Диплом жұмысы тақырыбы: «Қазақ тіліндегі сөйлеу мәнді етістіктер»

Бiр тiлден екiншi 6ip тiлдiң сөз қа6ылдап алуы 6үкiл тiлдерге тән заңды құ6ылыс. Сөздiк құрам бiрыңғай iшкi мүмкiншiлiктер арқылы ғана емес, өзiнде жоқты өзге тiлдерден алу арқылы да толығады. Белгiлi бiр тiлге басқа тiлдерден ауысқан сөздердi кipмe сөздер деп атайды. Қазақ тiлiне жүйесi бiр тiлдерден де, жүйесi бөлек тiлдерден де сөздер енген. Жүйесi бiр тiлдерде моңғол тілдерi, жүйесi бөлек тiлдерге араб, иран (парсы), орыс тiлдерi жатады.

ә) араб сөздерi арқылы. Ислам дiнiнiң бүкiл дуние жүзiне кең таралуына байланысты қазақ тiлi лексикасы да араб элементтерiн қабылдады. Алайда араб сөздерi тiлiмiзге тiкелей енген жоқ , тәжiк , өзбек , татар, парсы тiлдерi арқылы келiп сiңicтi. Бұл сөздер сауда арқылы, дiн арқылы, шығыс халқының классикалық шығармалары арқылы тарады. Көбiне ғылым мен мәдениетке байла­нысты , үй тұрмысы мен шаруашылыққа байланысты , дiни ұғымдарға байланысты сөздер ендi. Бұлар ұзақ өмip сүрiп, тiлде көп қолданылғаңдықтан қазақтьң байырғы төл сөзiңдей жалпыхалықтық сипат алып, әбден тұрақтанды. Сoндықан араб сөздерi есебiнен жасалған синонимдiк қатарлар өте көп. Мысалы, емтихан: емтuхан-сын-сынақ ақиқат: ақиқаm-шыңдьқ, әсер: әсер-ықпал, ымыра: ымыра­ келiсiм-одақ қате: қате-терiс-бұрыс-жаңсақ ғалым: ғалым ­оқымысты, әмip: әмiр-бұйрық,-жарлық әскер: әскер-жасақ,­ қол-шеру-қосын, қағида: қағида-ереже, eciм: ecim-аm-ныспы, замандас: замандас-құрбы-тұстас-құрдас, адал: адал-ақ,-ақ, жүрек Т.б. Араб сөздерi өзара да синонимдес бола бередi. Пән-сабакқ рақат-ләззат, ақпар-мәлiмет, мәртебе-дәреже, ,мақсат-мұрат, нысап-·қанағат, абзал-асыл Т.б.

Иран (парсы) сөздерi бiрьңғай келiп те: дана- ­дпныuтан, мазқ,-ажуа, жомарт-мырза, кейiпкер-қаһарман, сырнай-керней, шырак,-шырағдан, Т.б. араб, кқазақ , сөздерімен араласьш келiп те: сейiл (а) - серуен (и) - бой жзу, жұма (а) - апта (и) - жemi, тағам (а) - ас (и) – тамақ-дәм-ауқат ,әуе (а) - аспан (и) , көк сахара (а) – жапан (и) ,далақыр-түз , дауа (и) ,шипа (а) – ем , т.б. синонимдік қатар құрай береді.

Қазан тоңерiсiнен кейiнгi кезеңде енген сөздердiң басты ерекшелiгi - орыс тiлiндегiдей айтылып, орыс тiліндегiдей жазылуында. Сондықтан оңдай сөздер көбiне төл сөздермен етене араласа алмай, томаға-тұйьқ өмip сүрдi. Және де кірме сөздер екендігiн бірден байқалатын­ды. Саясаттың ықпалымен, зорлықпен енген сөздердің есебінен көптеген снонимдiк қатарлар жасалды: скелет: скелет-қаңқа , юмор: юмop-әзiл-келеке, пейзаж: пейзаж-табиғат суреті ,счетчик: счетчик-есептеуiш, стрелка: стрелка-тіл-жебе, индикатор: индикатор-­көрсеткiш, система: система-жүйе, фонд: фонд-қор, аптека: аптека-дәріхана , анализ: аналuз-талдау, организм: организм-дене, контролер: контролер-тексерушi, договор: договор-шарт, табель.:табель-тiзiм, таблица: таблuца-кесте, гонорар: гонорар-қаламақы, эксперимент: эксперuмент-тәжiрuбе, амбулатория: амбулаторuя-емхана, т.б.

Қазақ синонимдерiн байытуда орыс тiлiнен тiкелей енген жеке сөздер ғана емес, калька арқьлы пайда болған өз сөздерiмiз үлкен қызмет атқарьш отыр. Бұған да көптеген мысалдар келтiруге болады. Рең (окраска): рең-өң-myc, құлама (откос): құлама·-еңiс, жылжу (скольжение): жылжу-сырғанау, белдiк (ось): белдiк-бiлiк, хаттау (опись): xammay-тiркеу, дуылдау (зуд): дуылдау-қышу, жетiлу (развитие): жетiлу-даму, сақтау (охрана): сақтау-қорғау, талау (грабеж): талау-тоңау, үлес (удел): үлес-сыбаға, т.б.