында жаз/н а әрпі ылғи а фонемасына сай, яғни өз қызметінде тұрады деуге б/ды. А фонеманы барынша ашық, жуан, ал езулік күші ы, і фонемасына қар/а әлсіз. Сондықтан да ол жуан (о, ұ) ер-ден кейін айтыла береді. М-ы: ошақ, ұлан, сұрақ. А фон-ы барлық буын-а айтыла береді. Жеке тұрып сөз (одағай болады) қосымша да бола береді. Сөз ішінде тек жуан дауыстылармен қатар, ал алғ/ы буын/ң бірі жіңішке, соңғысы а болса, айтылуда ол а мен 2-нің аралығыда болады. М-ы: кітап, ләззат. Орыс тілінің а фонемасы екпін түсіп тұрған кезде қазақ тіл/ті а-ға жуық айт/п.М-ы:май, шар. Ал екпін түсп/ы а фон/ы әлсіреп сөз соңынан түсіп қалады. М-ы: газета-газет, менута-менут. Қазақ тіл/і ашық фон/р:а ж/е ә. Бұлар бір-бір/н жуан, жің/ н ажырайды. Ә фонемасы -шығыс тіл/н енген деген пікір болған. Алайда түркі тілд/ң дыбыс жүйесін тыңғылықта қарастырған монографиялық еңбекте (фонетика) 2 фонетикалық көнеден келгені ан/н. Түркі тілдердің ішінде татар, башқұрт тілд/е ә түбір ішінде де қосымшалар құрамында айт/ы. Ал қазақ тілінде көбіне 1-ші буында айтылады. Қол/у жиілігі тұрғысынан әзербайжан, Ұйғыр, Татар, Башқұрт тіл/і тұрады. Қазақ тілінің 10 томдық «Түсіндірме сөздігінде» ә әрпінен бас/н сан/ң саны 870, ал орфографияға сәйкес ә әрпі барлығы, 2500 сөздің 1-і буынында кезд/і. 2-ші буында ә жаз/н сөз/ң қатары да молайып келеді. Мысалы: көкнәр, мүшәйрә, әзәзіл, сірә. Ал үшінші буында біссіміллә, кәнизак. Бұның бәрі жазуда кезд/ді. Ал халық тіл/е ә-нің өрісі әлдеқайда кең, әсіресе а мен ә дау-ң бір-ң орнына бір/ң қолд/ы. Оң-е көп кездеседі. Мысалы: кәтер, кәй ер (қай жер). Әдеби тілде жуан айт/н сөз/ң өң/е жіңішкеруінің басты себебі: өзбек, қарақалпақ тілдерінің әсері. Олардың құрамында араб-парсы кірме сөзд-ң көптігінен (С.Омарбеков, Н.Жүнісбеков «Ауызекі тілд/ң дыбыс жүйесі»). Ал Б.Сағындықов: Тіл/ң қисапсыз ұзақ уақыт дамуы нәт/е тіл арты, тіл ортасынан айт/н дау/р да, дауыссыздар да тіл алдына қарай ығысқан. Бұған таб/т жағд/ы, адам орган/ң өзгеруі кішіреюі т.б. әсер еткен. жүктеу/скачать 23,22 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|