Баланың тұлғалық дамуына басшылық жасауда ата-ананың рөлі

Мектеп жасына дейінгі бес-алты жас аралығы-баланың жеке тұлға болып қалыптаса бастайтын, оның барлық таным үрдістерінің қарқынды дамып, мінез-құлық нормаларын игеретін кезең болғандықтан, отбасының жалпы жағдайы бала психологиясына міндетті түрде өзінің әсерін тигізбей қоймайды. Отбасы — адам баласы үшін ең жақын әлеуметтік орта. Онда бала алғаш рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларды игереді. Сондықтан отбасылық өмір — жеке тұлғаның азамат болып өсуінің негізі. Адам өмірінде балабақша, мектеп сияқты қоғамдық орталар қалыптасқан. Дегенмен, отбасы ғасырлар бойы қоғамдық өмірдің, тәрбиенің ең басты әлеуметтік ортасы болып табылады. Отбасы тәрбиесі — бұл қоғамдық тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы ата-аналар борышы.

Мәселен: Р.Н.Нұрғалиевтің 1996 жылы жарық көрген философиялық сөздігінде; «Отбасы-әлеуметтік қауымдастықтың түрі, ерлі-зайыпты одаққа және туысқандық байланыстарға, яғни ері мен әйелінің, ата-аналарымен балаларының, аға-інілерімен апа-қарындастарының бірге туып, ортақ шаруашылық жүргізуі, туысқандарының арасындағы сан алуан қарым-қатынастарға негізделген жанұя тұрмысы» деп айтылса [14], Ж.Қоянбаевтың педагогикалық еңбегінде: «Отбасы – ол бірге тұратын некеге негізделген немесе қандас туыстар (әке, ана, бала...) тобы» деп анықтама берілген[19].

Отбасы - адамзат қоғамының ең шағын бейнесі. Қоғамда отбасы екі қызмет атқарады, оның бірі — дүниеге ұрпақ әкелу, екіншісі — дүниеге келген сәбиді тәндік жағынан дамытуды қамтамасыз етіп, өмір бойы рухани жағынан жетілдіріп, оны тұлға ретінде қалыптастыру. «Баланың құқығы жөніндегі конвенцияда» отбасында баланың құқығын қорғау, оған қамқорлық жасау қажеттігі көрсетілген[12].

Отбасы тәрбиесі коғамдағы өзгерістермен тығыз байланысты, сондықтан ол коғам мүддесіне қызмет етуі тиіс. Отбасы - ең алғашкы тұлғаны дамытатын әлеуметтік орта. М.С. Макаренко ата-анаға арналған кітабында: «Бала тәрбиесінде сіздің іс-қимылыңыздың өзі шешуші рөл атқарады» деген[13].

Қоғамдық өмірдің негізін екі бағыттан қарауға болады.

Ол қоғамдық өмірдің алғашқы тәжірибесі ата-ана, туысқандар арқылы қалыптасады. Ал, екінші бағыт басқа отбасыларды бағдарлау арқылы қарым-қатынас барысында қалыптасады.

Әрине, бұл мәселе жауапкершілікті талап етеді. Ол баланың мінез-құлқы, білім алу қабілеті, ересектермен және замандастарының карым-қатынасына тығыз байланысты. Сондықтан мектепке дейінгі мекеме және отбасы ынтымақтастығын құру алдағы басты міндет болуы тиіс.

Алайда, әртүрлі сұрақтар туындайды. Мәселен, алға қойған айқын мақсат қандай болу керек? Кандай әдіс-тәсілдер тиімді болмақ? Алға қойған мақсатымызды ата-аналармен, балалармен қандай мүмкіндікте іске асыра аламыз?

Соңғы кездерде баланы отбасында тәрбиелеудегі үлкен қиыншылықтар өмір шындығынан алынған нақты дәлелдер негізінде жазылып жүр. Кейбір отбасында тосыннан ата-анасының сорына, жалқау, өтірікші, қомағай балалар, ұятсыз қылықтарға, бұзақылыққа бейім, адамшылық қасиетке жат басқа да қылықтар істейтін балалар өсіп жүр. Баланы отбасында тәрбиелеу үрдісінде ата-аналарға кездесетін толып жатқан сан алуан қиындықтармен байланысты мәселелердің бәріне бір ғана баспа мақаласымен жауап беру оңай емес. Кездесетін қиындықтарды жеңу жолдарымен құралдарын көрсету үшін солардың кейбіреуін алуға болады.